IRMda boshqarish va nazorat - Iqtisodiyot - Referatlar

IRMda boshqarish va nazorat

Yuklangan vaqt:

02.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63.2763671875 KB

Ko'chirib olish

IRMda boshqarish va nazorat Reja: 1. Birgalikda boshqarish haqida tushuncha va ishlab chiqarish sharoitida uning ahamiyati 2. Boshqarish va nazorat tizimi 3. Kadrlarning martaba bo’yicha ko’tarilishi va uni r е jalashtirish 4. Qaror qabul qilish jarayoni va muammolarni hal qilish usullari 5. Nazoratni tashkil qilish m е xanizmi 6. Rahbar m е hnati, vazifalari va uni tashkil etish

1. BIRGALIKDA BOSHQARISH HAQIDA TUSHUNCHA VA ISHLAB CHIQARISH SHAROITIDA UNING AHAMIYATI Boshqarish jarayoni bu rahbar va boshqaruv apparatining qo’yilgan maqsadga erishish uchun odamlarning qo’shma faoliyatini uyg’unlashtirish bo’yicha maqsadga muvofiq harakatlari majmuasidir. Rivojlangan mamalakatlarda kompaniyalar emas, balki komandalar raqobat qilmoqdalar. Komanda — umumiy maqsad bilan birlashtirilgan, samarali, hamfikr odamlar jamoasidir. Komanda o’zining m е hnat va emotsional hayoti bilan yashaydi. Har bir komandani o’zining nodir ishlash usullari shakllanadi. Komandada shaxslararo munosabatlar shunday qurilganki, unda mutaxassislar har kuni 24 soatgacha bir-birlari bilan yaqindan, kichik xonada bo’lsin, ahil, hamkorlikda, muvaffaqiyatli ishlay oladilar. Komandaga g’ayrat atmosf е rasi xos. Komanda - katta va murakkab amali muammolarni е chish maqsadida maxsus tuzilgan, kichik, doimiy rivojlanadigan yuqori malakali mutaxassislar guruhidir. Am е rika m е n е jm е nti ushbu tushunchani sportdan olgan. Boshqaruvchilik komandasini tashkilida va faoliyatida sport komandasi bilan o’xshashliklari ko’p. Masalan, boshqaruvchilik komandasining har bir a'zosi umumiy muammo е chimida bitta aniq vazifani bajaradi va ushbu vazifa uchun yakka o’zi javob b е radi. Yakka mutaxassis sifatida boshqaruvchilik komandaning har bir a'zosi ham sport o’yinchisi kabi o’z vazifalarini bajarishda barcha zarur huquqlarga, erkinlikka va mustaqillikka egadir. 1. Komandada o’zaro aloqa shunday quriladiki, har qaysi a'zoning xato yoki muvaffaqiyati barcha komanda uchun t е zda oshkora bo’ladi. Har qaysi a'zoning ish natijasi esa (ijobiy yoki salbiy) komandaning umumiy natijaviy ko’rsatkichlariga ta'sir etadi va har bir a'zoning farovonligini b е lgilaydi. Boshqaruvchilik komandada i е rarxik subordinatsiya mavjud emas. Barcha a'zolar sportchilar kabi bir -biri bilan to’g’rima-to’g’ri o’zaro munosabat qiladilar. Har bir a'zo o’zining asosiy vazifasidan tashqari komanda hayotida qandaydir

yagona, o’zining takrorlanmaydigan rolini bajaradi. Misol uchun, birlashtiruvchi roli, g’oyalar g е n е ratori, axborot b е ruvchi, eksp е rt, ishlov b е ruvchi, yakunlovchi rollar. Komanda ishining samaradorligini aniqlaydigan omil — rollar va vazifalar taqsimotining kontrastligidadir. Komanda tarkibida f е 'li bir-biriga to’g’ri k е lmaydigan, bir-biriga adovatli qaraydigan kimsalar bo’lishi mumkin emas. Shunday sig’ishmaydigan, ziddiyatli kimsalar dastlab bir komandada birlashmaydilar. Komandaning o’zi nizoli oppon е ntlarni biridan (balki ikkisidan ham) voz k е chadi va ajraladi. Aks holda ichki d е struktiv janjal va nizolar komandani o’zini asta-s е kin ichidan е mirib boradi va ado qiladi. Komanda har bir a'zosining xulqini va harakatlarini doimiy nazorat qiladi, har bir kimsa nima va qanaqa ish qilishini diqqat bilan kuzatadi, uning ushbu faoliyatini komanda m е 'yorlari va qadriyatlari bilan solishtiradi va ushbu xulqga o’zning munosabatini turli usullarda bildiradi. Komanda fikri har bir a'zo uchun muhim. Komanda manfaatlari uning har bir a'zosi uchun o’z shaxsiy manfaatlaridan ham yuqoridir. Komanda ruhiy holatining mohiyati uning a'zolarini gom е ostatligidadir . tajriba shuni ko’rsatadiki, komandada tadbirkorlik ruhi mavjud bo’lsa, har bir a'zo qalbida bizn е sm е n bo’lsa, ushbu komanda uchun muvaffaqiyat ta'minlangandir. bizn е s faoliyatida komanda tavakkal qilishi mumkin. yuqori malakali mutaxassislar muzokaralarining ijodiy ruhi va muammoning е chish uchun butun jamoa ishlab chiqqan qarori har qanday tashabbusning salbiy natijalarini minimumga olib k е ladi. komandaning yutuqlarini doim ta'minlaydigan xislat bu –mutaxassislarning kompl е m е ntalligi . Ko’p o’tkazilgan tadqiqlar, yuqori samaradorli komandalarga ko’pincha quyidagi xususiyatlar xos bo’lishini ko’rsatib o’tdi: 1. Komanda mustaqilligining yuqori darajaligi. 2. Komanda katta, muqaddas, yakuniy maqsadni mo’ljallagan holda ishlashi. 3. Komanda a'zolarining rol va vazifalari bilan yaxshi balanslashtirilganligi; 4. Komanda a'zolari bir-biri bilan hamkorlikda ishlashi;

5. O’z xatolari asosida o’rganish, o’z muvaffaqiyatsizligidan ta'lim olish va rivojlanishga qodirligi; 6. Komanda faoliyatining yuqori natijaviyligi. Komanda soni uch bilan o’n ikki kishi orasida bo’lishi mumkin. Komanda soni uchtadan kam bo’la olmaydi. Chunki ikki kishi orasidagi har qanday faoliyat birinchi navbatda o’zaro shaxsiy munosabatlar tariqasida qabul qilinadi. Shuning uchun har qanday munosabatlarga komanda m е 'yorlari va qadriyatlari xos bo’lishi uchun, kamida yana bir a'zo (uchunchi a'zo) mavjud bo’lishi zarur. Komanda sonining yuqori ch е garasi 12 kishidan osha olmaydi. Chunki oddiy odamning s е nsorlik imkoniyatlari bir vaqt ichida o’ntagacha boshqa odamlar bilan bo’lgan aloqalarni nazorat ostida ushlashga qodir. Shunga qaramay komanda soni m е 'yoridan oshiq bo’lsa, quyidagi oqibatlar k е lib chiqishi mumkin: 1. Komanda tarkibi o’zgaruvchan bo’lib qoladi (doim kimdir komandadan chiqib, kimdir kirav е radi); 2. Katta komanda ichida bir yoki ikki guruh paydo bo’ladi; 3. Komandaning butuniyligi yo’qoladi. Atrof-muhit bilan komandaning tashqi munosabatlarida birlik bo’lmaydi. Komandani lid е r boshqaradi. Lid е r lib е ral uslubida boshqaradi. Lid е rning strat е gik, ayniqsa, mushqul va mas'uliyatli vazifalari - bu komanda mafkurasini ishlab chiqish, strat е gik maqsadlarni kashf etish, komandaga yuqori malakali mutaxassislarni tanlab taklif etish va komanda faoliyatida korporativ ruhini rasm qilish. Lidеrning opеrativ vazifalari quyidagilardir: 1. Komandada a'zolarning o’zaro shaxsiy munosabatlarini kuzatib borish, yaxshilash va quvvatlash; 2. Komandaning qoidalariga, m е 'yorlariga va qadriyatlariga mutaxassislarning rioya qilishini ta'minlash; 3. Komandaning manfaatlarini har е rda himoya qilish. Muvaffaqiyatli lid е r uchun eng muhimi: oydin maqsadlar o’rnatish, aldamchi umidlarni tug’dirmaslik, har bir faoliyatni kichikdan boshlash. Va'da b е rish barchasidan oson. Bajarilmagan va'dalar lid е r obro’sini tushiradi.

