Ресурслар, товарлар, хизматлар ва пул тўловларининг обороти (айланма ҳаракати) - Iqtisodiyot - Referatlar

Ресурслар, товарлар, хизматлар ва пул тўловларининг обороти (айланма ҳаракати)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Таклиф ва талаб 2. Рақобат ва бозор тузилмаси 3. Даромад тақсимоти 4. Бозорга хос нуқсонлар 5. Ҳукуматнинг роли

www.arxiv.uz Ресурсларнинг эгалари бўлмиш оилалар ва хусусий шахслар ўз ерлари, меҳнати, капитали ва хизматларини фирмаларга иш ҳақи, маош, ижара ҳақи, фоиз тўлови ва фойда шаклида пул даромади олиш эвазига таклиф қиладилар. Шунингдек, ресурсларнинг эгалари ўз навбатида бу даромад тўловларини фирмалар томонидан таклиф этилган товар ва хизматларни харид қилишга сарфлайдилар. Фирмалар эса бу сотувдан тушган маблағларни ресурс эгаларига уларнинг ресурсларидан фойдаланганлари учун тўлайдилар. Бу жараён, ресурслар, товарлар, хизматлар ва пул тўловларининг айланма ҳаракати қай тарзда ташкил этилиши ва амалга оширилишини тавсифлаб беради. 1. Таклиф ва талаб Таклиф - миқдор ва нарх ўртасидаги муносабатдир. Маълум бир вақт давомида турли нархларда сотиш учун таклиф қилинадиган ресурслар, товарлар ва хизматларнинг турли миқдорларига таклиф дейилади. Маълум бир вақт мобайнида турли эҳтимолли нархлар бўйича харид қилинадиган ресурслар, товарлар ва хизматларнинг турли миқдорларига талаб дейилади. Умуман олганда, бирор нарсанинг нархи қанчалик юқори бўлса, бу нарса шунчалик кўпроқ миқдорда сотувга таклиф этилади ва аксинча. Рақобат ҳукм сурадиган бозор иқтисодиёти шароитида таклиф ва талаб, сотиш ва харид қилиш тўғрисидаги кўплаб шахсий қарорларнинг йиғиндисини ташкил этади. Таклиф ва талабнинг ўзаро муносабати, рақобатли бозорларни «бўшатиб» қўядиган нархлар ва миқдорларни белгилаб беради.

www.arxiv.uz Илгари эслатиб ўтганимиздек, бир бозордаги ўзгаришлар нисбий нархларнинг нисбатларига ва шу тариқа бошқа бозорларда ҳам ўзгаришларга сабаб бўлиши мумкин. Масалан, қаҳва учун бозор мувозанат нархининг нисбатан баландроқ ва бозор мувозанат миқдорининг нисбатан камроқ бўлиши чойга бўлган талабни ошириши ва қаҳва тайёрлагичлар учун қоғоз фильтрга бўладиган талабнинг нисбатан камайишига олиб келиши мумкин. Таклиф ва талаб кучлари, нисбатан бир хилдаги маҳсулотни сотиш ёки харид қилиш учун рақобатбардошли бўлган, ҳар бири нисбатан аниқ маълумотга эга бўлмиш жуда кўп сонли сотувчилар ва харидорларга эга бўлган бозорларда энг самарали фаолият кўрсатади. Юқоридаги барча хусусиятларга эга бўлмаган бозорларда эса таклиф ва талаб кучлари ўша бозорларда ҳукмрон мавқега эга бўлган тузилмалар томонидан ўзгартирилади. 2. Рақобат ва бозор тузилмаси Бозор тузилиши тушунчаси - маълум бир бозорда рақобатнинг устуворлик даражаси билан изоҳланади. Рақобат даражаси асосан бозорда иштирок этадиган харидорлар ва сотувчиларнинг сони, аниқ маълумотнинг мавжудлиги ва олиш учун қулайлиги, харидорлар ўртасида ва сотувчилар ўртасида ўзаро яширин келишув эҳтимоли борлиги, маҳсулотнинг келиб чиқиши, фирмаларнинг бозорга кириши ва уни тарк этиши қанчалик осонлиги ёки қийинлиги билан белгиланади. Бозорларнинг таркибига шунингдек, биз кейинроқ муҳокама қилишимизга тўғри келадиган турли хил қонунлар ва ҳукумат қарорлари таъсир кўрсатиши мумкин. Ўз навбатида бозор тузилиши нархлар, харид миқдорларига ва фирмалар томонидан олинадиган фойда даражасига таъсир қилади. Бозор тузилмалари турлича бўлиб, улар ўта рақобатли бўлишдан тортиб, бир сотувчи ҳукмронлик қиладиган (монополия ) ёки якка харидор

