Iqtisodiy o’sishhi prognozlashtirish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

62.005859375 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiy o’sishhi prognozlashtirish Reja: 1 Iqtisodiy o’sish, mohiyati, turlari. 2 Iqtisodiy o’sishni tavsiflovchi mezonlar. 3 Ishlab chiqarish funqsiyasi- iqtisodiy – o’sishni prognozlashtirish modeli sifatida. 4. Iqtisodiy o’sishni prognozlashtirishda makroiqtisodiy modellar. 5.Respublikada barqaror iqtisodiy o’sishga erishish imkoniyatlari .

1 Iqtisodiy o’sish, mohiyati, turlari. Milliy extiyojlar uzluksiz qondirilishi uchun iqtisodiyot doimo o‘sib borilishi talab etiladi .chunki faqat shu yo‘l bilangina kishilar iste‘moliga zarur bo‘lgan tovar va xizmatlar ko‘plab va xilma –xil yaratiladi. Iqtisodiy o‘sish- bu iqtisodiyotning rivojlanishi, ya‘ni xayotiy ne‘matlar bo‘lgan tovar va xizmatlarning ishlab chiqarilishining ko‘payib borishidir. Iqtisodiy o‘sishni ragbatlantirish, iqtisodiyotning istiqbolli tarmoqlari va ishlab chiqarishni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash shakllari va usullari xaqidagi masalalar xozirgi zamon iqtisodiyot fanining o‘ta bahstalab muammolaridan biri xisoblanadi. Ayniqsa, bu muammolar rivojlanayotgan va o‘tish davri iqtisodiyotini boshidan kechirayotgan mamlakatlarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu soxada fikrlar doirasi juda keng bo‘lib, davlat aralashuvini cheklashdan tortib (Polsha va Sharqiy Yevropa mamlakatlari tajribalariga suyanadiganlar), to bozor ―tanazzulini‖ bartaraf etishda, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi va xorijiy mamlakatlar o‘rtasidagi tafovutni qisqartirishda davlatning o‘rni beqiyos ekanligini ( Х itoy, Chili va Sharqiy Osiyo mamlakatlari tajribasiga urgu beradiganlar) ta‘kidlovchilar ham bor. Iqtisodiy o‘sish ishlab chiqarishning rivojlanishi bo‘lar ekan, bunga ta‘sir etuvchi kuchlar ishlab chiqarish omillaridan boshqa narsa bo‘lishi mumkin emas. Shu sababli bu resurslarning miqdori, sifati va ularning naqadar samarali ishlatilishi bogliq bo‘ladi, chunki resurslar ishlab chiqarish omillariga aylanadi. Resurslar ko‘payganda tovarlar va xizmatlar oldingidan ko‘proq yaratiladi. Biroq, resurslar cheklanganligidan, ularni to‘xtovsiz ko‘paytirib bo‘lmaydi. Shu sababli resurslardan tejamli foydalanib iqtisodiyotni o‘stirish zaruratga aylanadi. Iqtisodiy o‘sish yuz berishi uchun bozor talabiga muvofiq tovar va xizmatlarni yaratish kerak bo‘ladi . biz bilamizki,iqtisodiy o‘sish Yaim ko‘payishini anglatadi . Yaim esa tovar va xizmatlarning bozordagi qiymati, agar ular sotilmasa bozor qiymati yuzaga kelmaydi. Shu sababli bozorbop tovar va