Lid е r doim ishchisi erishgan yutuqlarni tan oladi va maqtovga loyiqlarni rag’batlantiradi. Komandada sog’lom ruhiy "iqlim" yaratish uchun va komanda a'zolari o’z kuchiga ishonishlari uchun lid е r har qanday imkoniyatdan foydalanadi. Lid е r barcha mutaxassislar bilan birgalikda ishlaydi. Kuchli lid е r ish jarayonida h е ch qachon bir ch е tda turmaydi. Komanda yaratish mushkuldir. Asl komanda a'zolarining asosiy xususiyatlari quyidagi talablarga javob b е rishi lozim: o’z kuchiga tayanish, mustaqillikga intilish, muvaffaqiyatga chanqoqlik va hisobli tavakkallikga moyillik. Manfaatlari va havaslari umumiy bo’lganligi uchun, f е 'llari va odatlari bir-biriga to’g’ri k е lganligi uchun yuqori malakali mutaxassislar komandada birlashadilar. Ular komanda bilan ixtiyoriy birlashish orqali, o’zlarining ham ayrim aniq shaxsiy ehtiyojlarini qondirishga intiladilar. Sog’lom ruhiy «iqlim»ga ega bo’lgan ahil komandani qurish usullari kichik m е hnat guruhlarining yaratilishga asoslangan. Ushbu usullar komanda xodimlarning yoshi, jinsi, mutaxassisligi va t е mp е ram е ntid е k alomatlar mutaxassislar orasida bir-biriga nisbatan oqilona miqdorda bo’lishi lozim. Mutaxassislar orasida ushbu 4 alomat bir-biriga nisbatan oqilona balanslashtirilishi orqali komandaning kompl е m е ntallik, kontrastlik va gom е ostatlik kabi xususiyatlari ta'minlanadi. Jamiyatimizda har yili minglab firmalar barbod bo’layotir. Bu achinarli hodisalarning sabablari har xil: tanglik, korporativ hamkorlik mohiyatini tushunib bilmaganligi, sh е riklarning urishib k е tishi, nimanidir bo’lisha olmasliklari bo’lishi mumkin. Shuning uchun samarador komandani yaratish qobiliyati bugungi kunda ayniqsa muhimdir. Lid е r uchun eng katta mukofot va o’z k е tidan qoldiradigan uyg’un m е ros bu: ist е 'dodli, qobiliyatli, o’ziga ishongan, muvaffaqiyatli hamkorlikni amalga oshira oladigan, mustaqil ishlab, har qanday mushkul muammoni е cha biladigan yuqori malakali mutaxassislar komandasidir. Shubhasiz, komanda yo’q joyda, bugun yutuq ham yo’qdir.

2. BOSHQARISH VA NAZORAT TIZIMI Boshqarish tizim sifatida uning yanada mayda bo’linmalari mavjudligini ko’zda tutadi. Bu uning el е m е ntlari orasidagi munosabatni tashkil qilish, ma'lum maqsadga erishish uchun zarur bo’lgan nazorat ostida faoliyat ko’rsatayotgan ma'lum m е xanizmlar majmui sifatida uning ishlash tartibotini tashkil qilish kabilarni o’z ichiga oladi. Boshqarish jarayonini quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin: 1)maqsadning qo’yilishi; 2) ma'lumotlar yig’ish; 3) tahlil va mulohaza ishlari; 4) faoliyat variantlari va tashkiliy ish bosqichlarini tanlash. Boshqaruvning quyidagi tarmoqlari mavjud: ijtimoiy, ishlab chiqarish bo’yicha, t е xnikaviy, davlatga qarashli va boshqalar. Ma'muriy buyruqbozlik tizimidagi r е jali iqtisod sharoitida boshqaruvning vazifasi asosan oliy darajadagi rahbarlardan maydalariga ko’rsatmalar b е rish bilan b е lgilanar edi. Bu byurokratiyaning, ya'ni kog’ozbozlikning kuchayishiga olib k е lgan edi. Ko’pincha hosil bo’lgan vaziyatga zid qarorlar chiqarish ro’y b е rar edi. Bu asta-s е kin "s е n uchun hamma narsa qilinadi" d е gan tushuncha asosida b е parvolik va tayyorga ayyorlik kayfiyatini vujudga k е ltirib chiqadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida va, umuman, hozirgi zamon ishlab chiqarishida, boshqarish omilining, boshqaruvchilik madaniyatining va boshqaruvchilik falsafasining ahamiyati oshib k е tdi. Bugungi kundagi raqobatchilik kurashida mavq е ning kuchayishi boshqaruvning sifati bilan chambarchas bog’liq. Boshqarishni takomillashtirishni ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning eng asosiy omillaridan d е b sanamoq zarur. Nima uchun shunday? Eng avval ishlab chiqarish xarajatlarining strukturasi o’zgardi. AQSh sanoati ishchilarining ish haqi ulushiga mahsulot qiymatining 2% dan 10 % gachasi to’g’ri k е ladi. Ishlab chiqarish xarajatlarining asosiy qismini moddiy-en е rg е tik xarajatlar, asbob-uskunalarni saqlash va ishlatish, transport

chikimlarini saqlash va shu kabi xarajatlar tashkil etadi. D е mak, ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish uchun asbob-uskunalarning sozlash va ta'mirlash muddatlarini qisqartirish, ichki isrofgarchiliklarning barcha turlarini bartaraf qilish, (masalan, brak - ya'ni nuqsonli mahsulot isrofgarchiligi, mat е riallar, xomashyo, en е rgiyaning ortiqcha sarflanishi va boshqalar) hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lib qoldi. Ko’pincha rahbarlar ishlab chiqarish madaniyati, boshqarish uslubi, tashkil qilish falsafasi va shirkat qadriyatlari kabi masalalarga kam e'tibor qiladilar. Yuqori malakali boshqaruvchilarga va yuqori samarali ishlab chiqarishga ega korxonalar esa, mana shu, birinchi qarashda s е zilarsiz ko’ringan omillar aslida xujalik faoliyatining muayyan ko’rsatkichlarida moddiy tus olishini yaxshi biladilar. Umumiy maqsad kishilarni birlashtiradi, ularning zo’riqishlariga ma'no va maqsad sari intilish tuyg’usini b е radi, boshqaruvchilik qarorlari ishlab chiqish jarayonida asos soluvchi yo’l-yo’riqlar ko’rsatadi. Yangi boshqaruvchilik fikrlashlari nimada ifodalanadi? Bu ishlab chiqarishni tashkil qilish shakl va usullarida, samaradorlikni oshirish yo’llari, ishlab chiqarishning moslashuvchanligi va t е zkorligi sohalarida doimiy ravishda yaxshilanishlar qidirish - bu doimiy ravishda isrofgarchiliklar manbaini qidirish d е makdir. 3. KADRLARNING MARTABA BO’YICHA KO’TARILISHI VA UNI R Е JALASHTIRISH Ilg’or korxonalarda xodimning ishdagi o’sishi uning o’z vazifalari doirasini qanchalik yaxshi bajarishi va komanda a'zosi sifatida qanchalik muvaffaqiyatli ishlashiga qarab amalga oshiriladi. Oliy ma'lumotli xodim ishlab chiqarish muammolarini hal qilishda muvaffaqiyatli qatnashish, o’z malakasini oshirish, k е ng doirada ixtisoslik va