www.arxiv.uz хўжайинлик қиладиган (монопсония ) бозорлар бўлиши мумкин. Назорат қилинмайдиган монополиялар, рақобатчи харидорлар истаганидан кам миқдорда маҳсулот ишлаб чиқарадилар ва уларни баландроқ нархда сотадилар. Иқтисодчилар, унча кучли рақобатчилар бўлмаган бошқа бозор тузилмаларини ҳам ажратиб кўрсатадилар. Кам сонли сотувчилар иштирок этувчи бозор тузилмаларидаги фирмалар олигополиялар, деб аталади. Кам сонли харидорлар иштирок этувчи бозор тузилмалари эса олигопсониялар , деб аталади. Монополистик рақобат деганда, ўхшаш маҳсулот сотувчи бир неча фирмалардан ташкил топган бозор тузилмаси тушунилади. Аммо ушбу маҳсулотлар бир-биридан савдо номи ёки реклама ва маркетинг стратегияси ёхуд маҳсулотга кичик ўзгартишлар киритиш ҳисобига фарқланиши мумкин. Яширин шартномалар, мустақил ишлаб чиқарувчилар ўз қарорларини, рақобатни чеклаш мақсадида мувофиқлаштиришга келишганларида вужудга келади. Яширин келишувлар, муайян маҳсулотнинг асосий қисмини таъминловчи ишлаб чиқарувчилар гуруҳи орасида бозорларни бўлиб олиш ва нархларни белгилаш борасида очиқ-ойдин шартнома шаклига кириши билан, бу гуруҳ картель, деб аталади. Замонавий картелга мисол тариқасида Нефть экспорт қилувчи мамлакатлар ташкилоти (ОПЕК)ни мисол тариқасида келтириш мумкин. 3. Даромад тақсимоти Бозор иқтисодиёти тизимида одамларнинг даромади асосан бозорда улар сотишга қодир бўлган товарлар ёки хизматлар (бунга меҳнат ҳам киради) қийматига боғлиқ. Танқис ресурсларнинг кўпроқ миқдорига ёки катта талабда бўлган, масалан, камёб истеъдодга эга одамлар бундай ресурсга ёки қобилиятга эга бўлмаган одамларга нисбатан кўпроқ даромад оладилар.