xizmatlarni yaratish iqtisodiy o‘sishni ta‘minlaydi. Resurslar kamyob bo‘lganidan, ulardan samarali foydalanish iqtisodiy o‘sishning asosiy shartiga aylanadi. Iqtisodiy o‘sishni o‘sish sur‘atiga(dinamikasiga) qarab milliy iqtisodiyotni darajasi xamda resurslarni chegaralanganlik muammolari taxlil etiladi. Iqtisodiy adabiyotlarda bu tushunchaga alohida talqin berilmagan. Ba‘zi iqtisodchilar(Makkonnell, Bryu) iqtisodiy o‘sishni 2 xil usul bilan hisoblash mumkin, ya‘ni: 1. yalpi milliy mahsulotni umumiy o‘sishini hisoblash orqali(yoki sof milliy mahsulotni); 2. yuqorida hisoblangan ko‘rsatkichlarni aholi jon boshiga taqsimlash orqali hisoblanadi deydilar. Boshqa iqtisodchilar esa, iqtisodiy o‘sish bu- ishlab chiqarish omillari va mahsulotni miqdoriy o‘sishgina emas balki sifat jihatini ham o‘z ichiga oladi- deydilar. Iqtisodiy o‘sishni 3 xil ko‘rinishi farqlanadi: ekstensiv, intensiv va aralash(haqiqiy). 1.Ekstensiv o‘sish- bu milliy mahsulotni qo‘shimcha ishlab chiqarish omillarni ta‘sir ettirish yordamida o‘stirishdir. 2.Intensiv o‘sish- bu milliy mahsulotni texnika, texnologiyalarni takomillashtirish natijasida o‘sishini ta‘minlashdir. Х aqiqiy hayotda u yoki bu tipdagi o‘sishlar alohida holda bo‘lmay, balki bir biriga chambarchas boglanganlar. 3. Aralash(haqiqiy) o‘sish- bu ishlab chiqarish quvvatlarini foydalanilayotgan ishlab chiqarish omillarini miqdory hajmini o‘sishi hamda texnika, texnologiyalarni takomillashtirish natijasidagi o‘sishidir. Iqtisodiy o‘sish- bu iqtisodiy rivojlanishi tashkil etuvchisidir. U Yammni miqdoriy tomonidan o‘sishidir. Makrodarajada Yamm ni o‘sish sur‘ati, aholi jon boshiga Yamm ni taqsimotini yillik o‘sish sur‘ati, Yamm ni yillik o‘sishini keltirish mumkin.

Yammning yillik o‘sish surati =(YaMM2- YaMM1)*100; Yammni aholi jon boshiga taqsimotini yillik o‘sish surati Yammning yillik qo‘shimcha o‘sish surati / Aholi soni; Yammning yillik o‘sishi = (Yamm2/Yamm1)*100; Yuqoridagilardan qaysi ko‘rsatkich zarurligi to‘grisida fikrlar yuradi. Mumkin bo‘lgan variantlar: a) yuqori o‘sish sur‘ati; b) nol xolidagi o‘sish; c) manfiy o‘sish sur‘ati; d) optimal o‘sish sur‘ati. Bu ko‘rsatkichlarni ko‘rib chiqamiz. Birinchi qarashda, yuqori o‘sish sur‘ati asosiyroqdek ko‘rinadi. Bu holda birinchidan mahsulotni sifatini hisobga olish zarur. Ikkinchidan mahsulotni qo‘shimcha o‘sishida uni tuzilishini hisobga olish zarur. Iqtisodiy o‘sishda nolli o‘sish sur‘ati material ta‘minotini kamaytirsa, bu bilan ishlab chiqarish omillariga sarf harajatni kamaytirsa, bu yomon emas. Manfiy o‘sish- bu milliy iqtisodiyotdagi krizisdan darak beradi. Optimal o‘sishjuda yuqori ham emas, juda past ham emas, balki makroiqtisodiy muvozanatni ta‘minlaydi. 2 Iqtisodiy o’sishni tavsiflovchi mezonlar. Agar tabiiy boylik e‘tibordan qochirilsa, hozirgi paytdagi iqtisodiy o‘sish omillari quyidagilardan iborat bo‘ladi; 1. Ishlab chiqarishdagi jismoniy kapital sanalgan mashina- uskunalarning texnikaviy darajasi, ularning yuqori unum bera olishi.agar mashina – uskunalar qanchalik mukammal bo‘lsa, shunchalik tovar va hizmatlar ko‘p yaratiladi.