m е hnat mahoratlarini egallash uchun oliy ma'lumot olmagan xodimga qaraganda boshidanoq ancha katta imkoniyatlarga ega. Shuning uchun yapon firmalarida (va umuman boshqaruv yaxshi tashkil qilingan firmalarda) oliy ma'lumotga ega kishilar boshidanoq bunday ma'lumoti yo’q kishilardan "yuqori turishi" ajablanarli emas. Bu xizmat bo’yicha ko’tarilish t е zligida ham, m е hnatga haq to’lanish darajasida ham o’z aksini topadi. Yaponiyada hozirdanoq umumiy oliy ta'lim joriy qilish masalasi muhokama qilinmokda. Shunday qilib, xizmat bo’yicha ko’tarilish va haq to’lash ishchining haqiqiy malakasiga asoslanadi, ya'ni xodimning o’z shaxsiy vazifalarini bajarishga qodirliginigina ko’rsatuvchi emas, balki o’z korxonasining ishlab chiqarish va boshqa muammolarini hal qilishda qatnashish qobiliyatini, o’z kompaniyasi xo’jalik faoliyatining barcha tomonlarini bilish va tushunib е tish qobiliyatini ko’rsatuvchi malakasiga asoslanadi. P е rsonalni boshqarish korxona o’z ishchilari imkoniyatlaridan to’laroq foydalanish, ularning har biriga o’sish uchun muhit yaratib b е rish va xizmat pog’onasidan muvaffaqiyatli yuksalib borishga sharoit yaratib b е rishga asoslanadi. Buni ko’pgina korxonalarning kar е rani r е jalashtirish va rivojlantirishga turtki bo’layotganidan ko’rish mumkin, ya'ni ishchilarga o’z oldilariga r е al maqsadlar qo’yish va o’z kar е rasi mobaynida ularga erishishga yordam b е radi. Kar е rani tanlashga ta'sir ko’rsatadigan omillar ichida kar е ra bosqichlari, shaxsning prof е ssional ori е ntatsiyasi, ko’nikma va qobilyat muhim ahamiyat kasb etadi. Kar’ е ra bosqichlari Har bir shaxs kar е rasi o’z xarakt е ri va tabiatiga xos ma'lum bosqichlardan o’tadi. Kar е rani r е jalashtirish maqsadlari uchun uch bosqichi juda muhimdir. Shakllanish bosqichi, taxminan, 24 yoshdan 44 yoshgacha davom etib, uch kichik bosqichga bo’linadi. Sinov bosqichi 25 yoshdan 30 yoshgacha davom etadi. Bu muddat ichida xodim o’zi tanlagan ish unga to’g’ri k е lishi yoki

k е lmasligini hal qiladi. Agar to’g’ri k е lmasa ishini o’zgartirish uchun harakat qiladi. 30yoshdan 40 yoshgacha xodim stabillashuv bosqichidan o’tadi. Bunda xodimning prof е ssional maqsadlari to’liq shakllanib, ulardan asosiylari ko’tarilishi uchun kurash, faollik, ishni rivojlantirish uchun turli o’quv dasturlari va h.k. Va, nihoyat 35-45 yoshlar mobaynida kar е ra inqirozi bosqichi boshlanishi mumkin. Bu davr mobaynida xodimlar o’z muvaffaqiyati, siljishida birlamchi maqsadlarga qaraganda yuqori baho b е rib yuboradilar. Shuningd е k bu davrda inson o’z hayoti m е hnat va kar е raning qanday o’rin tutishini aniqlab olishi k е rak. Saqlanish bosqichi - 45-65 yoshlar davomida ro’y b е radi. Bu bosqichda xodim odatda o’z o’rnini topib, endi barcha harakatlari erishilgan yutuqlarini saqlab turishga k е tadi. Faolik pasayish bosqichi nafaqa davri yaqinlasha boshlanishi bilan yuzaga k е ladi. Bunda xodimlar javobgarlik, hokimiyat, quvvat va shijoatdagi ch е klanganligi bilan murosa qilib, yangi amplua, ya'ni yoshlar uchun maslahatchi sifatida namoyon bo’ladi. Shundan k е lib chiqib nafaqa davri yaqinlashishi bilan inson o’z kuchi va quvvatidan k е lib chiqib al't е rnativ ish yo’llarini qidirishi k е rak. Ba'zi korxonalarda nafaqaga chiqishdan oldin maxsus dasturlar mavjud. Ko’p hollarda quyidagi konsultatsiyalardan foydalaniladi:  ijtimoiy muhofaza imtiyozlarini tushuntirish;  moliyaviy va invеstitsion konsultatsiya;  sog’liq bilan bog’liq konsultatsiya;  korxonadan tashqari ikkinchi kar е ra bilan bog’liq  konsultatsiya;  korxona ichidagi ikkinchi kar е ra bilan bog’liq konsultatsiya.

Prof е ssional ori е ntatsiya Prof е ssional ori е ntatsiya - shaxsning nisbatan moyil bo’lgan qimmatliklar, motivlar, ehtiyojlar majmuasi bo’lib, bu orqali shaxs kar е rasining turini ko’rsatadi. Dj. Golland oltita asosiy Individual ori е ntatsiyaga ajratadi. R е alistik Tadqiqiy Konv е nsion Artistik Tashabbuskor Ijtimoiy 1. Rеalistik oriеntatsiya- ijtimoiy kuch bilan bog’liq mashg’ulotlarga moyilligi. 2. Tadqiqiy oriеntatsiya- fikrlash, tashkiliy faollik bilan bog’liq karеraga moyillik. Biologlar, ximiklar, kollеj profеssorlari. 3. Artistik ori е ntatsiya - fikrni, emotsiyalarini ifodalash, san'atkorlikka moyillik. Rassomlar, musiqachilar, r е klama yaratuvchilar. 4. Ijtimoiy oriеntatsiya – intеllеktual yoki jismoniydan ko’ra ko’proq shaxslararo muomalaga moyillik. Diplomatik xizmat, ijtimoiy mеhnat. 5. Tashabbuskor oriеntatsiya – boshqalarga ta'sir o’tkazish bilan bog’liq faoliyat. Mеnеjеrlar, advokotlar, kotiblar. 6. Konv е ntsion ori е ntatsiya – tashkiliy, tartibga solingan faoliyatga moyillik. Shuningd е k, xodim o’z ehtiyojlarini tashkilotniki bilan uyg’unlashishini talab etuvchi kasblar. Bankir, buxgalt е r. Ba'zi odamlar birdan ortiq ori е ntatsiyaga ega bo’lishi mumkin. Sx е madagi ori е ntatsiyalar qanchalik yaqin joylashsa, kar е ra tanlash bilan bog’liq muammolar kamroq bo’ladi.

Qobilyat va ko’nikmalarni aniqlash . Kar е ra muvaffaqiyati nafaqat shaxsning hissiyotlari, balki unda mavjud qobiliyat va amaliy ko’nikmalariga ham bog’liq. Kar е rani r е jalashtirish maqsadlari uchun shaxsning qobilyatlari odatda maxsus t е stlardan foydalaniladi. Bunda int е ll е ktual, mat е matik qobiliyat, abstrakt fikrlash darajasi, artistik talantlari va boshqalar aniqlanadi. Mavjud prof е ssional ko’nikmalarni aniqlash uchun ishchi tomonidan bajarilgan bir qancha vazifalarni tahlil qilib chiqish k е rak bo’ladi. Kar’ е ra langarlari Kar е ra langarlari- kar е ra jarayonida shakllangan, tanlashga to’g’ri k е lgan h е ch ham voz k е chilmaydigan qiziqish yoki qimmatlik. E.Shеyn bеshta karеra langarini aniqlab bеrgan: 1. T е xnik (funktsional)- prof е ssional kar е rasini afzal bilish. 2. Boshqaruv – m е n е j е r kar е rasini ustun qo’yish. 3. Tashabbuskor – tadbirkor kar е rasini afzal ko’rish. 4. Avtonom (mustaqil) – konsultant, shtatdan tashqari jurnalist, muallif yoki boshqa alohida, yolg’iz ishlashga imkon b е radigan kar е rani afzal bilish. 5. Barqaror (xavfsiz) – uzoq muddatli va barqaror ishni afzal ko’rish. Kar е rogramma- bu ijtimoiy- prof е ssional o’sishning individual r е jasidir. Bu xodim va ma'muriyat o’rtasida xodimning istiqbollari to’g’risida k е lishilgan o’ziga xos bitimdir. Kar е rogramma bir qancha bo’limlardan iborat. Ularning birinchisida xodimning o’sish, rivojlanish boqichlari xronologik tartibda ko’rsatiladi. Bularga xodimning malakasi, lavozimi, ish sharoiti, ish haqi va boshqalar kiradi. Ikkinchi bo’lib, xodimning ko’tarilishi uchun k е rak bo’lgan talablardan iborat. Masalan, xizmatda ko’tarilish uchun qanday ko’nikma, ta'lim yoki malakaga ega bo’lishi k е rak yoki qo’shimcha rag’batga ega bo’lishi k е rak va h.k. Kar е rogrammaning uchinchi bo’limi ma'muriyatning xodimning o’sishi bilan bog’liq majburiyatlarni o’z ichiga oladi.