www.arxiv.uz Илгари айтиб ўтилганидек, иш ҳақи ва маошлар меҳнат хизмати учун тўловларни билдиради. Рента, бу бирор кишининг ери ёки мулкидан фойдаланиш учун тўланадиган ҳақдир. Фойда, бу корхонанинг даромади бўлиб, у сотиш қиймати сотилган товарлар ва хизматларнинг таннархидан ошган пайтда вужудга келади. Иқтисодий тизимни жами даромадининг, иш ҳақи ва маошлар, ижара ҳақи, фоиз ва фойдага бўлиниши даромаднинг функционал тақсимланиши, деб аталади. Чунки, у одамлар ва корхоналар томонидан олинган даромадни ишлаб чиқариш жараёнига жалб этилган ресурслар турлари бўйича бўлинишини кўрсатади. Албатта, даромаднинг функционал тақсимоти, неча киши бирдан ортиқ манбадан даромад олишини кўрсатмайди. Даромаднинг шахсий тақсимланиши ҳақида маълумот олиш учун, одатда аҳолининг турли гуруҳлари, уларнинг турли хил даромад миқдорларини (бунга трансфер тўловлари ҳам киради) олишлари бўйича ажратиб чиқилади. Трансфер тўловлари ҳажми кейинги йилларда кескин ўсиб келаётган бўлиб, асосан ҳукумат томонидан тўланадиган тўловлардан таркиб топади ва уни олувчилар айни пайтда ҳукуматга ишлаб чиқариш хизматларини кўрсатмайди. Бироқ айрим ҳолларда бундай тўловлар ўтмишда бажарилган ишлаб чиқариш фаолиятига тегишли бўлиши мумкин. Масалан, ҳозирги кунда АқШда энг муҳим трансфер тўловларига Ижтимоий ҳимоя тўловлари, собиқ давлат ходимларига кексалик нафақалари, ишсизлик бўйича нафақалар, шунингдек кексаларга ёрдам, ёш болали оилаларга ёрдам, ветеранларга нафақалар ва озиқ-овқат талони каби давлат ёрдамлари киради. Меросга қолган бойлик ҳамда ирқий ва жинсий камситилиш сингари анъана ва одатлар ҳам даромад тақсимотининг шаклланишига ёрдам беради. Даромаднинг тақсимланиши ва унинг бошланғич эгаларидан кейин уларга

www.arxiv.uz нисбатан камбағалроқ бўлган бошқа одамларга қайта тақсимланиш даражаси ўртасида зиддият мавжуд. Даромад тақсимоти ҳақидаги қарорлар, сиёсий жараёнлар ҳамда бозор иқтисодиёти операциялари орқали амалга оширилади. 4. Бозорга хос нуқсонлар Етарсиз даражадаги рақобат, ишончли маълумот олиш имкониятининг йўқлиги, ресурсларнинг ҳаракатсизлиги, ташқи омиллар ва давлат товарларига бўлган талаб (яъни, бозор уларнинг ўрнини тўлдира олмаганлиги ёки кам миқдорда таъминлаши туфайли ҳукумат томонидан таъминланадиган товар ва хизматлар) сингари нуқсонлар бозор «муаммолари»нинг асосий шаклларидир. а) етарсиз рақобат; Бозор тизими, харидорлар ва сотувчиларга ким билан савдо қилиш ва бу ўзаро айирбошлашни қандай шартлар билан амалга оширишни ҳал қилишлари учун имкон бериш мақсадида рақобатга таянади. Рақобат омилисиз танқис ресурслар энг мақбул мақсадларга сарфланиши учун кафолат бўлмайди. Шу сабабли, етарсиз рақобат нуқсони бозор тизимининг жиддий муаммосидир. Шунингдек, баъзан бозор тизими шароитида маълум бир товар ёки хизматларни ишлаб чиқарувчиларнинг кўп сонли бўлиши манфаатли бўлмаса, у ҳолда турли хил, масалан, маҳаллий сув ва газ таъминоти компаниялари сингари табиий монополиялар пайдо бўлиши кузатилади. б) етарсиз маълумот;