2. Inson kapitalining sifat darajasi. Inson kapitali bu ishlovchilarning bilim darajasi, ishlash mahorati va tajribasidir . inson kapitali jismoniy kapitaldan farqliroq moddiy shaklga ega emas,uni Bilan ko‘rib yoki qo‘l Bilan ushlab bo‘lmaydi, u insonni jismida mujassamlashgan bo‘ladi, inson tirik ekan unda saqlanib qoladi . bu kapital amalda kishilarning mehnat saviyasida ifoda etiladi . eng mukammal texnika ham insonniz ish bermaydi, qayerda ish kuchi sifatli bo‘lsa, shu yerda texnida yaxshi natija beradi . 3. Ishlab chiqarishning texnologik usullari. Bu muayyan bozor sharoitida har qanday usullar bilan tovar va xizmatlarni yaratib, ularni o‘z vaqtida bozorga yetkazishni talab qiladi. Т exnologik innovatsiya(yangilanish) qanchalik tez borsa, boshqa shart-sharoitlar o‘zgarmagan taqdirda ishlab chiqarish shunchalik tez o‘sadi, chunki mehnat unumdorligi yuksalib, vaqt birligida yaratilgan tovar va xizmatlar ko‘payadi. Milliy iqtisodiyot darajasi texnologik innovatsiyaga to‘gri mutanosiblikda bo‘ladi. 4. Investitsiyalar miqdori tarkibi. Ishlab chiqarish investitsiyasi- bu ishlab chiqarishni kengaytirish uchun yuborilgan moddiy va pul mablaglaridir. Iqtisodiy o‘sish investitsiya miqdoriga tugri mutanosiblikda buladi. Biroq, bu investitsiya yangi texnologiyalarga va kerakli sohalarga yuborilganda yuz beradi. Investitsiya kapitalning jamgarilishini bildiradi va bu YaIM muayyan qismini qaytadan ishlab chiqarishga joylashtirilganda yuz beradi. Investitsiyaning Yaimdagi hissasi investitsiya normasi deb ataladi. Agar Yaim 560 mlrd. dollar bo‘lib, investitsiya miqdori 112 mlrd. dollar bo‘lsa, investitsiya normasi 20% bo‘ladi, chunki 112/560 x 100 q 20% hosil bo‘ladi. 5. Т a‘lim darajasi. Iqtisodiy o‘sish yuz berishi uchun moddiy va inson kapitalining mukammalligi bir-biriga mos bo‘lishi talab qilinadi. Buning uchun ishlab chiqarishning texnologik darajasiga ish kuchining sifati mos tushishi kerak, aks holda yangi texnologiyadan unumli foydalanib bo‘lmaydi. Shu o‘rinda ta‘lim darajasini ko‘tarish iqtisodiy o‘sish omiliga aylanadi. Т a‘lim darajasi kishilarning bilim olish vaqti nechoglik uzun bo‘lishiga va eng muhimi olingan bilimning chuqur bo‘lishiga bogliq bo‘ladi. A+Sh da bir yil mobaynida olingan bilim

keyinchalik shu o‘qigan kishining ish haqissini 10% oshiradi, chunki bu unumdorlikning oshishiga olib keladi. Bilimdonlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, shunchalik ilmiy kashfiyot va texnologik ixtiro ko‘p bo‘ladi. 6. Iqtisodiy erkinlik darajasi. Bu bozor kuchlarining erkin amal qilinishi va iqtisodiyotga ta‘sirini bildiradi. Erkinlikning poydevorini xususiy mulk tashkil etadi. Shu bois mulkning daxlsizligini, uning o‘z egasi manfaati yo‘lida ishlatilishini qonunchilik asosida ta‘minlash iqtisodiy o‘sishning sharti hisoblanadi. Shu sababli mulkiy huquq himoya qilingan bo‘lishi zarurat hisoblanadi. Mulk sohibi undan o‘z bilganicha erkin foydalanib, daromad chiqarib olishi kerak. Shundagina u tashabbus ko‘rsatib iqtisodiy o‘sishga hissa qo‘shadi. 7. Iqtisodiyotning ochiqligi. Bu milliy iqtisodiyotni o‘zgalar uchun ochiq bo‘lishini, bu yerga tashqaridan resurslarning erkin kirib kelishini, eksport va importning kengayib borishini anglatadi. Ochiq iqtisodiyot sharoitida resurslar, jumladan chet el kapitali ishlab chiqarishning kerakli sohalariga yuborilib, ular rivojini tezlashtiradi, bu bilan Yaim ning ko‘payib borishini ta‘minlaydi. Ochiq iqtisodiyot tashqi savdoning afzalligidan foydalanishga sharoit yaratadi. Shu sababli suv yo‘li bilan jahon bozoriga chiqa oladigan mamlakatlarda iqtisodiy o‘sishga erishish nisbatan yengil bo‘ladi. 8. Х alqaro bozordagi holat. Bu tashqi bozor kon-yunkturasi bo‘lib, bu yerda narxlarni pasayib va oshib turishi eksporti katta mamlakatlardagi iqtisodiy o‘sishga ta‘sir etadi. Eksport tovarlari narxi oshsa Yaim hajmi ortadi. Bordi-yu ular pasaysa Yaim hajmi ham qisqaradi. Masalan, 2003-2006 yillarda jahon bozorida neft narxining shiddat bilan o‘sishi uni eksport qiluvchi mamlakatlar iqtisodiy o‘sishiga katta hissa qo‘shdi. 9. Mamlakatdagi demografik vaziyat. Iqtisodiy o‘sish jon boshiga hisoblangan Yaim ning ko‘payishini bildirar ekan, bu aholining soniga ham bogliq bo‘ladi. Yaim jon boshiga ortib borishi zarur. Agar aholi 2% o‘sib ishlab chiqarish 5% o‘ssa, jon boshiga Yaim 3% ga ortadi. Aholii o‘sishining sustlashuvi iqtisodiy o‘sishga ko‘mak bersa, uning tez o‘sishi aks natijaga keltiradi. Shu bois iqtisodiy o‘sishga erishish uchun aholining o‘sishi tartiblanib turishi talab qilinadi.