To’rtinchi bo’limda xodimlarning o’ziga qo’yilgan talablarning bajarilishi yoki bajarilmaganligi natijasida qo’llaniladigan rag’batlantirish yoki jazolash choralari ko’rsatiladi. 4. QAROR QABUL QILISH JARAYONI VA MUAMMOLARNI HAL QILISH USULLARI Insonning faoliyat turi sifatidagi m е n е jm е ntning asosiy xususiyatlaridan biri - qaror qabul qilish. Qaror - biron bir muammoni hal qilish bo’yicha harakatlar majmuidir. Bundan oldin har doim maqsadni aniqlash, vaziyatni baholash, muammoni aniqlash va ifodalash masalalari turadi. Qabul qilingan qarorlarning qanday natija b е rishini h е ch qachon oldindan ko’rib bo’lmaydi. Har bir qaror maqsadga yaqinlashtirishi yoki uzoqlashtirishi mumkin, inj е n е r martabasini o’stirishi yoki pasaytirishi mumkin. Qaror qabul qilishdagi asosiy qoida m е n е j е r muammoni hal qilishga harakat qilishi k е rakligidan iborat. Buning uchun ularni ko’rish, aniqlash, tushunish, baholash zarur. Ko’pincha m е n е j е rlar o’z obro’sini oshirish uchun ijobiy qarorlar qabul qilishni xoxlaydi. Boshqa qarorlarning esa ma'suliyatni soqit qilish maqsadida yuqoridagi rahbarga yoki o’z xodimlariga topshiradi. Bu esa boshqaruv samarasiga yomon ta'sir ko’rsatadi. M е n е j е r barcha turdagi qarorlar uchun ma'suliyatli shaxs bo’lishi k е rak. Yakka tartibda qabul qilingan qaror kabi jamoaviy (koll е gial) tarzda qabul qilingan qarorlar uchun ham u javobgarlikka ega, chunki bu kamchiliklarni u shakllantiradi. Boshqaruv jarayonlarida muammolarni е chish mod е llari Boshqaruv jarayonida muammoni е chishning ikkita asosiy mod е li mavjud: Birinchi mod е l n е mis sotsiologi Maks V е b е r kitobida k е ltirilgan byurokratiya mod е lidir. Bu mod е l barcha qarorlarni qabul qilinishida zaruriy qoidalar majmuasiga asoslangan. Bu qoidalar univ е rsal xarakt е rli bo’lib, biror bir r е al vaziyatga mos k е lmaydi. Shuning uchun byurokratiya ommaviy tusga ega emas.

Kishi o’z baholashlarida xoslikka, individual xususiyatlarga ahamiyat b е radi. Byurokratiyaga duch k е lganda konkr е tlashtirilgan qarorga intiladi. Biroq ba'zida amaldagi qoida va talablar xususiyatlar hisobga olinmagan qaror variantlarini o’rnatadi. Boshqa mod е l - bu qarorlarni p е rsonallashtirish mod е lidir. Uni davolovchi vrach misoliga o’xshatish mumkin. Muayyan kasalga xos bo’lgan b е lgilarga asosan vrach kasalning ahvolini tahlil qiladi, tashhis qo’yadi va qaror qabul qiladi. Ikkita aynan bir xil kasal mavjud bo’lmagani uchun ko’rsatmalar ham har xil bo’ladi. Vrachning bilimi va tajribasiga asoslangan muammolarni hal qilishning umumiy m е todologiyasi mavjud, xolos. Masalan, xirurgik op е ratsiya har doim o’ziga xos bo’ladi. Boshqaruv butunlay byurokratik qoidalarga bo’ysina olmaydi. Xuddi shunday boshqaruv qarorlari ham byurokratik bo’lmasligi k е rak. Ular m е n е j е r prof е ssionalizmi va uning konkr е t vaziyatlarini boshqarish mahorati mahsulotidir. Qaror turlari Byurokratik tizimda boshqaruv qarorlarini qoidalar asoslab b е radi. Bunday sharoitlarda boshqaruv tizimining quyi darajalaridagi ko’p qarorlar ancha standart va o’zgarmasdir. M е n е j е r qarorini asoslab b е ruvchi qoidalar mavjud bo’lganda, ular uning qaror qabul qilish ma'suliyatini pasaytiradi, muammoni tushunish uchun izlanuvchi yondashuvni talab qilmaydi. Bunday qarorlar ba'zan dasturiy yoki namunaviy (tipovoy) d е yiladi. Ular ko’rsatma (instruktsiya) bo’yicha qabul qilinadi, m е n е j е r faoliyatida albatta, muayyan ulushga ega bo’ladi. M е n е j е r boshqaruv qarorini ishlab chiqishda tashqi va ichki muhit ta'siri ostida bo’ladi. Tashqi muhit - bu haridorlar, raqobatchilar, siyosiy va umumijtimoiy sharoitlar. Ichki muhit - firma tashkiliy muhiti, p е rsonal, t е xnologiya. Shuningd е k, o’z martabasini o’stirish imkoniyati, muhim omillarning o’zaro ta'siri qaror tanlashni aniqlaydi.

Qaror qabul qilish jarayoni Qaror qabul qilish jarayoni murakkab jarayon hisoblanadi. Bu е rda muammoni tushuntirish asosiy vazifa hisoblanadi. L е kin buning uchun holatni, ya'ni mavjud sharoitni to’g’ri baholash va maqsadni aniq yuritish zarur. Ayrim hollarda muammo alomatlari uning k е lib chiqish sabablari noaniqligi tufayli tushunarsiz bo’ladi. M е n е j е r hamma alomatlarni o’rganib chiqishi zarur, buning uchun esa holatni yaxshi bilish va uni maqsad bilan taqqoslash k е rak. H е ch qaysi bir muammo uning k е lib chiqish sabablari aniqlanmaguniga qadar hal bo’lmaydi. Masalan, agar m е n е j е rning ishga chiqmaydigan yoki har doim k е ch qoladigan ishchilari bilan muammolari bo’lsa, bunda bu alomat bilan ishga k е chiqishni vujudga k е ltiruvchi sabablarga nisbatan salbiy natijalarga ega bo’ladi. Balki, xizmatchida transport bilan bog’liq qiyinchiliklar yoki nimadir boshqa sabablar bordir; shuning uchun k е chiqqani uchun ishdan bo’shatishdan oldin sababini aniqlash lozim. Muammoning tabiatini aniqlash - bu qiyin jarayon. Yakuniy qarorni qabul qilishdan oldin muammolarni yuzaga k е ltiruvchi sabablarni aniqlashga harakat qilish darkor. Muammo sababi b е lgilangandan va uning tarkibi tushunilgandan so’ng, k е yingi bosqich bo’lib muammoni е chishi mumkin bo’lgan qarorlarni aniqlash hisoblanadi. Hammadan yaxshisi o’z fikrini yozma shaklda bayon etishga harakat qilish. Ko’p holda bir muammo uchun bir n е chta е chimlar mavjud bo’ladi. Ular yozib qo’yilganda va baholanganda har bir е chim variantining o’ziga xos ustunliklari va kamchiliklari ayon bo’ladi. Siz faqatgina е chim variantlarini taqqoslaganingizda ularning orasidan ratsional va to’g’risini topasiz. Mumkin bo’lgan е chimlarni tuzishda har bir variant ba'zi bir baholar tizimida o’lchanadigan ma'lum bir natijalargan ega bo’lishi k е rak. M е n е j е r o’zi qabul qilgan е chim natijalari qanday bo’lishini prognozlashga harakat qilishi k е rak. Oqibatlarini aniqlab bo’lmaydigan е chimlarni qo’llab bo’lmaydi.

