Иқтисодий ресурслар ва жамият эҳтиёжлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Иқтисодий ресурслар ва жамият эҳтиёжлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76.162109375 KB

Ko'chirib olish

Иқтисодий ресурслар ва жамият эҳтиёжлари Режа: 1. Иқтисодий ресурслар, уларнинг турлари, таркиби ва чекланганлиги. 2. Ижтимоий-иқтисодий эҳтиёжлар ва уларнинг турлари. 3. Ресурслар чекланганлиги ва эҳтиёжларни қондириш муаммолари. 4. Муқобил танлов ва қарор қабул қилиш. Қарор қабул қилишнинг қадам- бақадам модели.

1. Иқтисодий ресурслар, уларнинг турлари, таркиби ва чекланганлиги Иқтисодиёт назарияси фанининг негизида икки нарса ётади: жамият аъзоларининг эҳтиёжларини чексизлиги ва шу эҳтиёжларни тўлароқ қондириш муаммоси. Ер юзида аҳоли бугунга келиб 6 миллард кишидан ошди. Ердаги табиий бойликлар, экин майдонлари, ўрмонлар, қазилма бойликлар, чучук сув, ўсимлик, ҳайвонот дунёси миқдори чекланган. Улар борган сари камайиб бораяпти. Сарф этилган ер ости бойликларини умуман тиклаб бўлмайди. Маълумки, эҳтиёжларни қондиришнинг ягона йўли ишлаб чиқариш. Бунинг учун эса турли-туман ресурслар керак. Иқтисодий ресурслар деганда жамият (мамлакат, айрим корхона ва оила) ихтиёрида мавжуд бўлган ва товар ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш, уларни истеъмолчига етказиб беришда ҳамда истеъмол жараёнларида фойдаланиш мумкин бўлган табиий, моддий ва инсон ресурслари тушунилади . Табиий ресурслар (ер, сув, ўрмон,ер ости бойликлари),ишчи кучи ресурслари,моддий ресурслар (бинолар, станоклар, машиналар, асбоб-ускуналар, иншоотлар, қурилмалар, ва бошқалар) ана шулар жумласидандир. Иқтисодий ресурслар таркибида унинг тўртта тури ажратилади.  Капитал – инсон томонидан вужудга келтирилган барча ишлаб чиқариш воситалари (бинолар, иншоотлар, машина ва механизмлар, асбоб ва ускуналар,хом ашё,материаллар ва ҳ.к.).  Ер – ишлаб чиқаришга жалб қилинган барча ерлар ва бошқа барча шартли ресурслар.  Ишчи кучи (меҳнат) – инсонда мавжуд бўлган жисмонийва ақлий қобилиятлар. Ишчи кучининг сарфланиши меҳнат жараёнини ташкил қилади.  Тадбиркорлик лаёқати – айрим кишиларга хос бўлган,иқтисодий фаолият соҳаларидаги ноёб хислат.

Иқтисодий ресурсларнинг барча турига хос бўлган хусусият, улар нисбатан чекланган ёки камёбдир. Ресурслар чекланганлиги истеъмол билан бирга ишлаб чиқаришва хизмат кўрсатиш ҳажмини ҳам чеклаб қўяди. Бунинг натижасида ҳар бир корхона, мамлакат ўз имкониятларини ҳисобга олиб, товарлар ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатишнинг ҳамма турини бирданига эмас,унинг шу давр учун энг керакли бўлганларини танлаб кенгайтириш ва ривожлантиришгаустунлик беради,ресурсларни биринчи навбатда уларга жалб қилади. Шундай қилиб, ресурсларнинг чекланганлиги эҳтиёжни қондиришнинг асоси бўлган ишлаб чиқариш имкониятларини ҳам чеклаб қўяди. Шу билан бирга, бу имкониятлар даражаси доимо бир хил бўлиб турмайди, янги техникалар ва технологияларнинг яратилиши ҳамда уларнинг ишлаб чиқаришга жалб қилиниши имкониятлар чегарасининг кенгайишига олиб келади. Янги техникалар ва технологиялар, бир томондан, меҳнат унумдорлигини, экинлар ҳосилдорлигини ошириш, энергия, ёнилғи, меҳнат ва бошқа моддий ресурсларни тежаш, иккинчи томондан, янги материал, хом ашё, энергия ва бошқа ресурслар манбаларини топиб, иқтисодий фаолиятга жалб этиш имконини беради. Бунга ернинг чуқур қатламларидаги бойликларни топиш ва ишга тушириш, жаҳон океанининг узоқ ва чуқур жойларидаги ресурсларидан, қуёш энергиясидан фойдаланиш ва шу кабиларни мисол қилиб келтириш мумкин. Иқтисодий ресурслар миқдори ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва эҳтиёжларни қондириш даражаси ўртасидаги боғлиқликни қуйидагича ифодалашмумкин: Иқтисодий ресурслар, имкониятлар Ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатиш даражаси Эҳтиёжларнинг қондирилиш даражаси 2-чизма. Иқтисодий ресурслар ва эҳтиёжларнинг қондирилиш даражаси ўртасидаги ўзаро боғлиқлик.

Эҳтиёжларни қондирилиш даражаси (ЭҚД) ҳар бир даврда ҳақиқий истеъмол (ҲИ)ни эҳтиёжларнинг умумий даражаси (ЭУД)га таққослаш орқали аниқланади, яъни ЭҚД=ХИ/ЭУД  100 Чекланган иқтисодий ресурслардан унумли фойдаланиб, ишлаб чиқариш ҳажмини ва эҳтиёжларни қондиришнинг даражасини оширишзарурлиги иқтисодиёт олдига бир қатор муаммоларни қўяди:  ишлаб чиқариш (хизмат кўрсатиш) ҳажмини тўхтовсиз ўстириб бориш ва ресурсларни уйғунлаштиришнинг самарали вариантини танлаб олиш;  мавжуд ресурсларнинг ҳар бир бирлигидан тежаб-тергаб, унумли фойдаланиш; Фан-техника тараққиёти ютуқларини ва янги технологияларни, энергия, материал, хом-ашёнинг янги турларини фойдаланишга жалб қилиб, ресурслар унумдорлигининг ошиши. Иқтисодийресурслар таснифи Иқтисодийресурслар Капитал Моддий ресурслар Ме ҳ нат ресурслари Ме ҳ нат (ишчи кучи) ва тадбиркорлик қ обилиятига эга бўлган ки шилар Табиий ресурслар Ер, фойдали қ азилмалар Инсон томонидан яратилган ишлаб чи қ ариш воситалари

3-чизма. Ҳар бир ресурс ундан ишлаб чиқаришда фойдаланганда маълум самара беради. Ресурс келтирадиган натижа ўз чегараларига эга. Ҳар қандай ресурсдан энг яхши, оқилона фойдаланилган тақдирда ҳам маълум чегарадан ортиқ маҳсулот яратиб бўлмайди. Масалан, ҳар қандай яхши натижагаэришиш учун ҳаракат қилинган тақдирда ҳам1 тонна рудадан - 1 тонна металл олиб бўлмайди. Инсонларнинг ҳам, машиналарининг ҳам унумдорлиги ўз чегарасига эга. Мавжуд ресурслардан маълум миқдор ва турдагина маҳсулотларни ишлаб чикариш мумкин. Зарур ресурсларнинг чекланганлиги ишлаб чиқариш имкониятларини ҳам чекланишига олиб келади. Ишлаб чиқариш имконияти нима? Ишлаб чиқариш имконияти деб, мавжуд иқтисодий ресурслардан тўлароқ фойдаланиш эвазига энг кўп маҳсулот ишлаб чиқариш тушунилади. У ишлаб чиқаришимконияти чегарасини ифодалайди. Ҳар бир хўжалик, оила, корхона, фирма, тармоқ, мамлакат ўзинингана шундай имконият чегарасига эга. Ресурслардан фойдаланиш даражаси турлича бўлгани учун барча товарлар бўйича ишлаб чиқариш имконияти чегарасини кўрсатиш қийин.