$Iqtisodiy o‘sishning omillari bir xil amal qilmaydi, shu vajdan ular iqtisodiyotga har xil hissa qo‘shadi. Ularning aksariyat qismi mehnat unumdorligini oshirish orqali iqtisodiyotni rivojlantiradi. Iqtisodiy o‘sish samaradorligi- bu o‘sishga qanday sarflar bilan erishilganligi bo‘lib, Yaim o‘sishini sarflar o‘sishi bilan taqqoslash orqali aniqlanadi. Samaradorlikni aniqlashda, sarflar va natijalar taqqoslanadi. Bu qanday sarf evaziga qanday natija olinganligini anglatadi. Muayyan paytda sarflar samaradorlikka har xil yo‘nalishda ta‘sir etishi mumkin. O‘zbekistonda ham axolining farovonligi yuqori emas. O‘ni oshirib rivojlangan mamlakatlardagidek farovon hayotga erishish uchun samaradorlikni muttasil ko‘tarish zarur. 3 Ishlab chiqarish funqsiyasi- iqtisodiy – o’sishni prognozlashtirish modeli sifatida. Ishlab chiqarish funksiyasi – bu, iqtisodiy-matematik tenglama bo‘lib, ishlab chiqarish o‘sishi bilan harajat o‘sishining o‘rtasidagi bo\liqliqni ifodalaydi. Matematik ishlab chiqarish funksiyasi turli xil shakillarda bo‘lishi mumkin. Ishlab chiqarish natijalari chiziqli bo\lanishga o‘xshagan 1 tadan 8 tagacha murakkab ishlab chiqarish funksiyalar bir necha omillarga bo\langan darajali funksiyalardir. Birgina iqtisodiy o‘sishning omillari modellari ishlab chiqarish ob‘ektini prognozlashning sistemasiga, uning щ ajmiga bo\liq bo‘lgan dinamikasiga va boshqa biror omilning dinamikasiga asoslangan. Iqtisodiy o‘sishga ko‘p omillar ta‘sir etadi, shulardan asosiylari: taklif omili, talab omili va taqsimot omili. Т aklif omillariga quyidagilarni kiritish mumkin: • Т abiiy resurslarning miqdori va sifati (yer, qazilma boyliklari, ob- havo va boshqalar): tabiiy sharoit qancha yaxshi bo‘lsa, mamlakat iqtisodiy o‘sishiga shuncha imkoniyatlar yuqori bo‘ladi; • Mehnatga layoqatli aholining miqdori va sifati; bunda bogliqlik tugridantugri bo‘lishi mumkin;$

Asosiy kapitalning mavjudligi; Mahsulot ishlab chiqarishga ta‘sir etuvchi texnologiyalar darajasi. Т alab omillariga jamiyatning yalpi talabini mahsulot ishlab chiqarish orqali o‘stiruvchi o‘sishni ragbatlantiruvchi omillar kiradi: Ish haqi qancha yuqori bo‘lsa, talab shuncha yuqori; Davlatning fiskal siyosatida- soliqlar qancha yuqori bo‘lsa, ish haqi shuncha past, shu bilan birga, talab qancha past bo‘lsa, iqtisodiy o‘sish yuqori; • Jamgarmaga nisbatan aholi moyilligi ham haqiqiy talab hisoblanadi, bu degani iqtisodiy o‘sishdir. Omillar ta‘siriga qarab iqtisodiy o‘sish modellari tuziladi. Ularning 2 xil ko‘rinishi mavjud, ya‘ni 2 omilli va ko‘p omilli. Ko‘p omilli model barcha omillarni o‘sishiga ta‘sir qiladi. Barcha omillar ta‘sirini umumiy holdagi ifodasi ishlab chiqarishi funksiyasini egri chieigi ko‘rinishidagi ifodalanishidir. Bu funksiya turli omillarni variantlar ko‘rinishida mahsulotlar ishlab chiqarishdir. Т aklifga ta‘sir etuvchi turli omillar ta‘sirining o‘sishi ishlab chiqarish funksiyasini o‘ngga yoki chapga surilishiga sabab bo‘ladi(miqdorning o‘sishi, resurslar sifatini yaxshilanishi va ilmiy texnika progressi)(chizmaga qarang). Investitsiya tovarlari iste‘mol tovarlari B D Chizma. Ishlab chiqarish funksiyasini egri chizigi- ko’p omilli iqtisodiy o’sish modeli . С А