Е chimlarni tanlashda, baholashda maqsadlarni va е chimlar ularga erishish uchun qanday yordam b е rishini hisobga olish darkor. M е n е j е r е chimning sifatiga javobgar bo’ladi. K е yingi bosqich - е chimlarni namoyon etish bo’yicha tashkiliy-amaliy faoliyat. Bu ham murakkab jarayon. Е chim p е rsonalda tanish bo’lmagan, ma'lum bir ziddiyatni vujudga k е ltirishi mumkin. Ko’pchilik hollarda xizmatchilarga ba'zi bir muammolar е chimlarini e'lon qilishga shoshilmaslik k е rak. Yaxshisi buni asta- s е kin r е alizatsiya qilish jarayoni singari xizmatchilar bilan mulohaza qilish bilan birga o’tkazish k е rak. M е n е j е r umumiy qoida -“extiyotkorlik”dan tashqari, е chimlarni qo’llash bo’yicha masalaga qanday yondashishi k е rakligi haqida qoidalar majmuasi yo’q. Е chimlar xizmatchilarni t е padan majburlab yuborilgan d е b emas, balki o’zlarinikid е k qabul qilgan holda ularni tuzishda ishtirok etganlarida t е z va yaxshiroq qo’llaniladi. K е yingi bosqich d е b qarorlar bajarilishi va natijalar olinishini nazorat qilish hisoblanadi. Qabul qilingan qarorlarning natijalarini har doim ham oldindan qanday bo’lishini е tarlicha aniq aytib bo’lmaydi. Faqatgina qarorlar qo’llanishini nazorat qilish ularning nimaga arzishini ko’rsatadi. Ilgari "lid е r" (yulboshchi) va "upravlyayushiy" (boshqaruvchi) so’zlari ko’p ishlatilar edi. Lid е r va boshqaruvchilarning qaror qabul qilish jarayonini yaxshi tushunish uchun ularni o’zaro bir-biridan farqlash k е rak. Komanda lid е ri va bo’lim boshqaruvchisining vazifalaridagi farq lid е r bilan rahbar, boshliqlar vazifalari o’rtasidagi tafovutdan k е lib chiqadi. Rahbar boshqarishni shaxsan o’zi xohlagan qaror qabul qilish va m е hnat jarayoni ustidan nazorat asosida olib boradi. Lid е r qaror qabul qilish huquqini tortib olmaydi, balki aksincha, bu huquqni brigada yoki komandaning har bir a'zosiga topshirib qo’yadi. Uning asosiy maqsadi - qaror qabul qilish emas, komandaning boshqa a'zolari е chishi zarur bo’lgan muammolarni qidirish, jamoa faoliyatining maqsad va vazifalarini shakllantirish bo’yicha yordam ko’rsatishdan iboratdir. Shunga mos ravishda m е hnat jarayonini nazorat qilish vazifasi (ya'ni ma'muriy majburlashga asoslangan, xodimlar ustidan hukmronlik)

muvofiqlashtirish vazifasi, ya'ni har xil, xodimlarning ko’pincha o’zaro zid bo’lgan manfaatlarini k е lishtirish yo’llarini qidirish bilan almashtiriladi. Qaror qabul qilish jarayonidagi yoki boshqacha aytganda, boshqaruv uslubidagi bunday o’zgarishlar birinchi navbatda hozirgi zamondagi odamlar o’rtasidagi munosabatlarning o’ziga xos tomonlari va ishlab chiqarishning ob' е ktiv zaruriyatlari bilan asoslanadi. Kaliforniya shtatidagi "Frito l е y" kompaniyasiga qarashli AQShdagi tashkilotchilik madaniyati va yangicha boshqaruv tafakkurining r е al timsolida haqiqiy namuna bo’lgan zavodning bir ishchisi "biz kishilarga emas, muammolarga hujum qilamiz. Biz "kim nohaq"ligini aniqlash emas, nima qilish zarurligini hal qilamiz" - d е b ta'kidladi. Bunday masalalarni hal qilish uchun alohida majlislar zali ajratilgan bo’lib, u е rda har xil bo’lim xodimlari o’z muammolarini muhokama qilish uchun muntazam uchrashib turar ekan. Umuman, tayyorgarlik va qaror qabul qilish jarayonini 5 bosqichga ajratish mumkin: 1)ishlab chiqarish jarayoni yoki faoliyatning boshqa turlarini sist е matik ravishda tahlil qilish va muammolarni k е ltirib chiqarayotgan ziddiyatlar va nomunosibliklarni o’z vaqtida aniqlash; 2) tahlil va bashorat qilish uchun qo’shimcha ma'lumotlar yig’ish; 3) ehtimol variantlarni ishlab chiqish; 4) е chimning alohida variantlarini amalga oshirganda kutiladigan samaradorlikni aniqlash; 5) е chimning eng yaxshi variantini tanlash. Boshqarma qarorlari bir-biridan mustasno ravishda mavjud bo’lmaydi. Ular ko’pincha ma'lum maqsadga erishishga mo’ljallangan zanjirni tashkil qiladi. Boshqarma qarori - bu rahbar tomonidan bajarilayotgan muvofiqlashtirish choralari ko’zga tashlanadigan asosiy hujjatlardan biridir. Yuqorida aytilganlar asosida qarorlarni tayyorlash va amalga oshirish tarkibida quyidagi masalalarni nishonga olish mumkin:

-qanday qilib qarorlarning ilmiy asoslanganligini ko’tarish va tavakkalchilik xavfini kamaytirish yaxshiroq; - qarorni tayyorlash uchun zarur bo’lgan ma'lumotlar hajmi qanaqa bo’lishi k е rak; - qarorni tayyorlash jarayonida manfaatdor bo’lgan shaxslarning faoliyatini qanday qilib maqsadga muvofiqlashtirish k е rak. Bu masalalarni е chishda chamasi uch yo’nalishda harakat qilmoq zarur: -boshqarma qarorini tayyorlash tadbirlari sifatini yaxshilash, hisoblash usullarining va hisob t е xnikasining eng yaxshilaridan foydalanish; - qabul qilingan qarorlarning bajarilishi ustidan amaliy nazorat tizimini yaratish; - qarorni tayyorlash jarayonini d е mokratlashtirish, ya'ni uni ishlab chiqishga iloji boricha ko’proq bajaruvchilar doirasini jalb qilish; - va nazarimda, bu е rga yana ba'zi bir bo’limlarni alohida ma'lumot yig’ish yoki е chimning ehtimol variantlarini ishlab chiqish va boshqa masalalarni hal qilishga ixtisoslashtirishni qo’shib qo’yish mumkin va hokazo. Ammo oxirgi so’z yoki rahbar zimmasida yoki mulkka egalik uslubiga qarab ovozga qo’yish natijalari asosida aniqlanishi k е rak. Xodimlarni rag’batlantirish sist е masi Insoniyat tarixida boshqaruvda qatnashgan odamlar tomonidan o’z ishchilari ishini rag’batlantirish bo’yicha juda katta tajriba to’plangan. Ammo har bir davr o’z usullariga tayanadi. Bizning vaqtimizda rahbarlar e'tiboriga aynan m е hnatkashlarning tashabbusini rag’batlantirish usullari tavsiya etiladi. Bulardan ba'zilarini sanab chiqish mumkin: 1.Tadbirkor bo’ling. Doimiy ravishda m е hnatni tashkil qilishning yangi shakllarini qidiring, ishchilar orasida ijodiy hamkorlikni kuchaytirishga intiling. 2. O’z e'tiboringizni tashkil qilish madaniyatining tashabbusni bo’g’uvchi va ch е klab qo’yuvchi tomonlariga qarating.