2. Ижтимоий-иқтисодий эҳтиёжлар ва уларнинг турлари Кишилик жамияти инсонлардан таркиб топган. Инсон эса барча жонзодларнинг энг олийси бўлибулардан ўзининг ақл идроки билан ажралиб туради. У ҳаёт кечириш учун турли эҳтиёжларини қондириши шарт, чунки бусиз инсон яшай олмайди. Инсоннинг яшаши ва камол топиши, умуман жамиятнинг ривожланиши учун керак бўлган ҳаётий воситалар ва иқтисодий ресурсларга бўлган зарурият иқтисодиёт назарияси фанида «эҳтиёж» деб аталади. Жамият эҳтиёжлари кишилар яъни жамият аъзолари, корхоналар ва давлат эҳтиёжларининг бирлигидан иборат. Эҳтиёжларнинг бу барча турлари учун умумий бўлган хусусият - улар чексиз ва чегарасиздир жамият эҳтиёжлари ичида кишиларнинг эҳтиёжлари асосий ва белгиловчи роль ўйнайди. Кишиларнинг барча ҳаётий эҳтиёжлари (иқтисодий, ижтимоий, маданий, маънавий, сиёсий эҳтиёжлар) ичида ижтимоий-иқтисодий эҳтиёжлар алоҳида ўрин тутади. Бу эҳтиёжлар кишиларнинг яшаши, меҳнат қилиши ва ҳаёт кечириши учун зарур бўлган моддий неъматлардан ҳамда хизматлардан иборат бўлади. Шу жиҳатдан олганда ижтимоий-иқтисодий эҳтиёжлар моддий ва маънавий эҳтиёжларни ўз ичига олади. Моддий эҳтиёжлар,бу аввало, кишиларнинг ўзларига фойдали бўлган неъматларни истеъмол қилишга бўлган хоҳишларидир. Булар истеъмол учун зарур бўлган кўплаб ҳаётий предметларни (озиқ-овқат, кийим-кечак, тураржой) ва зеб- зийнат буюмларини (тақинчоқ, атир-упа, енгил автомобиль ва ҳ. к.) ўз ичига олади. Бу ўринда шуни таъкидлаш лозимки, бир неча йил олдин зебзийнат буюми, дабдаба бўлиб ҳисобланган нарса бугунги кунда энг оддий ҳаётий зарур предметга айланиши мумкин. Хизматлар ҳам моддий неъматлар каби маълум эҳтиёжларни қондиради. Масалан, шахсий автомашинани ремонт қилдириш, соч олдириш, ҳуқуқшунос маслаҳатидан фойдаланиш каби

хизматлар моддий товарлар билан бир қаторда кишиларнинг уларга бўлган эҳтиёжларини қондиради. Маънавий эҳтиёжлар моддий кўринишга эга бўлмаган кишиларнинг билим ва дам олиш, маданий савиясини ошириш, малака-маҳоратга эга бўлиш, ҳар хил хизматлардан баҳраманд бўлиш каби кўплаб эҳтиёжларни ўз ичига олади. Эҳтиёжлар якка тарзда ва биргаликда қондирилиши мумкин. Бу эса эҳтиёжнинг табиатига ва уни қондирувчи объектлар хусусиятига боғлиқ. Шундай буюм ва хизмат турлари борки, улардан фақат биргаликда фойдаланиш мумкин. Масалан, таълим олиш бинолари, касалхоналардан, дам олиш жойларидан баҳраманд бўлиш, спорт ўйинлари ва кўнгил очар томошаларни биргаликда кўришкабилар шулар жумласидандир. Жамиятнинг эҳтиёжларида корхона ва давлат эҳтиёжлари ҳам ўз ўрнига эга. Корхоналарга ишлаб чиқариш мақсадларини амалга ошириш, яъни товарлар ишлаб чиқариш учун ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучи керак бўлади. Давлат, жамоа ва хусусий корхоналар, бутун мамлакат аҳолисининг умумий эҳтиёжларини акс эттириб, автомобиль ва темир йўллар, мактаблар, касалхоналар қурилишига хизмат қилади. Бу мақсадларни амалга ошириш учун давлатга ҳам зарурий неъматлар ва иқтисодий ресурслар керак бўлади. Жамият эҳтиёжларига бир қатор омиллар таъсир кўрсатади. Булар қуйидагилар:  жамиятнинг иқтисодий тараққиёт даражаси. Иқтисодиёти ривожланишдан орқада қолган мамлакатларда эҳтиёжлар доираси тор бўлса, аксинча, иқтисодиёти гуркираб ривожланган мамлакатларда кенг ва хилма-хил бўлади;  жамиятдаги ижтимоий-иқтисодий тизим. Агар жамиятдаги тизим бозор иқтисодиёти тартиблари асосида қурилган бўлса,ундаги ижтимоий гуруҳлар бойлар ва камбағаллар, мулкдор ва мулксизларга бўлиниб, уларга мансуб кишилар эҳтиёжлари ўртасида катта фарқ мавжуд бўлади. Юқори даромад олувчилар жуда сифатли, ноёб маҳсулотлар ва

хизматларга эҳтиёж билдирса, камбағалларнинг эҳтиёжлари ўз ҳаётини сақлаш учун жуда зарур маҳсулотлар ва хизматлар билангина чекланади;  табиий-географик шароитлар. Бу омил ҳам эҳтиёжларнинг миқдори ва таркибига таъсир қилади масалан, нисбатан совуқ иқлим шароитида, иссиқ иқлим шароитига қараганда ҳаёт кечириш учун оқсил ва ёғга бой озиқ-овқат, иссиқ кийим-кечак,уй ва транспорт воситаларига кўпроқ эҳтиёж бўлади;  тарихий-миллий анъаналар ва урф-одатлар,тарихан шаклланган миллий ва диний маросимлар, урф-одатлар,Наврўз байрами,рўза ва ҳайитлар ўзига хос эҳтиёжларни юзага келтиради;  аҳоли сонининг ўсиши, унинг таркибидаги ўзгаришлар;  халқаро,давлатлар,миллатлар ва минтақалар ўртасидаги алоқалар, айниқса,улар ўртасидаги маҳсулот ва ахборот айирбошлашнинг ривожланиши. Алоҳида кишиларнинг эҳтиёжлари уларнинг ёши,жинси, оилавий аҳволи, касби, меҳнатнинг табиати каби омилларга боғлиқ. Масалан, кекса кишилар ёшлардан фарқ қилиб, енгил ҳазм бўладиган овқатга, дори- дармонга, шовқин-суронсиз яшаш муҳитига кўпроқ эҳтиёж сезади. Кўп болали оилаларда болалар кийими, ўйинчоқларга эҳтиёж юқори бўлса, фарзандсиз оилаларда бундай эҳтиёжлар бўлмайди. Мураккаб, оғир ва енгил меҳнат турлари билан шуғулланувчи кишилар эҳтиёжлари ҳам бир-биридан тубдан фарқ қилади. Ижтимоий-иқтисодий,шу жумладан, моддий эҳтиёжларни тўлиқ қондириш мумкин эмас. Жамиятда ҳар бир маълум даврда кўплаб қондирилмаган эҳтиёжлар бўлади. Вақт ўтиши билан янги буюмларнинг пайдо бўлиши, рекламанинг таъсири ва бозорларнинг ривожланиши натижасида эҳтиёжлар таркибан ўзгаради ва миқдоран ўсиб боради. Жамиятнинг, яъни уни ташкил қилувчи шахслар, муассаса ва корхоналар эҳтиёжларининг чексизлиги, уларнинг тўхтовсиз янгиланиб ва ортиббориши