Ikki omilli model faqat mehnat va kapitaldan tashkil topadi. Amerika iqtisodchisi Denisonni fikriga ko‘ra 2/3 maxsuloti o‘sishi mehnat unumdorligi hisobiga(kapital hisobiga); 1/3- hissasi esa mehnat harajatlari(mehnat) o‘sishi hisobiga bo‘ladi. 2 omilli modelni tuzishda 2 xil variantdan foydalanish mumkin: 1-xil variantda I Т P(ilmiy texnika progressi) hisobga olinmaydi; 2- variantda- I Т P hisobga olinadi. Agar I Т P ta‘sir etmasa, sekinlik bilan kapital jamgarishda oxirgi mahsulot hissasi kamayib boradi, bu holat iqtisodiy o‘sishni pasaytiradi. I Т P dan foydalanilganda kapital va mehnatni hissasi o‘sganligini, bu esa investitsiya kirib kelishini ko‘paytiradi. α β Ishlab chiqarish funksiyasi shaklidagi model: Iqtisodiyotda eng ko‘p tarqalgan. α va β miqdorni o‘zgarishiga qarab iqtisodiy o‘sishni 3 turi mavjud: Agar ( α + β )q1 bo‘lganda milliy mahsulot(daromad) ishlab chiqarish omillari(kapital va mehnat) mutanosib ravishda o‘sadi, umumiy iqtisodiy samaradorlik o‘zgarishsiz qoladi, ishlab chiqarish faqat ekstensiv kengayib, kapitalning past samaradorligi mehnat resurslari oshishi hisobiga qoplanadi. Agar ( α + β )>1 bo‘lsa, ishlab chiqarish omillari n-marta oshganda, ishlab chiqarish (n)-martadan ko‘proq oshadi, ya‘ni ishlab chiqarishning o‘sishi omillar umumiy harajatini aks ettiradi. Birinchi holatda α > β va o‘sish fondlarni tejaydi, ikkinchisida α < β va o‘sish mehnati tejaydi. Agar ( α + β )<1 bo‘lsa, ishlab chiqarish o‘sishi ishlab chiqarish omillari o‘sishiga nisbatan sekinroqdir. Bunda umumiy samaradorlik pasayadi. Ishlab chiqarish funksiyasi ( α q β )q1 bo‘lgan holatni tasvirlash KobbaDuglas funksiyasi deb ataladi.

Iqtisodiy o‘sishni progpozlashtirish ekonometrik modeli quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: 21 22 23 yq a0 X1 X2 X3 Ko‘rsatkichlar dinamikasi qatorining o‘zgarish tendensiyasini izlash turli xil vaqtinchalik funksiyalar yordamida o‘tkaziladi. Kelajakda iqtisodiy rivojlanish sharoitlarini saqlab qolish uchun vaqtinchalik funksiyalar bilan ishlab chiqarish dinamikasini prognozlashtirishda topilgan baholar yoki alohida omillar ekstropolyatsiya qilinadi. Ekstropolyatsiya modellarini 5 yildan 7 yilgacha qo‘llanilishi ko‘proq foydali va yaxshi natija beradi. Bu usullar uzoq muddatga qo‘llanilganda aniqlik darajasi kamayadi Respublikada qat‘iy monetar siyosatini yuritilishi, shuningdek pul agregatlarini bozor mexanizmlari orqali boshqarish va ularni tartibga solish, inflyatsiya darajasi va unga ta‘sir etuvchi omillarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha qabul qilingan tezkor chora-tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida baholar o‘sishi past darajada bo‘lishi ta‘minlandi. Shu bilan birga, real ishlab chiqarish hajmining yuqori sur‘atlar bilan o‘sishi hamda pul massasining YaIM ga nisbatan mutanosib ravishda oshishining ta‘minlanishi iste‘mol baholari indeksining belgilangan ko‘rsatkichlar doirasida bo‘lishida o‘z aksini topdi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining bergan rasmiy ma‘lumotlariga ko‘ra, 2005 yilda inflyatsiya darajasi 7,8 foizi tashkil etdi. Olib borilgan tahlillar natijasida Respublikamizda 2003-2005 yillar mobaynida inflyatsiya darajasiga monetar omillar ta‘siri sezilarli darajada pasaygani holda, nomonetar va tashqi iqtisodiy omillar jiddiy ta‘sir ko‘rsatayotganligi aniqlandi. Inflyatsiyaning nomonetar omillari sifatida tabiiy monopol korxona va tashkilotlar tomonidan taklif qilinayotgan tovar va xizmatlar