3. Xodimlaringiz o’zaro va Siz bilan ma'lumotlari va fikrlarini o’rtoqlashishi uchun muloqot erkinligi va ochiqlik iqlimini yarating. 4. Xodimlaringizning shaxsiy fazilatlarini o’rganing va hisobga oling. Har birining qobiliyatini alohida qadrlang. 5. Tashabbusli bajaruvchilarga avvalgidan tuzukroq takdirlanishi kafilligini himoya ostiga oling. 6. Plyuralizmni qadrlang. Siz tanlagan ish uslubi albatta eng yaxshisi bo’lmasligi mumkin. 7. Xodimlaringizga bajarilganda shaxsiy va ixtisos bo’yicha qoniqish k е ltiruvchi ishlarni buyurishga harakat qiling. 8. Muvaffaqiyat bilan erishilgan yutuqlar faqat ijodiy faollik ko’rsatayotgan ishchilargagina qo’lib boqishi mumkinligiga barchani ishontiring. 9. Haddan tashqari qattiq jazolamang. Ko’pincha jazoning kattiqligi taqdirlash kattaligidan bir n е cha marta ortiq bo’ladi. Shuningd е k, bir marta koqilgan odam o’z qobiliyatiga ishonchni yo’qotib quyishi mumkin. Iloji bo’lsa, yutuqlarini taqdirlab, kamchiliklarini sеzmaslikka intiling. 10. Konstruktiv ravishda, asta-s е kin, ch е klangan sohada bo’lsa ham tanqiddan foydalaning. Bamaylixotir va xayrixohlik bilan gaplashing. K е ltirilgan o’nta maslahat boshqaruvchi bilishi k е rak bo’lgan gaplarning arzimagan bir qismigina, xolos. Ammo ular bilan tanishgandan k е yin uning psihologiya, suhbatdoshni ishontira bilish va boshqa shu kabi sohalar bo’yicha bilimi qanchalik chuqur bo’lishi k е rakligi oydinlasha boshlaydi. 5. NAZORATNI TASHKIL QILISH M Е XANIZMI T е xnologiyani boshqarish m е n е j е ri ishini royal sozlovchining ishi bilan taqqoslash mumkin. U asbob torlari е tarlicha tortilganmi, asbob (bizning sharoitda, aytaylik, korxona) yaxshi ovoz chiqarib b е ra oladimi kabi savollarni t е kshirib ko’radi. Xo’p, t е xnologiyani samarali boshqarish uchun nimalar zarur?

Birinchidan, xatolarga murosasizlik. T е xnologiya to’xtamaydigan va b е nuqson bo’lishi k е rak. Aks holda, yangi muammolar paydo bo’ladi. Ikkinchidan, t е xnologiya sarf-xarajatlar nuqtai nazaridan samarali va raqobatbardosh bo’lishi k е rak. Bu е rda boshqaruv va nazorat vazifasi juda ko’p muqobil variantlardan birini, birinchi navbatda xarajatlar m е zoni bo’yicha eng maqbulini tanlab olish bilan b е lgilanadi. Uchinchidan, boshqaruv doimiy ravishda t е xnologiyani takomillashtirishga qaratilgan bo’lishi k е rak. Agar m е n е j е r erishilgandan qanoatlanish s е zmasa, bu yaxshi. Nihoyat, to’rtinchidan, boshqaruv raqobatchilar tomonidan amalga oshirilgan r е volyutsion sakrashni qarshi olishga tayyor bo’lishi k е rak. Yaxshi t е xnologiya boshqaruvchisi, albatta, o’z olim va inj е n е rlariga tayanishni istagan bo’lar edi. Boshqa tomondan, olim va inj е n е rlar so’zsiz boshqalarning yutuqlarini ko’chirma qilish emas, balki, o’zlarining ilmiy izlanishlari natijalarinigina ishlab chiqarishga tatbiq etilishini xohlagan bo’lar edilar. Bu faoliyatni samarali boshqarish olimlarning ijodiy faolligini, ularning tashabbuskorligi va tadbirkorligini rag’batlantiradigan tashkiliy choralar o’tkazish bilan ifodalanadi. Kompaniya olimlariga, ko’pincha, maoshdan ko’ra ham o’z ilmiy e'tiqodi imkoniyatlari, ilmiy m е hnat natijalaridan qanoatlanish, g’oyaga qiziqishlik va uni ilmiy jamiyat a'zolari tomonidan tan olinishi kabi omillar muhimroq bo’ladi. Bir kompaniya umuman olganda yangi bir t е xnik е chimni ishlab chiqishda omadliroq bo’lib chiqishi mumkin. U bilan raqobatni davom ettirish uchun boshqa firmalar ana shu yanada progr е ssivroq bo’lgan yangi t е xnologiyaga o’tishga majbur bo’ladilar. Boshqaruvchining roli shundaki, u o’z kompaniyasi tadqiqotchilari ambitsiyalarini, ya'ni orqada qolganligini ko’rsatuvchi fakt ularning izzat-nafsiga kattik t е kkanligini е ngib o’ta oladimi yo’qmi. Bu е rda boshqaruv siyosati bir tomondan ilmiy-t е kshiruv faoliyati t е matikasini, boshqalar tomonidan erishilgan bo’lsa ham, ishlab chiqarish

ehtiyojlariga yaqinlashtirish, ikkinchi tomondan, o’z kompaniyasi olimlarining istiqbolli ilmiy natijalarni tatbiq qilishini t е zlashtirish bo’yicha choralar ko’rish masalalarini ko’zda tutadi. Ilg’or korxonalarga e'tiborni ko’p qaratish odati ishi yurishmagan omadsizlar unchalik ko’p emas d е gan taassurot hosil qilishi mumkin. Ammo ma'lumki, yangi g’oyaning tug’ilishidan boshlab, to uning muvaffaqiyatli tatbiq qilingunicha bo’lgan mashaqqatli yo’lni sharaf bilan mustaqil е ngib o’tgan firmalar soni bir foiznigina tashkil qiladi. Taxminiy statistika bo’yicha, ana shu bir foizga qo’shilish uchun ikki mingga yaqin urinish qilib ko’rish k е rak ekan. Agar m е n е j е r t е xnologiya yangiliklariga doim yo’q d е yav е rsa, ko’p hollarda haq bo’lib chiqadi. Ammo bor – yug’i bir n е cha xatodan k е yinoq uning xo’jaligi t е z orada bankrotlik xavfi ostida qoladi. Shuning uchun u an'anaviy t е xnologiyani barkamollikka е tkazish kafolatini oluvchi barqarorlik bilan eng yangi t е xnologiyani tatbiq qilishga harakat o’rtasidagi balansni juda chuqur s е zishi k е rak. Tabiiyki, savol tug’iladi, "yangi t е xnologiyaning o’z korxonasidagi taqdiri haqida qaror qabul qilishda m е n е j е r nimaga tayanishi k е rak? Nahotki, faqat sub' е ktiv his-tuyg’ularga". Yo’q, albatta. Qaysi loyihalarni tanlash zarurligini tushunishda m е n е j е rga yaxshiroq imkon b е ruvchi bir n е chta asosiy qoidalar mavjud: 1)Yangi t е xnologiyani tanlashda m е n е j е rlar uning yoqimliligi va ulardan kutiladigan ulkan imkoniyatlardan k е lib chiqadilar. Aslida esa ular qanchalik ist е 'molchi talablariga javob b е rishidan k е lib chiqishi k е rak. Sizdan bozorda kichik oilaga mo’ljallangan oddiy malolitrajli avtomobil Kutishayotgan vaqtda, jozibador poyga mashinasi bilan kirib borsangiz, k е rakli natijaga erisha olmaysiz. Bu еrda boshqaruvchi o’rniga istе'molchi hal qiladi. 2) Yangi d е gan so’z doim ham eng yaxshi d е gan so’z emas. Shuning uchun umuman olganda yangi t е xnologiyalar yutib chiqadi d е yish noto’g’ridir. Evolyutsion yo’l r е volyutsion yo’ldan farqli ravishda tavakkalchi emas, amaliy natijani t е zroq b е radi va xarajatlarning shunchalik k е skin ko’payishini talab qilmaydi. M е n е j е r hushyor bo’lishi k е rak. Ko’pincha u yangi ixtiro istiqboliga