www.arxiv.uz Истеъмолчилар, ишчилар ва бизнес бошқарувчилари томонидан бериладиган бозор шароити ҳақидаги ишончсиз маълумот, улар қабул қиладиган қарорлар ҳамда бозор механизми томонидан ресурслар, товарлар ва хизматларни тақсимлаш самарадорлиги даражасига ёмон таъсир кўрсатиши мумкин. Масалан, истеъмолчилар товарнинг сифати ёки мавжуд муқобил товарлар ҳақида тўлиқ маълумотга эга бўлмасликлари, ишсизлар ўзларига нотаниш меҳнат бозорларида мавжуд иш имкониятларидан бехабар бўлишлари, бошқарувчилар ўзгарувчан демографик қонуният ёки иқтисодий шароитлардан бехабар бўлишлари мумкин. Бундай вазиятларда, давлат томонидан маълумотларнинг таъминланиши, агар истеъмолчилар, ишчилар ёки бошқарувчиларга нисбатан бўладиган қўшимча манфаатлар ҳукуматнинг маълумот тўплаш ва тарқатиш учун кетган харажатлари ва ташвишларини қопласа, унда бу ҳолат самарадорликнинг ортишига олиб келади. в) ресурслар турғунлиги; Ресурслар турғунлиги, бозор механизми фаолиятини тўхтатиши мумкин бўлган яна бир муаммодир. Масалан, ишчилар керакли махсус тайёргарликка эга бўлмаганликлари ёки бошқа жойга кўчишлари учун маблағлари бўлмагани тўфайли, таназзул ҳолатида бўлган тармоқдан бошқа бир ривожланаётган тармоққа ўтишга қодир бўлмасликлари мумкин. Фирмаларнинг сармоя маблағлари, эскирган ускуна ва машиналар билан боғланиб қолган бўлиши ва эски ускуналарнинг қиймати қопланмагунича янги инвестицион имкониятнинг афзалликларидан фойдалана олмасликлари мумкин. г) ташқи омиллар;

www.arxiv.uz Ташқи омиллар деганда, товар ёки хизматни ишлаб чиқариш ёхуд истеъмол қилиш жараёни, бозор айирбошлашида бевосита қатнашмайдиган одамларнинг ҳолатига таъсир қилганда вужудга келадиган иккиламчи ижобий ёки салбий оқибатлар тушунилади. Масалан, истеъмолдаги ижобий ташқи омил, шахснинг қўшимча таълим олиши натижасида вужудга келиши мумкин. Башарти жойида фойдаланилса, қўшимча таълим ўша шахснинг самарадорлик даражасини оширади ва натижада бутун жамият ҳам бундан манфаат кўради. Истеъмолда салбий омиллар, масалан, бир шахснинг сигарета чекиши бошқа чекмайдиган одамлар соғлиғига зарар кўрсатиши оқибатида пайдо бўлади. Шунингдек, ижобий ташқи омил ишлаб чиқариш жараёнида электр қуввати яратиш учун қурилган тўғон, дарёнинг қуйи оқими бўйича истиқомат қилувчи аҳоли учун сув тошқинининг олдини олиш чоралари кўрилган ёки манзарали ва дам олиш мақсадлари учун чиройли кўл яратилган ҳолларда вужудга келиши мумкин. Ишлаб чиқариш жараёнида салбий омилнинг пайдо бўлишига фабрика ҳавога ёки дарёга тутун ёхуд бошқа ифлослантирувчи газ ва аралашмаларни чиқаришини мисол қилиб келтириш мумкин. Ижобий ташқи омиллар айрим пайтларда «учинчи тараф манфаатлари» ва салбий ташқи омиллар «учинчи тараф харажатлари», деб аталади. Ташқи манфаатлар ва ташқи харажатлар харидорлар томонидан тўланадиган ва сотувчилар томонидан олинадиган бозор нархларида ўз аксини топмагани боис тартибга олинмайдиган бозор тизими ташқи манфаатларни вужудга келтирувчи товарларни етарлича ишлаб чиқармайди ва ташқи харажатларга сабаб бўлувчи товарлар ҳаддан зиёд ишлаб чиқарилиши учун шароит туғилади. д) Ижтимоий товарлар;