narxlarining nisbatan tez o‘sayotganligi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari savdosini aholi gavjum joylarda tashkil qilish va ishlab chiqarishdagi ba‘zi ma‘muriy to‘siqlar mavjudligi, shuningdek mavsumiylik va tashqi omillarni ko‘rsatish mumkin. Ayniqsa, mavsumiy harakterga ega bo‘lgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxining o‘zgarishi asosiy nomonetar faktor bo‘lib, umumiy baholar darajasiga sezilarli ta‘sir ko‘rsatmoqda. JUMLADAN ,2005 yilda O‘zbekistonda tabiiy monopol harakterga yega bo‘lgan davlat tomonidan tartibga solinadigan tovar va xizmatlar narxlari, xususan, uy-joy communal xizmatlari va jamoat transporti xizmatlari, benzin va yoqilg‗- moylash,Materiallari narxlari sezilarli o‘sti .O‘tkazilgan tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, inflyatsiya sur‘tlari pasaygan sari pul massasi bilan is‘temol baholari indekslarining qisqa muddatli o‘zgarishlari orasidagio bog‗liqlik ham pasaymoqda. bu inflyatsiya jarayonlarining shakllanishiga, monetar agregatlar dinamikasiga hamda pul bozoridagi talab va taklif balansiga bog‗liq bo‘lmagan tarkibiy omillar ta‘sirining kuchayganligi bilan bog‗liqdir .shuning uchun Markaziy bankning bu boradagi asosiy vazifalaridan biri ushbu omillar ta‘siriniyetarli darajada baholash hamda monetar siyosatning qisqa muddatli maqsadlarini ishlab chiqishda ularni ta‘sirini hisobga olishdan iborat bo‘ldi . 4. Iqtisodiy o’sishni prognozlashtirishda makroiqtisodiy modellar. Ko‘rib chiqilgan modellar kelajak iqtisodiyotidagi funksional aloqalarni yetarlicha chuqur tushuntirishni talab qiladi. Lekin boshqa ko‘rsatkichlar bilan aloqada bo‘lmagan alo щ ida ko‘rsatkichlarni model tarkibiga kirish yoki kirmasligidan qa‘ti nazar prognozlashtirish talab qilinadi. Ko‘rsatkichlar dinamikasi qatorining o‘zgarish tendensiyasini izlash turli xil vaqtinchalik funksiyalar yordamida o‘tkaziladi. Masalan, bunga oxirgi umumiy ma щ sulotni, fondlar qiymatini va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Kelajakda iqtisodiy rivojlanish sharoitlarini saqlab qolish uchun vaqtinchalik funksiyalar bilan ishlab chiqarish dinamikasini prognozlashtirishda topilgan baholar yoki alo щ ida omillar ekstropolyatsiya qilinishi mumkin.

Oxirgi ma щ sulot dinamikasining ko‘rsatkichlari Yillar Vaktinchalik funksiya tenglamalari. t 1 65,7 chiziqli y 40,2 10,8 t R 0,56 t 1 72,2 darajali y 33,8* t 0,67 R 0,49 t 1 78,0 ko‘rsatkichli y 68,616071 t t 1 288,5 parobola y 61,9 5,04 t 0,30 t 2 R 0,761 ko‘p o‘zgaruvchanli 3-darajali y 54,5 8,68 t 0,15 t 2 0,01 t 3 R 0,763 Ma‘lum bo‘ldiki, ekstropolatsiya modellarning 5 yildan 7 yilgacha qo‘llaninlishi ko‘proq foydali va yaxshi natijalar beradi. Т akror ishlab chiqarish sharoitlari o‘zgarish bilan bu usullar uzoq muddatga qo‘llanilganda aniqlik darajasi kamayadi. Strategik nuqtai nazaridan bu prognozlashtirishning real jarayonlarini orqaga surish chora - tadbirlari kabi dispersiyaning o‘sishini anglatadi. Bunday usullarning biri MGUA va korrelyatsion analiz usullari bo‘lib, bu usullarda ularning shart - sharoitlari kuzatilishi shart. 5.Respublikada barqaror iqtisodiy o’sishga erishish imkoniyatlari. 2004 va 2005 yillarda erishilgan iqtisodiy o‘sishning yuqori sur‘atlari xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni rivojlantirish qulay makroiqtisodiy xususiy muhitning yaratilishi, iqtisodiyotni barcha sektorlarida ijobiy institutsional va tarkibiy o‘zgarishlar 2006-2007 yillarda bozor iqtisodiyotini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni barqaror o‘sishini ta‘minlashining poydevori hisoblanadi . Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning kelgusida mo‘ljallangan ustivor yo‘nalishlishlari president I.A. KarimovningVazirlar Mahkamasining 2005 yilda ijtimoiy –iqtispodiy rivojlantirish yakunlari va 2006 yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning yeng muhim ustivor yo‘nalishlari to‘g‗risidagi ma‘ruzalari aniqlab beradi . Quyidagilar iqtisodiy islohotlarni cukrlashtirishning yeng muhim ustivor yo‘nalishlari yetib belgilangan: -byudjet va soliq islohotlarini chuqurlashtirish, Soliq solishtizimini yanada soddalashtirish va unifikatsiyalash,hamda soliq yuqini qisqartirish asosida iqtisodiyotni barqaror yuqori sur‘atlar bilan o‘stirish, baraqaror va balanslashtirilgan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni ta‘minlash ;