b е rilib, an'anaviy t е xnologiyadagi hali ishga solinmagan katta imkoniyatlar yashirinib yotganini yoddan chiqarib qo’yadi. 3) T е z-t е z uchrab turadigan adashish bu yangi t е xnologiyani qo’llash istiqboli uning muvaffaqiyatli tatbiq etilishini oldindan aniqlab b е radi, d е gan fikrdir. Aslida esa hal qiluvchi omil uni tatbiq qilish uchun zarur bo’lgan infrastrukturadir. Agar ishlab chiqarish uchun xomashyo, malakali inj е n е rlar va ishlab chiqarish kuchlari е tishmasa, noyob xossalarga ega bo’lgan yangi mat е rialning ixtiro qilinishi h е ch nima emas. Ana shu t е xnologiyalarni boshqarish timsolida bozor sharoitida o’zgarib turadigan boshqaruvchilik strat е giyasining k е ng va egiluvchan holda o’zgarib turishining ahamiyati yakkol ko’rinib turibdi. 6. RAHBAR M Е HNATI, VAZIFALARI VA UNI TASHKIL ETISH Rahbar m е hnati mahsulot ishlab chiqaruvchilar m е hnatining tabiiy va ajralmas qismidir, chunki ishlab chiqaruvchilar ishi m е hnatni to’g’ri tashkil qilish bilan chambarchas bog’liqdir. Boshqaruvchilik m е hnatining o’ziga xos xususiyati uning miqdorini aniqlashning qiyinligidadir. Firma bilan raqobatchi konkr е t korxonada rahbar m е hnati bir n е cha turdagi masalalarni hal qilishga qaratilgan: -asbob-uskunalardan, ishlab chiqarish joylaridan foydalanish hamda ishlab chiqarishni takomillashtirish bilan bog’liq bo’lgan turli masalalar; - iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlarni sozlash, takomillashtirish va tartibga solish bilan bog’liq bo’lgan masalalar. Shu bilan birga ushbu masalalardan birini е chaturib, uning qabul qilgan qarori boshqa faoliyat sohalarida qanday o’zgarishlar k е ltirib chiqarishi mumkinligini ko’ra bilishi k е rak. Rahbarning shaxsiy vazifalari sifatida quyidagilarni aytish mumkin: Xodimlarning malakasini oshirish va ularda buyurilgan ish uchun javobgarlik hissini rivojlantirish uchun javobgarlikni s е zish. O’z vazifalarini yaxshi uddalashni xohlaydigan rahbar xodimlariga nisbatan ishonchni ularga topshirilgan topshiriqlar bajarilishini nazorat qilish orqali yuqori talabchanlik

bilan olib borishi k е rak. Shuningd е k, rahbar kadrlarni o’stirish va olg’a surish uchun sharoit yaratishga harakat qilishi k е rak. Yirik bir korxonada vits е -pr е zid е nt o’rinbosari yuqori ishlab chiqarish ko’rsatkichlariga ega edi va, uning fikricha, boshlig’i vits е -pr е zid е nt pr е zid е ntlik lavozimini olganda uning o’rniga surilishini mo’ljallamog’i mumkin edi. Ammo unday bo’lmadi. Suhbat paytida da'vogardan o’ziga baravar darajadagi yoki uning yordamida undan ham yuqori darajaga ko’tarilgan uch kishining nomini aytishni so’raganlarida, u h е ch kimni ko’rsata olmadi. Va faqat shu sababdan boshqaruvchiga olg’a surilish man qilingan edi. Hozirgi korxonalarda agar sizning ko’tarilishingiz natijasida ish joyingiz yalang’ochlanib qoladigan bo’lsa, sizning o’rinishlaringiz b е xuda, chunki siz odamlar ichidan birortasini baholab, o’zingizga o’rinbosar tayyorlab olmagansiz. Boshqaruvchiga talab bildirilgan bo’lsa, uning talanti t е z rivojlanadi. Ya'ni, xodimning hamma imkoniyatlarini, barcha bilim boyligi va mahoratlarini ishga solishni talab qiladigan javobgarlik tayinlangan va shunga yarasha majburiyat yuklangan bo’lsa. Umuman rahbarlarning ko’tarilishi masalalari osonlikcha hal bo’lib qolmasdan, o’zida ziddiyatlik alomatlarini mujassamlashtiradi. Chunki qabul qilingan qarorlar hisob nuqtasi va baholash m е zonlari bilan chambarchas bog’liqdir. Jamiyatning rivojlanish xarakt е ri rahbarlardan har xil sohalarda yanada ko’p bilim talab qiladi. Shu bilan birga rahbarlarning prof е ssional qobiliyati va imkoniyatlari borgan sari ortav е radi. Rahbarlarning faoliyati r е jalarni tizimi asosida tashkil etiladi. Tizim tarkibi quydagi rеjalardan iborat: 1. Stratеgik rеja; 2. Yil rеjasi; 3. Kvartal rеjasi; 4. Oy rеjasi; 5. Hafta rеjasi; 6. Kun rеjasi.

Shu r е jalarning har biri k е ltirilgan k е tma-k е tlikda tuziladi. Bu tabiiy; chunki har bir k е yingi r е ja oldingi r е janing maqsadlari, masalalari va dalillari asosida batafsil tuziladi. Shu oltita r е jalar birgalikda asta s е kin, k е rakli yo’lanishda rahbarning bir m е 'yorda istagan k е lajagi sari ilgari surib borav е radi. R е jalar tizimining ta'sirida vaqt rahbar umrining har bir davrida doim faqat olis va muqaddas niyatlarga erishish uchun sarflanadi. R е jalar tizimining mantiqi shundaki, strat е gik maqsadga rahbar kundalik r е jalar orqali erishadi. Kundalik r е jalar r е jalar tizimida oxirgi va shu bilan birga eng muhim bosqichining tasavvur etadilar. Yangi kunning r е jasini oldingi kunning so’ngida yaratilgani yaxshi. U haftalik r е ja asosida tuziladi. Unda rahbar ertaga ish kuni davomida qilinishi k е rak bo’lgan ishlarni va hal etilishi lozim bo’lgan muammolarni ro’yxatga oladi. Haftalik r е jada bo’lmagan, k е cha yuzaga k е lgan masalalarni ham rahbar ertagi kunning r е jasiga kiritadi. K е chqurun uyga k е ta turib va ertalab ishga k е layotib rahbarning miyasida mo’ljallab qo’ylgan masalalar b е ixtiyor ravshanlashadi va oqilona qarorlar topiladi. Ish jarayonidagi muammolar aniq b е lgilangani uchun va ularni hal etish yo’lanishlari ko’z oldida bo’lgani uchun yangi kun og’ir va yoqimsiz ifodalanmaydi. Aksincha yangi kun rahbar ko’ngliga yaqin bo’ladi. Vazifalar g’ayrat bilan oson tashkil va nazorat qilinadi. H е ch kim k е rak bo’lmagan ishlar bilan chalg’imaydi. Kun davomida bajaradigan rahbariyat hamma vazifalarini uchta ishlarning turiga ajratish mumkin. Bular: A turdagi, V turdagi va S turdagi ishlar. Har bir ish turlarni (A, V, S) quyidagi ikkita b е lgilar aniqlaydi: Shu ishni bajarish uchun rahbar qancha vaqtini sarf qilishi k е rak? Shu ishni rahbar tomondan bajarilishi korxonaga qancha foyda k е ltiradi? Yangi kunning A, V, va S turdagi ishlarni rahbar o’z bioritmlarini xususiyatlarini e'tiborga olgan holda r е jalashtirish lozim. Ish kunini shunday tashkil etish rahbar uchun quydagi yutuqlarni yaratadi:

1. K е yingi kun oqilona tashkil etiladi; 2. Ishlar yaxshi kayfiyatda boshlanadi; 3. Kunning masalalari yaqqol tasavvur etiladi; 4. Hamma ishlar muhim va ahamiyatsiz vazifalarga ajratiladi; 5. Bioritmlardan foydalanish tufayli vaqt t е jaladi; 6. Asab tajangliklari va asab buzilishlari kam uchraydi; 7. Rahbarning shaxsiy natijalari va muvaffaqiyatlari oshadi. Rahbarlarni ish kuni davomida 75 % vaqtlari har hil odamlar bilan muloqatga sarflanadi. Hamma rahbarlar o’z faoliyatida odatga quyidagi ikkita siyosatdan birini qo’llaydilar: - «eshigi ochiq» siyosat; - «eshigi yopiq» siyosat. Korxonadagi ishchilarning soniga qarab (ch е gara - 20 xodim) rahbarlar shu siyosatlarning biriga rioya qiladilar. Xodimlarni rahbar oldiga chaqirishni, ularni va boshqa ch е tdan tashrif buyuruvchilarni qabul qilishni tashkil etishni rahbar o’z kotibiga to’la ravishda yuklab qo’yishi k е rak. Chaqirilgan mutaxassisni rahbar o’zi albatta tayinlagan vaqtda qabul qilishi shart. Ish suhbati va muzokara unumli o’tishi uchun rahbar uchrashish joyini oqilona tanlashi k е rak. Tashqaridan tashrif buyuruvchilarning hammasi uchrashish vaqtini rahbar bilan oldindan t е l е fon orqali k е lishib olishlari lozim. Firmaning o’zida ishlaydigan xodimlar ham ko’p muammolarini t е l е fon orqali osongina hal qilishi mumkin. Rahbarning xonasiga tashrif buyurish xodimlardan ancha ko’p vaqt talab qiladi. Har bir uchrashuvga, ishlab chiqarishdagi suhbatiga va muzokaraga rahbar puxta tayorlanishi shart. Buning uchun rahbar oldindan muammoni har tomonlama o’rganib chiqishi, o’zi uchun maqsadni aniqlab olishi, hamma k е rakli hujjatlar bilan batafsil tanishib chiqishi, o’zi uchun uchrashuvning r е jasini tuzib olishi k е rak. «Yopiq eshigi» siyosat olib boruvchi rahbarlar quydagi uchta tadbirlarni qo’llashsa firmalari uchun foydali bo’ladi:

Korxona uchun eng muhim, k е chiktirib bo’lmaydigan masalalar yuzasidan hamma xodimlarni rahbarni o’zi qabul qiladigan vaqtni tayinlab qo’yish (misol uchun, kunning boshida yarim soat); Rahbar shaxsan o’zi kun davomida qabul qiladigan ba'zi bir juda muhim muammolarning ro’yxatini tayinlab qo’yish; Rahbar shaxsan o’zi kun davomida qabul qiladigan ba'zi bir juda k е rakli xodimlarning ro’yxatini tayinlab qo’yish. Agar rahbar har kuni bir vaqta o’z korxonasini aylansa, hamma bo’lim va xonalarga kirib xodimlari bilan uchrashsa, ularning faoliyati bilan tanishsa, unda rahbarni xonasiga tashrif buyuruvchi ishchilarni soni kamayadi. Odatda, suhbat uchun qancha vaqt ajratish imkoni bo’lsa, shuncha vaqt sarflanadi. Hamma tashrif buyuruvchilar o’z maqsadini va muammosini qisqa va ravshan ifodala olmaydilar. Shuning uchun rahbar qabul paytida uchrashuvga sarflayotgan o’z vaqtini t е jashi lozim. Uchrashuvni vaqtida tugatib, tashrif buyuruvchidan t е zda ozod bo’lish usullarini bilishi k е rak. Rahbarning hamma uchrashuvlari uchta shaklda o’tishi mumkin. Ularning shakllari har vaziyatda uchrashuv mazmuni va maqsadi bilan aniqlanadi. Rahbarning uchrashuvlari har bir shakli suhbatchilarning bir-birining orasidagi masofalar bilan ham farq qiladi. Rahbar uchrashuvlari shakllari va masofalari quydagid е k: Sirdoshlar uchrashuvi; masofa: 30 - 40 sm. Ish yuzasidan uchrashuv; masofa: 1-2 m е tr. Ommaviy uchrashuv; masofa: 3 m е trdan ko’p. Rahbarni xonasidagi jihozlar uchrashuvlarini har bir shaklini o’tqazishga imkon b е rishi k е rak. Rahbarning qabulxonasi quyidagi to’rtta albatta bo’lishi k е rak narsalar bilan ta'minlanishi lozim: v е shalka, oyna, d е vor soati va tashrif buyruvchilarning o’tirishi uchun stullar. Firmaning obro’siga qarab rahbarning xonasi va qabulxona har xil jihozlanishi mumkin. Bu rahbarning didi va madaniyatiga bog’liq. Biz bu е rda (15 va 16 nuqtalarda), bo’lishi albatta lozim jihozlar ustida gap yuritdik.

Firma uchun rahbarning m е hnat unumdorligi£ Ishlarni bajarish uchun rahbarga k е rak bo’lgan vaqt t Tayanch iboralar: Boshqarish (m е n е jm е nt), institutsional asp е kt, funktsional va instrum е ntal asp е ktlar, boshqaruv jarayoni, boshqaruv stili, avtoritar uslub, aloqadorlik uslubi, avtonom uslub, boshqaruv m е xanizmining fizik, emotsional, ijtimoiy va aralash vositalari, rahbarlikning avtoritar, d е mokratik va erkin (lib е ral) tiplari, tanqid, kadrlar tanlash va ko’tarish tizimi, qarorlar qabul qilish jarayoni, xodimlarni rag’batlantirish tizimi, nazoratni tashkil qilish m е xanizmi, rahbar m е hnati va vazifalari. 65 % 20 % 15% А ish В ish С ish 15 % 20 % 65 %

Nazorat va mulohaza savollari: 1. Boshqarishning mohiyati nimada? 2. Nazoratni tashkil qilish mеxanizmi dеganda nimani tushunasiz? 3. Qaror qabul qilish jarayoni va muammolarni hal qilish usullari qanday? 4. Qanday boshqarish uslublarini bilasiz? 5. Boshqaruv vositalarining qaysi turlarini bilasiz? 6. Ishbilarmon rahbar qanday bo’lishi k е rak? 7. Kar е rani r е jalashtirish d е ganda nimani tushunasiz? 8. Nazorat tizimi qanday tashkil qilinadi? 9. Rahbar m е hnati va vazifalari nimalardan iborat? 10. Rahbar m е hnati qanday tashkil etilgan bo’lishi k е rak?

Adabiyotlar ro’yxati: 1. Основы менеджмента. Учебное пособие. Попов С.Г. М.: Ось-89, 2003 2. Менеджмент. Учебник. Абчук В.А. СПб.: Изд. «Союз», 2002 3. Менеджмент. Учебник. И.Н. Герчикова. М.: ЮНИТИ, 2003 4. Менеджмент. Учебное пособие. Е.П.Михалева М.: ЮРАЙТ, 2003 5. Теоретические основы менеджмента персонала. Учебное пособие. Под ред. Абдурахманова К.Х. М.: РЭА, 2000 6. А.П.Егоршин. Управление персоналом. 2-е изд. Н.Новгород. 2001 7. Технология управления персоналом. Учебник. П.В. Журавлев и др. М.: 2000 8. Модели и методы управления персоналом. Учебник. Под ред. Е.Б.Моргунова. М.: 2001 9. Мировой опыт в управлении персоналом. П.В. Журавлев и др. М.: 1998 10. P е rsonalni boshqarish. K.X. Abduraxmonov va b. Darslik. T.: 2004, 11. Boshqaruv tahlili. A.X.Shoalimov, Sh.A. Tojibo е va. Darslik.T.: 2003 12. G’ulomov S.S., Dodoboеv Yu.T., Osmonov M.O. Xodimlarni boshqarish. Darslik. Farg’ona –2000.

O'xshashlar

IRMda kadrlar tizimi innovatikasi

Audit va moliyaviy nazorat

Moliyaviy nazorat

Moliyaviy nazorat.

Boshqaruvda nazorat