эҳтиёжларнинг ўсиб бориши иқтисодий қонунда ўз ифодасини топади. Қонун нафақат эҳтиёжларнинг миқдоран ўсиб боришини, балки уларнинг таркибан янгиланиб туришини, эскиларининг ўрнига янгиларининг келишини билдиради. Эҳтиёжларнинг ўсиб бориши қонуни ишлаб чиқариш билан эҳтиёжлар ўртасидаги узвий, тўғридантўғри боғлиқликни акс эттиради. Ишлаб чиқариш эҳтиёжларни қондиришга қаратилади ва унинг ривожланиши янги эҳтиёжларни юзага келтиради. Ишлаб чиқариш байналминал тус олиши билан ишлаб чиқариш ва эҳтиёж ўртасидаги боғлиқлик халқаро миқёсда акс этади. Маълум бирмамлакатда пайдо бўлган эҳтиёж бошқаларига тарқалиб, халқаро мазмунга эга бўлади. Халқаро алоқалар ривожланиб боргани сари эҳтиёжларнинг миллий хусусиятлари билан бир қаторда унинг миллатлараро, байналминал белгилари ривож топиб боради. Эҳтиёжлар ўзаро бир-бирини тақозо қилади. Шу сабабли бир эҳтиёж ўз орқасидан бошқа бир эҳтиёжни келтириб чиқаради. Масалан, компьютер техникасига эҳтиёжнинг пайдо бўлиши, ўз навбатида уни ишлатиш, ўрганиш, хизмат кўрсатиш ва дастур тузишга эҳтиёжларни келтириб чиқаради. Эҳтиёжларнинг ўсиб бориши бир текис, узлуксиз бўлмайди. Унинг ўсишига қарши таъсир қилувчи омиллар ҳам мавжуд бўлади. Ишлаб чиқариш ҳолати, жамиятдаги ҳукмрон муносабатлар, фавқулодда юз берадиган ҳодисалар (урушлар, иқтисодий тизим алмашиши) ва табиий офатлар (зилзила, сув тошқини, ёнғин кабилар) эҳтиёжларнинг ўсиб боришига қарши таъсир кўрсатувчи омиллардир. Шундай қилиб, эҳтиёжларнинг ўсиб бориши қонуни мавжуд эҳтиёжларнинг миқдоран ўсиб боришида, мутлақо янги эҳтиёжларнинг пайдо бўлишида, муайян эҳтиёжлар доирасида турли эҳтиёжлар нисбатининг ўзгаришида ва бир эҳтиёжнинг бошқаси билан алмашинишида намоён бўлади. Эҳтиёжларнинг ўсиб бориши, уни қондириш воситалари даражаси билан чегараланади. Чунки эҳтиёжлар чексиз ўсиб борган тақдирда ҳам уни таъминлаш учун зарур бўладиган иқтисодий ресурслар чеклангандир.

Ҳар бир инсон учун ўзининг қадр - қиммат ўлчови мавжуд. Бир инсон томонидан қадрланган, ҳаётий аҳамиятгаэга бўлган нарсаиккинчи бир киши учун ҳеч қандай аҳамиятга эга бўлмаслиги мумкин. Аҳамиятига кўра эҳтиёжларни тартибга солиш уёқда турсин, ҳамма инсонлар учун энг зарур бўлганларини ҳам санаб ўтиш қийин. Ҳар бир инсон унинг учун қайси эҳтиёжлар энг зарурлигини ўзи белгилайди. XX аср кўпинча«ахборот асри» деб аталади. Ахборотни биз турли- туман манбалардан оламиз. Масалан: радио, телевидение, газета ва журнал, китоб, глобал компьютер тармоғи internet кабилардан оламиз. Шу билан бирга «анъанавий» ахборот манбалари мавжуд ва доимо сақланиб қолади. Улар отаона, қариндош-уруғ, дўст-биродарлар, қўни-қўшни, танишлар, тасодифий учрашган одамлар ва ҳоказо. Биз ҳар дақиқада янги ахборот оламиз. Бизни атрофимизни ўраган олам табиатни кузатиб янги-янги маълумотлар оламиз. Бизни организмимиз ахборот қабул қилишнинг доимий манбаи ва айнан ахборот бизни барча эҳтиёжларимизни шакллантиради. Бизни барча одатларимиз, ҳис-туйғуларимиз, билим ва ҳаёт тажрибамиз, у ёки бу нарсага баҳо беришимиз, аввалдан ўйлаган ёки беихтиёр хоҳишистакларимиз– барча-барчасининг асосида ҳис- туйғуларимиз, асаб томирларимиз орқали организмимиз қабул қилган ахборот ётади. Янги ахборот янги эҳтиёжларни вужудга келтиради, мавжудларини тубдан ўзгартиради. Ахборот инсонни беихтиёр ҳаракатга солиши ёки натижасини кўз ўнгига келтирган ёки аниқ билган, тушунган ҳолдаги хатти-ҳаракатини бошқариши мумкин. Фан-техника тараққиёти, янги-янги ихтиролар туфайли янги товарлар ишлаб чиқарилади, хизматлар кўрсатилади. Илгари бундай товарлар бўлмагани учун эҳтиёжлар ҳам бўлмаган. Масалан: компьютер, уяли телефон ва бошқалар. Аввалдан мавжуд бўлган, лекин у товарларни хусусиятларини билмаган одам бу хақда янги ахборот олиши туфайли янги эҳтиёжлар вужудга келади. Масалан: анъанавий озиқ-овқат маҳсулотлари сабзавот, мевалардаги