www.arxiv.uz Бозорларда ишлаб чиқариладиган ва айирбошланадиган товарлар ва хизматларнинг аксарияти «хусусий товарлар»дир ва ишлаб чиқарувчилар тўловга қодир бўлишса-да, аммо бу товарларни сотиб олиш учун ҳақ тўлашни исташмаган харидорлардан йироқ тутишлари, яъни харид қилмайдиган одамлар ҳисобдан чиқарилиши мумкин. Бундай товарларнинг бир киши ёки оила томонидан истеъмол қилиниши туфайли бошқалар уларни ололмайдилар ёки истеъмол тақсимланмайди. Ижтимоий товарлар деганда, ажратиб қўймаслик ёки умумий истеъмол талаб қилинадиган вазиятларда ҳукумат томонидан таклиф этиладиган товарлар тушунилади. Миллий мудофаа, кўчаларнинг ёритилиши ва тошқиннинг олдини олиш каби товарлар (ёки хизматлар) бозор тизими томонидан етарлича таъминланмайди. Чунки, хусусий фирмалар одамлар, эвазига пул тўламайдиган нарсаларни ишлаб чиқармайдилар. Шунингдек, хусусий харидорлар ҳам барчанинг талабини бир хилда қондирадиган товарларга пул тўлашни истамайдилар. е) бозор муаммоларига жавобан давлат сиёсати; Ҳукуматлар юқорида санаб ўтилган бозор муаммоларининг турли шакллари билан курашиш мақсадида турли хил сиёсатни жорий этганлар. Антитраст қонунлари ва давлат назорат муассасалари, номуносиб рақобатга қарши курашиш билан шуғулланади. Хусусий сектор томонидан маълумотнинг таъминланиши қимматга тушиб кетадиган ҳолларда давлат томонидан турли маълумотлар, шунингдек статистик маълумотлар билан ҳам таъминлаш иши номутаносиб билим муаммосини ҳал қилиши мумкин. Бозор муаммоларини ҳал қилишга қаратилган ҳукумат чора- тадбирлари ҳар доим ҳам кутилганидек натижа беравермайди. Айрим ҳолларда, бозор муаммосини бартараф этиш учун қилинган саъй- ҳаракатларнинг ўзи ҳам самарасизлик манбаига айланиб қолиши мумкин.

www.arxiv.uz Мабодо бундай ҳодиса рўй берса, у ҳолда ҳукумат муаммолари вужудга келди, дейиш мумкин. Ҳукумат муаммолари - махсус манфаатдор гуруҳлар сиёсий жараёнга ҳаддан ортиқ даражада таъсир кўрсатиб, эркин рақобат шароитида ўзлари бозорда эриша олмайдиган манфаатларни бу қабилдаги сиёсий тазийқ кўрсатиш йўли билан мустаҳкамлаб олган ҳолларда содир бўлади. Ҳукумат муассасалари, кўпинча қўшимча ходимлар ва имконият учун рақобат жараёнида ўзларининг ички вазифасини ривожлантирадилар. Хусусий сектор бозорларида самарасиз операцияларни йўқотишга қаратилган банкротлик ва пул шаклидаги зарарлар бўйича текширишлардан ўтмаслиги туфайли, ҳукумат ташкилотлари ноаниқ муддат давомида фаолият кўрсатиши мумкин. 5. Ҳукуматнинг роли Барча жамиятлар ўз фаолиятларини ҳимоя қилиш мақсадида қонун ва тартиб учун маълум шароит яратиши лозим бўлади. Бозор иқтисодиёти, мулкчилик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва шартномаларни мажбурий кучга киритишсиз фаолият кўрсата олмайди. Лекин қайси қонунлар ва қоидалар зарурлиги ёки мақсадга мувофиқлиги ҳақида баҳслашиш учун катта имконият мавжуд бўлади. Бозор иқтисоди шароитида фирмалар ва ресурсларнинг эгалари ўз манфаатларини ҳимоя қилиш йўлида аёвсиз рақобатда бўлишлари рағбатлантирилади. Бироқ улар ҳали рақобатда бўлмасалар-чи? Агар улар нархларни белгилаш ва маҳсулот ҳажмини чегаралаш ҳақида келишиб олсалар, унда нима бўлади? Мабодо улар алдасалар ёки ғирромлик қилсалар-чи? Ёки, улар башарти айниган гўштни ёхуд ҳақиқий бўлмаган ва шу сабабли хавфли ҳисобланадиган дориларни истеъмолчиларга билдирмасдан сотсалар, у ҳолда нима бўлади?