tyarkibiy islohotlarni ko‘lamlarini hamda iqtisodiyotni modernizat siqilishni chuqurlashtirish va kengaytirish, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun barcha shart –sharoitlarni yaratish ; xususiy mulk sektori ko‘lamini kengaytirish, biznes uchun kafolatlarni mustahkamlash va qulay muhitni shakllantirish; - aholi daromadlari va turmush darajasini oshirishning myuhim sharti rag‗batlantirish va valyuta resurslari tejashni, ularda oqilona va samarali foydalanish ta‘minlash ; uy- joy kommunal xo‘jaligida islohotlarni chuqurlashtish,uy –joy mulkdorlari shirkatlari faoliyatii samaradorligini oshirish va ta‘mirlash va communal xizmatlarning real bozorini shakllantish ; birinchi navbatda yenergiyani ko‘ptalab qiladigan tarmoqlarda – kimyo, rangli metallurgiya ,yelektr yenergetikasi va boshqa tarmoqlarda yenergiyaw resurslari qattiq tejalishini ta‘minlash chora tadbirlarini amalga oshirish . 2006 yilda iqtisodiy o‘sishning yuqori sur‘atlari, ya‘ni 7,2 foizga teng bo‘lishini ta‘minlash maqsad qilib qo‘yildi va bunga yerishildi .qulay makroiqtisodiy muhitning yaratilishi, uyg‗unlashgan pul –kredit va soliq byudjet siyosati, ko‘zda tutilayotgan institutsional va tarkibiy o‘zgarishlar natijalari, bozor islohotlarini yanada huqurlashtirish iqtisodiy o‘sishga zamin yaratadi va muhim omil bo‘lib hizmat qiladi . Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o‘sish bervosita inflyatsiya,soliqlar va kreditlar kabi regulyatorlar va richaklatr bilan bog‗liq .markaziy bank yillik inflatsiya darajasini 6-8foiz darajasida cheklab turishni mo‘ljallamoqda . Soliq yuqini kamaytirish va soliqlarni rag‗batlantiruvchi rolini oshirish maqsadida 2006yil 1 yanvardan korxonalar foydasidan olinadigan soliq stavkasi 15 foizdan 12 foizgacha, yagona ijtimoiy to‘lov stavkasi 31foizdan 25 foizgacha, dividentlar va foizlar ko‘rinishida olinadgan daromadlar soliq stavkasi 15 foizdan 10 gacha pasaytirildi,yekologiya solig‗i va savdo uchun oylik yig‗im bekor qilindi . Iqtisodiyotni rivojlantirishda bank sektorini rivojlantirish muhim rol o‘ynashini hisobga olgan holda, bank-moliya tizimidagi islohotlarni yanada chuqurlashtirish yuzasidan bir qator tadbirlarni amalga oshirish belgilangan . yeng