витаминлар, турли моддалар ёки бошқа хусусиятлари тўғрисидаги янги маълумотлар. Кишининг ҳаётида янги вазият, янги муаммоларнипайдо бўлиши натижасида ҳам янги эҳтиёжлар вужудга келади. Масалан: оилада фарзанд туғилиши натижасида чақалоқ учун зарур буюмларга, касал бўлганда дорига, касбини ўзгартирганда иш қуролларига ва бошқалар. Хуллас инсон бутун ҳаёти давомида янги-янги ахборот олади, унга мувофиқ равишда эҳтиёжлар вужудга келади ва доимо ўзгариб боради. Шундай қилиб ҳар бир киши аввал ахборотга эга бўлади сўнгра шу ахборотга қараб у ёки бу қарорга келади. Эҳтиёжлар ниҳоятда турли туман бўлиб, уларга турли жиҳатдан ёндашиш мумкин. Кўпгина иқтисодчилар у ёки бу хусусиятларига кўра эҳтиёжларни турли гуруҳларга ажратиб тушунтиришга ҳаракат қилишган. Альфред Маршалл немис иқтисодчиси Германнинг фикрига асосланиб, эҳтиёжларни абсолют ва нисбий, минимал ва максимал даражадаги эҳтиёж, қондирилиши зарур ва қондирилиши кечиктирса бўладиган, бевосита ва билвосита қондириладиган эҳтиёжлар, жорий ва келажакда қондириладиган эҳтиёжларга бўлади. Айрим адабиётларда бирламчи – энг зарур эҳтиёжлар, иккиламчи – қондирилиши кечиктирса бўладиган иккинчи даражадаги эҳтиёжларга бўлинади. Бирламчи эҳтиёжларга инсоннинг энг зарур бўлган озиқ-овқат, кийим-кечак ва бошқа шунга ўхшаш эҳтиёжлари, иккиламчи эҳтиёжларга инсоннинг маънавий, интеллектуал фаолияти билан боғлиқ бўлган билим олиш, санъат, турли кўнгил очар тадбирларга қатнашиш эҳтиёжларини киритиш мумкин. Лекин бундай ажратиш шартли. Улар ҳар- бир инсон учун индивидуал бўлиб, бир инсон учун кийим-кечак, турар жой бирламчи бўлса, бошқаси учун бундай бўлмаслиги мумкин. Биров учун кийим-кечакдан кўра билим олиш зарурроқ, бошқаси учун аксинча, ёки бир киши учун маънавий эҳтиёж ҳашам бўлса, бошқаси учун кундалик эҳтиёж бўлиш мумкин, ёки маълум вақт ўтгач оддий эҳтиёжларга айланиши мумкин.

Инсон эҳтиёжларига турли жиҳатдан ёндошиб, уни ҳар хил гуруҳларга ажратиш мумкин: 1. Эҳтиёжлар субъектларига кўра:индивидуал, гуруҳий, умумжамият эҳтиёжларига бўлинади. а) Индивидуал эҳтиёж ҳар бир инсоннинг эҳтиёжини ифодалайди. У физиологик эҳтиёжлар, социал муносабатда бўлиш, ўзининг ҳар томонлама камол топишига бўлган эҳтиёжлар ва бошқаларини ўз ичига олади. б) Гуруҳий эҳтиёж – бу оилавий ёки кишиларнинг бирон мақсадда бирлашган гуруҳлари (меҳнат жамоаси, турли уюшмалар) эҳтиёжлари бўлиб, биргаликда яшаш, фаолият юритиш жараёнида вужудга келадиган умумий эҳтиёжлардир. в) Умумжамият эҳтиёжи – бу мамлакат миқёсида, қолаверса дунё миқёсида инсонларнинг бир бутун бўлиб таркиб топган эҳтиёжларидир. У ўз ичига биринчидан, барча турдаги индивидуал ва гуруҳий эҳтиёжларини олса,иккинчидан жамиятни яхлит организм сифатида яшаб туриши учун зарурий эҳтиёждир. Буларга табиийресурсларни асраш, мудофаа, жамиятни бошқариш ва ҳоказоларни киритиш мумкин. Жамиятнинг эҳтиёжи турли ижтимоий тоифа ва гуруҳларга мансуб кишилар эҳтиёжининг яхлитлиги сифатида намоён бўлади. Табақаланиш даражасига қараб эҳтиёжлар ҳам фарқланади. 2. Эҳтиёжлар объектига кўра моддий эҳтиёжлар, социал-маънавий эҳтиёжларга бўлинади. Моддий эҳтиёжлар азалий, улар инсон пайдо бўлиши билан вужудга келган. Улар табиий эҳтиёждир. Моддий эҳтиёжлар энг зарур ва ҳаётий эҳтиёжлардир. Озиқ-овқат, кийим-кечак, турар-жой, транспорт ва ҳоказо каби қатор эҳтиёжлардан иборат бўлиб, уларнинг қондирилиши яшашнинг бирламчи шартидир. Моддий эҳтиёжлар албатта моддий кўринишга эга, масалан озиқовқатга эҳтиёж аниқ ун, гуруч, ёғ, гўшт, шакар ва бошқаларкаби моддий шаклга эга. Кийимларга бўлган эҳтиёж: туфли, пайпоқ, кастюм-шим, кўйлак, пальто, куртка ва бошқаларга бўлган эҳтиёж тарзида юзага чиқади.

Социал-маънавий эҳтиёжлар азалий бўлмай жамият тараққиётининг маълум босқичида, цивилизация пайдо бўлиши билан юзага келади. Жамият ривожланган сари социал-маънавий эҳтиёжлар табиий заруратга айлана боради, ҳамда борган сари юксала боради. Социал-маънавий эҳтиёжлар асосан турли хизматлардан фойдаланишга бўлган эҳтиёжлар тарзида юзага чиқади. Ўқитувчи, врач, санъат арбоби, спорт ва бошқалар хизматидан фойдаланиб, инсон ахлоқий, маънавий, эстетик, жисмоний жиҳатдан тарбияланади, билим олади, касб эгаллайди, ҳар томонлама камол топади. Бу эҳтиёжлар яққол моддий кўринишга эга эмас. 3. Фаолият юритиш соҳаси жиҳатидан меҳнат қилиш, мулоқотда бўлиш, дам олиш, иш қобилиятини тиклаш, иқтисодий фаолият юритишга эҳтиёжларни ўз ичига олади. Меҳнат эҳтиёжи инсонинг ўзида мужассамлашган. Меҳнатсиз инсон яшай олмайди, чунки меҳнатсиз нозу-неъматлар яратиб бўлмайди, меҳнатсиз инсон шахси камол топа олмайди. Меҳнат эҳтиёжи инсонда меҳнат қилиш, ижод қобилияти борлигидан келибчиқади. Инсон меҳнатда ўз ўрнини топиши, ўз қобилиятини ишга солиб, обрў-эътибор қозонишга ҳаракат қилади. Инсон яшар экан доимо бошқалар билан мулоқотда бўлишга эҳтиёж сезади. Шунинг учун ҳам ҳаётимизда «ёлғизлик худога хос» деган нақл бор. Инсон меҳнат қилар экан, албатта иш қобилиятини тиклаш учун дам олиши турли кўнгил очар тадбирларда қатнашиши зарур. 4. Эҳтиёжларниқондирилиши жиҳатидан қарасак, улар якка ва биргаликда қондириладиган эҳтиёжларга бўлинади. Ҳар бир инсон ўзининг эҳтиёжларини бирқисмини якка тартибда, иккинчи қисмини эса бошқалар билан биргаликда қондиради. Якка тартибда қондириладиган эҳтиёжга ягона ўлчам билан ёндошиб бўлмайди. Моддий эҳтиёжларнинг кўпчилиги одатда якка тартибда қондириладиган эҳтиёжларни ташкил этса, социал-маънавий эҳтиёжларкўпроқ биргаликдақондириладиган эҳтиёжлардан иборат. Масалан, кийим кийишга бўлган эҳтиёж якка тартибда, билим олишга бўлган эҳтиёж биргаликда қондирилади.