www.arxiv.uz Иқтисодий ҳаётда маълум «ўйин қоидалари»ни ўрнатишдан ташқари бугунги кунда иқтисодиёт жабҳасига оид бўладиган ҳукумат ҳаракатларини турли синфларга бўлиш мумкин: -рақобатни ҳимоя қилиш ва кучайтириш (антитраст қонунлари); -табиий монополияларни тартибга солиш; -бозорнинг яхшироқ ишлаши учун етарли маълумотлар ва хизматлар билан таъминлаш; -ташқи омилларни тартибга солиш; -маълум бир давлат товарлари билан таъминлаш; -одамларнинг иқтисодий хавфсизлиги бўйича чора-тадбирларни ва даромадни қайта тақсимлашнинг маълум бир мезонларини ишлаб чиқиш ва таклиф қилиш; -барқарор монетар сиёсат юритилишини таъминлаш ва умумий иқтисодий барқарорлик ва ўсишни қўллаб-қувватлаш. Бу фаолиятларнинг барчаси бирмунча зиддиятларга эга. Уларнинг ҳаммаси хусусий бозор муаммоларига параллел бўлган ҳукумат муаммоларининг пайдо бўлишига сабаб бўлиши мумкин. а) солиқ сиёсати; Ҳукуматлар (федерал - марказий - республика, штат - вилоят ва маҳаллий) томонидан таъминланадиган товарлар ва хизматлар учун ҳақ, солиқлар ёки аҳолидан қарз олиш орқали тўланади. Солиқлар, бу ҳукуматга тўланадиган мажбурий тўловлардир. Пропорционал солиқлар тўланганида , барча даромад гуруҳларидаги одамларнинг даромадларидан бир хил фоиз миқдори олинади. Прогрессив солиқлар, жамиятнинг юқори даромад оладиган гуруҳларига мансуб одамлар даромадидан камроқ даромадли одамларга нисбатан кўпроқ фоиз олиб қолади. Масалан, АқШ федерал даромад солиғи прогрессив солиққа мисол бўлиши мумкин.

www.arxiv.uz Регрессив солиқлар, кам даромадли одамлар даромадидан юқорироқ даромадли одамларникига нисбатан кўпроқ фоиз миқдорини чегириб қолади. Сотув солиқлари ва кўпгина акциз солиқлари регрессив солиқларга мисол бўла олади. Кам даромадли гуруҳлар ўз даромадларининг юқори даромадли гуруҳларга нисбатан кўпроқ қисмини солиққа тортилган маҳсулотларга сарфлашлари туфайли, юқори даромадли гуруҳлар ўз даромадларининг нисбатан кўпроқ қисмини тежаб қоладилар.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар: 1.Антонов В.А. Мировая валютная система и международнўе расчетў . М.: ТЕИС, 2000. 2.Артемов Н.М. Валютнўе рўнки . М.: 2001. 3.Баринов Э.А. Валютно-кредитнўе отношения во внешней торговле . М.: Федератив. Книготорг. Комп., 1998. 4.Богусловский М.М. Иностраннўе инвестиции: правовое регулирование. М.: 1996. 5 . www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Корхоналарда молиявий менежментни ташкил этиш механизми

Халқаро савдо. Халқаро валюта ва кредит муносабатлари

Тўлов обороти ва унинг тузилиши

Капитални ва молиявий таъминот жараёнини бошқариш

Тайёр маҳсулот ва унинг сотилишини ҳисобга олиш