avvalo, aholining va tadbirkotlarning banklarga bo‘lgan ishonchini oshirish banklararo bozorda raqobat muhitini shakllantirish, banklar tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifatini oshirish va ularning yangi turlarini rivojlantirish makro kredit berilishini sezilarli darajada kengaytirish ko‘zda tutilgan . Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub‘ektlari uchun mikrokredit berishni jadal rivojlantiorish maqsadida 2006 yilning birinchi kvartalida barcha hududlarda filiallar yega bo‘lgan iqtisoslashtirilga bank tashkil qilindi . Iqtisodiyotda barqaror o‘sishni ta‘minlash k‘p jihatdan tarkibiy o‘zgarishlarning aniq natijalariga bog‗liq .bu yerda asosiy o‘rinni mulkdorlar safini kengaytirish o‘rta mulkdorlar sinfini shakllantirish, kichik tadbirkorlik va fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish egallaydi. 2006yilda kichik tadbirkorlik sohasini yanada rivojlantirish 2007 yilga kelib uning YaIM dagi ulushini 45%ga yetkazish mo‘ljallanmoqda .2006 yilda 657 ta shirkat xo‘jaligi tugatilib fermer xo‘jaligiklari aylantirish jarayoni tugallanadi. Iqtisodiyot tarmoqlarini tarkibiy o‘zgartirish va modernizatsiya qilish iqtisodiyotda sifat jihatdan siljishga yerishishni ta‘minlaydi .2010 yilgacha sanoatning yalpi ichki maxsulot tarkibidagi ulushini bosqichma -boskich 24-26 %,xizmatlar sohasining ulushi yesa 45-47 %ga yetkazish belgilab olindi. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va tuzilmaviy siljishlarning amalga oshirilishining yana bir maqsadi bu ish haqini va aholi daromadini oshirish uchun sharoit yaratishdan iborat. 2007 yilda byudjet tashkilotlari xodimlari ish haqlarini ikki bosqichda o‘rtacha 1,4 barobarga oshirish mo‘ljallanmoqda . Yuqorida keltirilgan dasturlarni muvaffaqiyatli amalgam oshirili, barqaror iqtisodiy o‘sishni ko‘zlangan maqsadli ko‘rsatkichlariga va aholi turmush darajasini bosqichma-bosqich yaxshilanishiga yerishish ko‘p jihatdan davlat organlarining samarali faoliyatiga, investitsion faollikning yangi mexanizmlari va shakllarini amaliyotga kengroq qo‘llashni,xususiy sector va kichik biznes kengaytirishni ta‘minlash bilan bog’liq bo‘ladi

Qisqacha xulosalar. Iqtisodiy usish deganda ishlab chiqarish kulamining xal qilinishi, maxsulot ishlab chiqarish va milliy daromadning usishi tushuniladi. Iqtisodiy usishning omillik modellarining moxiyati maxsulot ishlab chiqarish sur‘ati bilan xajmi orasidagi miqdoriy aloqani aniqlashdan iborat. Iqtisodiy o‘sishning omillik modellari ishlab chiqarish ob‘ektini prognozlash tizimini, uning xajmiga bog‗liq bo‘lgan dinmikasini aniqlab beradi. Iqtisodiy o‘sishni prognozlashtirishda ko‘p omillik ishlab chiqarish funksiyalari keng ko‘lamda foydalaniladi. Ko‘rsatkichlar dinamikasi qatorining o‘zgarishi tendensiyasini izlash turli xil vaqt funksiyalar orasida o‘tkaziladi.

Adabiyotlar ruyhati 1. Фарейчева Г.В. Система обхественнух потребностей и ее макрорегулирование в условиях глобализации М. МГУ. ТЕИС. 2004. 456с 6. Ершова И.В. Предпринимательство и право М. 2003. 258с. 7. Воркуев Б.Л. Модели макроэкономика М.ТЕИС. 2004. 230с. 8. Т.А.Агапова, С.Ф.Серегина Макроэкономика тесту Учебное пособие изд «АСА» 2003. 357с. 9. Irmatov M.M., Хaydarov M.Т. «Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni prognozlashtirish» O‘quv qo‘llanma Т.: ТDIU 2004 yil. 10. Липшиц И.В. Экономика. Учебник для курсов ОМЕГА-Л М 2004 656с. 11. Н.Л.Шагас, Е.А.Туманова Макроэкономика – 2. Учебное пособие Выпуск новый Долгосрочный аспект М.ТЕИС 2004. Экономический факультет им М.В. Ломоносова МГУ 122с. 12. Тарассвич Л.С., П.И.Гребенников, А.И.Леусский Макроэкономика Учебник 5-е издание М. Юраѐт 2004г. 654с. 13. Г.А.Куторшевский «Экономика» основу теория Учебное пособие изд. «Экономика» 2004. 382с. 14. Под. Редакций К.А.Хубиева Экономический рост и фактор развития современной России М. ТЕИС 2004. 726с. 15. Р.С. Вечканов, Г.Р. Вечканова Макроэкономика 2-изд. М. 2004. 376с. 16. Ефимова М.Р. и др. Практикум по обхей теории статистика М. 2004.

O'xshashlar

Ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni prognozlashtirish

Iqtisodiy tahlilning iqtisodiy - matеmatik usullari

Iqtisodiy indekslar

Iqtisodiy balanslar