5. Қандай мақсад кўзланганига қараб эҳтиёжларни шахсий эҳтиёжлар ва ишлаб чиқариш эҳтиёжларига бўлиш мумкин. Бошқача айтгандаистеъмол товарлари ва иқтисодий ресурсларга эҳтиёж. Биринчиси инсоннингбевосита эҳтиёжларибўлиб, унингҳаёт кечириши, ҳар томонлама камол топишига қаратилган.Ишлаб чиқариш эҳтиёжлари эса инсон учун билвосита эҳтиёжлар бўлиб,унинг ёрдамида инсон яшаши камол топиши учун зарур бўлган турли неъматлар ишлаб чиқариш учун зарур ишлаб чиқариш воситалари яратилади. Эҳтиёжлар қандай гуруҳларга бўлинмасин, қай жиҳатдан ёндошилмасин улар бир-бири билан боғлиқ, бири иккинчисини тақозо қилади ҳамда ягона умумжамият эҳтиёжлари тарзида шаклланади. Жамиятнинг умумий эҳтиёжлари таркиб топиши ва ривожланишига қатор омиллар таъсир кўрсатади. Уларни умумий тарзда қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин. 1. Аҳоли сони, ёши, жинси. 2. Табиий-географик шароити. 3. Тарихий миллий анъаналар ва одатлар. 4. Жамиятнинг иқтисодий тараққиёти. 5. Маданий жиҳатдан эришилган даража. Жамият ҳар хил одамлардан таркиб топар экан, албатта уларнинг эҳтиёжлари шаклланишига таъсир этадиган омиллар мавжуд. 3. Эҳтиёжларнинг чексизлиги. Эҳтиёжларни юксалиб бориш қонуни Кишилик жамияти тараққиётига назар ташласак эҳтиёжларни юксалиб боришини кўрамиз. Эҳтиёжларни узлуксиз ўзгариб туриши ҳар қандай жамиятга хосдир. Фанда инсоннинг эҳтиёжи чексизлиги, доимо юксалиб бориши аллақачонлар қайд этилган. Қондирилган эҳтиёж янги эҳтиёжларни

келтириб чиқариши халқда «Инсоннинг кўзи тупроққа тўлганда тўяди» деган нақл келиб чиқишига сабаб бўлган. Ҳозирги назариячилар эҳтиёжлар чексиз, улар ўсишининг тўхташи, жамият ҳаётини тўхташини билдиради деб эътироф этишади. Эҳтиёж ўсмаганда эди ишлаб чиқаришни тараққий этишига зарурат бўлмас эди. Эҳтиёжларнинг юксалиши икки йўналишда амалга ошади. 1. Кишиларнинг эҳтиёжи миқдоран ўсиб боради. Бу бир томондан аҳоли сонининг кўпайиб бориши билан боғлиқ бўлса, иккинчи томондан, истеъмолни ортиши билан боғлиқ. 2. Эҳтиёжлар таркиби ўзгариб, янгиланиб кўпайиб боради. Айрим эҳтиёжлар йўқолиб, ўрнига янгиси келади, лекин йўқолиб кетадиган эҳтиёжларга қараганда янги вужудга келадиганлари кўп. Ишлаб чиқаришнинг ўзи эҳтиёжларни ўсишига, таркибини ўзгаришига катта таъсир кўрсатади. Шунинг учун эҳтиёжлар борган сари таркибан янгиланиб, кўпайиб сифат жиҳатдан ўзгариб боради. Мутлоқо янги эҳтиёжлар вужудга келади ва эскилари йўқолиб боради. Биринчидан , ишлаб чиқариш орқали турли неъматлар ва шу неъматларга бўлган эҳтиёжларни қондиришга имкон яратилади. Эҳтиёжни қондирилиши ўз навбатида янги эҳтиёжларни вужудга келтиради. Масалан, автомобиль сотиб олиб эҳтиёжни қондирилиши ўз навбатида қатор янги эҳтиёжларни келтириб чиқаради: машина турадиган жой керак, ёнилғи, эҳтиёт қисм ва бошқалар, суғурта қилдириш, солиқлар тўлаш ва ҳоказоларга эҳтиёж. Иккинчидан, фан-техника тараққиётининг тезлашуви, аҳоли турмуш тарзи ҳам эҳтиёжларнитубдан ўзгартиради. Янги ихтиро қилинган нарсаларни ишлаб чиқариш ўз навбатида уларга хос эҳтиёжларни вужудга келтиради. Уларни одамлар сотиб олишга ҳаракат қиладилар. Масалан, кир ювиш машинаси, видеомагнитафон ва бошқалар.

Учинчидан , ишлаб чиқариш маиший маданиятни шакллантиради. Оддийгина мисол, дастлабки ибтидоий одамларнинг овқат тайёрлаши биланҳозирги замон овқат тайёрлаш технологияси тубдан фарқ қилади. Ишлаб чиқариш эҳтиёжларни шакллантирар экан, ўз навбати-да эҳтиёжлар ҳам ишлаб чиқаришга таъсир этади: 1. Эҳтиёжлар яратувчанлик фаолиятини сабаби ва аниқ йўналишига асос бўлади. 2 Инсон эҳтиёжларининг миқдор ва сифат жиҳатдан тез ўзгариши ишлаб чиқаришниунга мослашишига ундайди. 3. Эҳтиёжлар авангардлик ролини ўйнайди, пастдан юқорига интилади. Бутун иқтисодиёт тарихини маълум бир маънода эҳтиёжларни шаклланиши тарихи тарзида кўриш мумкин. Ҳозирги замон цивилизацияси даражасига эҳтиёжлар ва ишлаб чиқаришнинг бир-бирига таъсири асосида эришилган. Жамиятнинг социал-иқтисодий тараққиёти эҳтиёжларнинг юксалиб бориши иқтисодий қонунида ўз ифодасини топади. Бу қонун ишлаб чиқариш ва маданият ривожланиши билан инсон эҳтиёжларининг юксалиб боришини, унинг миқдори ўсиб, таркибан янгиланиб боришини ифодалайди. Бу қонун ишлаб чиқариш билан эҳтиёжлар ўртасида алоқа боғланишлар мавжудлиги ва унинг доимо бўлишини кўрсатади. Эҳтиёжларнинг юксалиши мураккаб тарзда кечади. Эҳтиёжларнинг чексизлиги кўпрок социал-маънавий эҳтиёжларга тааллуқли. Адам Смит «овқатга интилиш ҳар бир одамда киши ошқозонини кичик сиғими билан чекланади, лекин қулайликларга ҳамда уй-жой, кийим-кечак, уй шароити ва анжомларни безашга интилиш афтидан чексиз ёки муайян чегараларга эга бўлмаса керак» деб таъкидлаган. Комфорт (қулайлик) умуман тугамайдиган чексиз нарса деган эди, Гегель. Эҳтиёжларни ўзгаришини ўрганиш мақсадида статистикдан истеъмол товарларини асосан уч гуруҳга бўлиб ўрганилади:

а) озиқ - овқат маҳсулотлари; б) ноозиқ - овқат товарлари; в) узоқ муддат фойдаланиладиган товарлар. Эҳтиёжларни қондирилиши истеъмолда ифодаланади. Истеъмолнинг таркиби ва уларнинг миқдори ўзгаришига қараб ишлаб чиқаришни мослаштиришга эътибор қаратилади. 4. Муқобил танлов ва қарор қабул қилиш. Қарор қабул қилишнинг қадам-бақадам модели Эҳтиёжларни доимо юксалиб бориши ресурсларни эса чекланганлиги сабабли уларни тўла қондириш учун зарур бўлган миқдорда товар (хизмат)ларни ишлаб чиқаришнинг имкони йўқ. Шунинг учун ҳар бир кишидан тортиб, то давлат, жамият миқёсигача чекланганлик муаммосига дуч келинади. Чекланганлик эса ҳар қадамда бизни танлашга мажбур қилади. Оила бюджетини чекланганлиги ҳаёт кечириш учун зарур буюмларни қайси бирини харид қилишни, вақтимизни чекланганлиги қайси ишни бажаришимизни, ресурсларни чекланганлиги уларни қайси бирини сотиб олиш ва қандай товар (хизмат)ларни ишлаб чиқариш, давлат бюджетининг чекланганлиги бюджет маблағларини қайси мақсадлар учун ишлатишни танлашни зарур қилиб қўяди. Масалан, талаба ўз вақтини дарс тайёрлашга ёки дам олишга сарфлаши мумкин. Дехқон ўз ерига пиёз ёки картошка экиши мумкин. Тадбиркор ўз пулига янги асбоб-ускуна ёки хом ашё сотиб олиши мумкин. Вилоят бюджетидан маблағни янги мактаб ёки кўприк қуришга сарфлаш мумкин ва ҳоказо. Ана шу имкониятлардан бирини танлаш қолганларидан воз кечишга олиб келади, ёки бирини кўпроқ танласак иккинчисини камроқ танлашимизга тўғри келади. Танлаш асосидаги қарорни эса танловнинг муқобил қийматини таққослаш асосида чиқарамиз.

Танловнинг муқобил қиймати нимани ифодалайди? Танловнинг муқобил қиймати деб, танлов натижасида воз кечилган имкониятлар ичидан танловчи учун энг катта наф келтирувчи ёки қадрланувчи имкониятга айтилади . Масалан: сизга китоб, дафтар, фломастер керак. Агар энг зарури китоб бўлса, иккинчи навбатда дафтар, учинчи навбатда фломастер сотиб оласиз. Пулингиз ҳаммасини керакли миқдорда сотиб олишга етмайди. Китоб сотиб олдингиз. Унинг муқобил қиймати дафтар бўлади. Борди-ю, дафтардан кўра фломастер зарурроқ бўлса, у ҳолда китобнинг муқобил қиймати фломастер бўлади. Агарда ҳар биридан маълум миқдорда сотиб олинса муросали танлов бўлади. Муқобил қиймат доимий, ўсиб борувчи, пасайиб борувчи бўлиши мумкин. Илмий абстракция усулини қўллаб, ана шу имконият чегарасини икки тур маҳсулот ишлаб чиқариш модели асосида таҳлил қиламиз. Икки хил маҳсулот - гуруч ва автомобиль ишлаб чиқарилади дейлик. Ҳамма ресурсларни пулда ифодаласак, 100 бирлик (100 млрд. сўм, доллар, марка)дан иборат. Гуруч етиштириш учун 2 бирлик, автомобиль ишлаб чиқариш учун 4 бирлик ресурс зарур. Агарда гуручни Х, автомобильни Y билан белгиласак, мавжуд ресурслардан фойдаланиб ишлаб чиқариш мумкин бўлган товарлар миқдори ўртасидаги боғланиш қуйидагича бўлади. 2Х+4Y=100 Мавжуд ресурсларни тўлиқ ишлатиш шароитида гуруч ва автомобиль ишлаб чиқариш имконияти чегараси 1- жадвал Маҳсулот турлари М у қ о б и л и ш л а б ч и қ а р и ш А Б С Д Е Г гуруч (минг тонна) 0 10 20 30 40 50

«Х» автомобиль (мингдона)«Y» 25 20 15 10 5 0 Кўриниб турибдики, агарда гуруч етиштирмай, фақат автомобиль ишлаб чиқарсак, у25 мингта, фақат гуруч етиштирсак 50 минг тоннага тенг бўлар экан. Биринчисиниишлаб чиқаришни кўпайтириш, албатта иккинчисини камайишига олиб келади. Жадвал маълумотлари асосида график чизсак у қуйидаги кўринишда (а расм) бўлади. автомобиль А товар 0 10 203040 50 гуручВ товар а) расм в) расм 4-чизма. Кўриниб турибдики, мавжуд ресурлардан максимал фойдаланиб, турли комбинацияда гуруч билан автомобиль ишлаб чиқариш мумкин экан. АГ чизиғини ишлаб чиқариш имкониятлари эгри чизиғи ёки трансформация эгри чизиғи деб аталади. Бу эгри чизиқ одатда қавариқ шаклида (в расм) бўлади. Сабаби, реал ҳаётда ишлаб чиқарувчиларнинг сони кўп, уларнинг имкониятлари фарқ қилади; иккинчидан, чиқариладиган 40 30 А 20 В С 10 Д Е

маҳсулотлар ниҳоятда хилма-хил; учинчидан, кўпинча муқобил қиймат ўсиб ёки камайиб бориши мумкин. Агарда мамлакатда: А) Гуруч етиштиришни 0 дан 10 минг тоннага етказилиши автомобиль ишлаб чиқаришни 5 минг донага камайишига олиб келади. 10 минг тонна гуручнинг муқобил қиймати 5 минг дона автомобиль; Б) Гуруч етиштиришни 10 минг тоннадан 20 минг тоннага кўпайтирсак, автомобиль ишлаб чиқариш 15 минг донагача қисқаради. Муқобил қиймат 5 минг автомобиль; В) Гуруч етиштиришни 20 минг тоннадан 30 минг тоннага етказишимиз, автомобиль ишлаб чиқаришни яна5 минг донага камайтиради. Муқобил қиймат яна 5 минг дона автомобиль; Г) Гуруч етиштиришни 30 минг тоннадан 40 минг тоннагача кўпайтиришимиз автомобиль ишлаб чиқаришни яна 5 минг донага камайтиради. Муқобил қиймат 5 минг дона автомобиль; Мисолимизда муқобил қиймат доимий. Чунки гуруч етиштиришни кўпайтиришимиз доимо бир хил миқдорда автомобиль ишлаб чиқаришни камайишига олиб келаяпти: минг тонна гуруч = 0,5 минг дона автомобиль. Муқобил қиймат доимий бўлганда имконият эгри чизиғи тўғри чизиқ кўринишида бўлади. Гуруч ва автомобиль ишлаб чиқаришнинг қандай уйғунлашувда бўлишини танлаш керак. Корхона, фирма доирасида қандай комбинациялар бўлишини,қанча, нима маҳсулот ишлаб чиқариш, қандай ишлаб чиқариш ва ким учун ишлаб чиқариш муаммосини тадбиркор ҳал этади, мамлакат миқёсида эса ҳукумат танлайди.Агарда маҳсулот ишлаб чиқариш миқдорини кўрсатувчи нуқтаОАГмайдон ичига тўғри келса, у мавжуд ресурслардан тўла фойдаланмаганликни, имкониятларга қараганда кам миқдорда маҳсулот ишлаб чиқарилганини кўрсатади.

Масалан: 15 минг тонна гуруч ва 10 минг дона автомобиль ишлаб чиқариш учун 70 млрд. сўмлик ресурс талаб этилади. Биздаги мавжуд ресурс эса 100млрд. сўм. ОАГ майдондан ташқари нуқта маҳсулотишлаб чиқариш миқдорининг мавжуд ресурсларга нисбатан кўпайишини билдиради. Айтайлик, 30 минг тоннагуруч, 20 минг дона автомобиль ишлаб чиқарилмоқчи, у ҳолда 140 млрд. сўмлик ресурс талаб қилинади. Тадбиркор олдида иккита йўл туради. Бири мавжуд ресурслардан максимал фойдаланиб товарлар турини кўпайтириш, ресурсларни тежаш йўлларини топиш, иккинчиси эҳтиёжларни ўсишига қараб ўзида бўлмаса четдан жалб қилиш, қарзга олиш мумкин. Бу муаммони ҳар бир тадбиркор, ҳар бир мамлакат индивудиал тарзда ҳал этади. Лекин ресурслар чекланганлиги шароитида мавжуд ресурсларни тежаб ишлатиш товар турларининг муқобил вариантини, энг оптимал даражасини танлашда муҳим аҳамиятга эга бўлади. Бу рақобат курашида ҳам катта роль ўйнайди. Иқтисодчиларнинг тадқиқоти шуни кўрсатадики, биргаликда турли товарлар ишлаб чиқарганда 5% ресурслар тежалар экан. Ана шу тежалган миқдор коэффицентини 0,05 десак мисолимизда: 2х+5у-0,05ху=100, агарда В вариантни танласак, 2*10+4*20-0,05*10*20=90 Демак, 10 млрд. сўмлик ресурс тежаляпти, тежалган ресурс эвазига қўшимча равишда гуруч ёки автомобиль ишлаб чиқариш мумкин. Шунинг учун корхона, фирмалар иложи борича маҳсулот турини кўпайтсалар ресурслар тежалиши эвазига харажатларни пасайтиришга эришадилар қайси товарни кўпроқ ишлаб чиқаришни танлаш эса, уларга бўлган талаб билан таклифнинг нисбати, бошқача айтганда бозор нархларига боғлиқ бўлади. Ҳаётдаги турли туман вазиятда танловнинг вариантлари ниҳоятда хилмахил бўлиб, қарор қабул қилишни қийинлаштиради. Муқобил

вариантлардан бирини танлаш учун ҳар бир киши беихтиёр шу вариантларни таққослашга тушади. Таққослашдаги мезонлар жуда кўп ва хилма-хил бўлиб, улар маълум шароит, вазият, қўйилган мақсад ва бошқа шу кабиларга боғлиқ. Худди шу фикрни муқобил вариантлар хақида ҳам айтиш мумкин. Муқобил вариант икки ва ундан ортиқ бўлса танлаш, танлаш учун эса таққослаш зарур бўлади. Таққослаш натижасида у ёки бу қарорга келинади. Бу жараён алоҳида киши, оиладан бошлаб то бутун мамлакат миқёсида амалга оширилади. Қарор қабул қилиш жараёнини қуйидаги модель орқали изоҳлаш мумкин. ( Қарор қабул қилишни қадам-бақадам модели). 1. Муаммонианиқлаш. Энг аввало муаммо (эришиш лозим бўлган натижа) ни ажратиш, айни шу вақт, шу вазият учун қайсиниси асосий ҳисобланишини аниқлаш зарур. 2. Муқобил вариантларни аниқлаб чиқиш (белгиланган натижага эришишнинг турли усулларини аниқлаш). Масалан: аукцион, мусобақа, навбатда туриш, бошлиқнинг қарори, мулк эгасининг ҳохиши ва бошқалар. 3. Мезонларни белгилаш. (Ҳар бир вариантни баҳолашнинг мезонларини аниқлайдиган стандартларни белгилаш.) Масалан: ҳаммага тенг имконият, нафлилик, энг юқори нарх, мукофот, қадр-қиммат, омад ва ҳоказо. 4. Муқобил вариантларни баҳолаш (Ҳар бир мезон ҳар бир муқобил вариант учун қўлланилади). 5. Қарор қабул қилиш (Турли вариантлар мезонлари бўйича таққосланади ва улардан энг мақбули танланади). Қарор қабул қилишда албатта қўйилган мақсад асосий роль ўйнайди. Айтайлик, Ўлмас Умарбековнинг «Қиёмат қарз»китоби битта. Лекин уни ўқишни хоҳлаганлар кўпчилик. Улар ўртасида китобни қандай тақсимлаш мумкин? Ана шу моделдан келиб чиқиб, қарор қабул қилиш сеткасини қуйидагича ифодалаш мумкин.

Қарор қабул қилиш сеткаси 2-жадвал Муқобил вариантлар Мезонлар Ҳаммага тенг имконият Энг юқори нарх Қадрқиммат наф Мулк эгасининг танлови Омад Мукофот Бошлиқ (ўқитувчи)нинг қарорига кўра + Лотерея ўтказиш + + Аукцион + + Конкурс + + + Мулк эгасининг хоҳишига кўра + Албатта бошқа нарсалар, мақсадлар учун муқобил вариантлар ва қарор қабул қилиш мезонлари бошқача бўлади. Масалан: тадбиркорнинг қандай фаолият турини танлаши муқобил вариантлари мактабни битирувчининг келажакда қандай касб танлаши вариантларидан фарқ қилади. Албатта мезонлари ҳам. Олий Мажлисга депутат номзодига овоз беришда ҳам албатта муқобил вариантлар ичидан ўзимиз белгилаган мезонларга кўра қарор қабул қиламиз. Эҳтиёжлар қондирилиш даражаси одатда истеъмол билан ўлчанади. У йил давомида аҳоли жон бошига истеъмол қилинган товар ва хизматлар миқдори ҳисобидан ўлчанади. Масалан, аҳоли жон бошига истеъмол қилинган нон ва нон маҳсулотлари, сут, гўшт, сабзавот, мева ва ҳоказолар. Ҳар бир оилага тўғри келадиган узоқ муддат, фойдаланадиган товарлар: телевизор, кир ювиш машинаси, холодилник, уй-жой майдони ва бошқалар.

Жамият тараққий этган сари истеъмол ўсиб, эҳтиёжлар тўлароқ қондирила боради. Эҳтиёжни қондириш усуллари ҳам ўзгаради. Истеъмол неъматлари тури кўпаяди. Эҳтиёжларни қондирилиши умумий тарзда турмуш даражасини кўрсатади. Турмуш даражаси - аҳоли эҳтиёжларини қондирилишига қараб баҳоланади. Аҳолининг эҳтиёжларини қондирилиши уларнинг фаровон яшаши, узоқ умр кўришининг гаровидир. Бунинг учун эса ана шу эҳтиёжларни қондирадиган даражада ишлаб чиқариш зарур. Ҳозирги замон жаҳон иқтисодиётида эҳтиёжлар ва ишлаб чиқариш нисбати қандайлигига иқтисодчиларнинг алоҳида диққати қаратилаяпти. Эҳтиёжлар билан ишлаб чиқариш нисбатининг ҳозирги даврда асосан 3 варианти мавжуд: 1. Регрессив . Бундай ҳолат узоқ муддат ишлаб чиқаришнинг тушкунликда бўлиши натижасидан келиб чиқади. Аҳоли истеъмоли миқдорий жиҳатдан ҳам сифат жиҳатдан ҳам камайиб боради. Иқтисодиётни бундай ўзгаришини кичрайиб борувчи спираль, яъни гирдоб тарзида кўриш мумкин. Борган сари кишиларнинг энг зарур эҳтиёжларини қондириш ҳам қийинлашиб боради. Ҳозир шундай вазиятни Осиё, Африка, Лотин Америкасининг қатор мамлакатларида кўриш мумкин. Ривожланиб бораётган мамлакатларнинг 2/3 қисмида 80-йилларнинг иккинчи ярми ва 90 - йилларда аҳоли жонбошига ишлабчиқариш ва даромад қисқариб борган. 2. Турғун . Бу вариантда нисбатан чекланган турдаги маҳсулот ишлаб чиқариш ҳам, эҳтиёжлар ҳам ниҳоятда секинлик билан ўсиб боради. Яратувчанлик фаолияти суст, ишлаб чиқариш – тақсимот – айрибошлаш – истеъмол, эҳтиёжлар доирани эслатади. Иқтисодиётдаумумий турғунлик юз бериб, кўпинча у маҳаллийхалқларнинг анъана ва урф-одатлари билан боғланиб кетади. Ҳозирги пайтда айрим Осиё ва Африка, Лотин Америкаси мамлакатларида кузатилади. 1. Прогрессив. Бунда ишлаб чиқариш миқдори кўпаяди, сифати яхшиланади, истеъмол ва эҳтиёжлар ўсади. Уни тобора кенгайиб борувчи спиралсимон ҳаракат тарзида ифодалаш мумкин. Бир қадар беқарорликка

қарамай, ривожланган мамлакатларда ишлаб чиқариш ҳам, эҳтиёжлар ҳам ўсиб боради. Биринчи ва иккинчи вариантда эҳтиёжларнинг ўсиб боришига қатор омиллар акс таъсир кўрсатаяпти. Жамиятнинг моддий ва маънавиймаданияти инсонларни эҳтиёжи доирасини чеклаб, энг зарурларинигина мавжуд бўлишига олиб келади. Бунга шундай ҳоллар таъсир кўрсатади: – моддий ва маънавий маданиятнинг пастлиги, инсон эҳтиёжларининг энг зарурлари билан чекланиши. Энг зарур эҳтиёжлар эса жуда секин ўсади; – меҳнат тақсимотининг пастлиги, турли неъматларни ишлаб чиқариш ва эҳтиёжларни ошиб боришига йўл қўймайди; – нархларнинг юқори, даромадларни пастлиги энг оддий эҳтиёжларниҳам қондиришга тўсқинлик қилади; – кўпгина мамлакатларда аҳоли сони уларнинг яшаши учун зарур неъматларни ишлаб чиқаришга нисбатан тез ўсаяпти. Эҳтиёжлар барқарор ўсиб боришиниучинчи вариант таъминлашга қодир бўлиб, у меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви, аҳолининг пул даромадлари ва аҳоли жон бошига реал бойликнинг кўпайиши билан тавсифланади. Шу билан бирга бу ерда эҳтиёжларбилан ишлаб чиқариш ўртасида қарама- қаршилик мавжуд. Инсонларнинг хоҳиши билан имконияти мос келмаслиги мумкин. Шундай қилиб , инсон яшар экан турли-туман эҳтиёжлари мавжуд. Уларни қондириш учун зарур бўлган неъматларчекланган. Сабаби уларни ишлаб чиқариш учун ресурслар чекланган. Чекланганлик бизни ҳар қадамда танлашга мажбур қилади. Танлаб қарор қабул қилишимиз учун муқобил вариантларни таққослашимиз, таққослаш учун эса унинг мезонларини белгилашимиз керак. Эҳтиёжлар таркиби ниҳоятда хилма-хил бўлгани учун уларга турли жиҳатдан ёндошиб, қўйилган мақсадга кўра маълум бир гуруҳларга ажратиш мумкин. Бу танловни осонлаштиради. Турли вариантлардан бирини танлаш

қолган эҳтиёжлардан воз кечишгаёки миқдорини камайтиришга олиб келади. Инсоннинг бутун ҳаёти танлов асосида қандай қарорга келишига боғлиқ. Иқтисодиёт назарияси фанининг асосий вазифаси ҳам ана шу танловни энг мақбул йўлларини топиб, тўғри қарор чиқаришни ўрганишдир.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг «Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида»ги Қонуни. Ўзбекистоннинг янги қонунлари, 5-том. -Т.: “Адолат” 1991. 2. Ўзбекистон Республикасининг «Мулкчилик тўғрисида»ги Қонуни. Ўзбекистоннинг янги қонунлари. 1-том. -Т.: “Адолат” 1991. 3. Макконел К.Р., Брю С.Л. Экономика: принципы, проблемы и политика. - М.: “Республика” 1992. 4. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. Пер. с англ. со 2-го издания. -М.: “Дело ЛТД” 1993. 5. Шишкин А.Ф. Экономическая теория. Учебное пособие для ВУЗов. 2-ое издание, в 2-х книгах. -М.: ВЛАДОС, 1996 6. Қодиров А. ва бошқалар. Иқтисодиёт назарияси. ТДТУ. 1997. 7. Экономическая теория. Учебник. Под общей ред. проф. В.И.Видяпина, Г.П.Журавлевой. -М.: РЭА, 2000. 8. Экономическая теория. Учебник для студентов высших учебных заведений. Под ред. В.Д.Камаева, 7-ое издание. -М.: ВЛАДОС, 2001. 9. Экономическая теория. Учебник. Под общей ред. В.И.Видяпина, А.И.Добрынина, Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. -М.: ИНФРА-М, 2001. 10. Раззоқов А., Тошматов Ш., Ўрмонов Н. Иқтисодий таълимотлар тарихи. -Т.: «Молия». 2002. 11. Шодмонов Ш., Алимов Р., Жўраев Т. Иқтисодиёт назарияси. Ўқув қўлланма. -Т.: Молия, 2002. 12. Экономическая теория: Учеб. Для студ. Высш. Учеб. Заведений. Под. Ред. В.Д.Камаева. -7-е изд, перераб и доп. – М.: «Гуманитарное издательство цент ВЛАДОС» 2002. 13. Вахабов А.В., Худякова Н.К. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. Учебное пособие в 2-х ч. /Т., 2003. 14. Тожибоева Д. Иқтисодиёт назарияси. -Т.: «Шарқ» 2003. 15. Борисов Е.Ф. Экономическая теория. 2-е изд., перераб. и доп. -М.: ТК Велби. Изд-во Проспект, 2005. 16. Экономическая теория. изд.испр. и доп. Под.общ. ред. акад. В.И.Видяпина, А.И. Добринина, Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. -М.: ИНФРА-М, 2005. 17. Иохин В.Я. Экономическая теория. -М.: Экономистъ. 2005.

O'xshashlar

Ер ва сув ҳамда моддий ресурслар прогнозлари

Иқтисодий тизимлар ва иқтисодий ривожланиш босқичлари

Иқтисодий ривожланишда иқтисодий мувозанат ва мутаносибликнинг зарурлиги

Эҳтиёж ва ресурслар. Товар ишлаб чиқариш ва ишлаб чиқариш омиллари

Ресурслар, товарлар, хизматлар ва пул тўловларининг обороти (айланма ҳаракати)