Халқаро туризм статистикаси - Iqtisodiyot - Referatlar

Халқаро туризм статистикаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

140 KB

Ko'chirib olish

Халқаро туризм статистикаси Режа: 1. Туристлар оқими статистикаси 2. Туристик даромадлар ва харажатлар статистикаси 3. Туризмда статистик ҳисоблар усуллари 4. Халқаро туризм статистикасини такомиллаштиришга қаратилган асосий йўналишлар.

Туристик оқимлар статистикаси Халқаро туризм статистикаси тараққиёти янги босқичига XX асрнинг 50- йиллар бошида қадам қуйилди. Урушдан кейин Европа мамлкатлари жуда кўп хўжалик муаммоларига дуч келдилар: вайронагарчилик, бошқарувнинг издан чиққанлиги, молия ва товар ишлаб чиқариш тизимининг бузилиши шулар жумласидандир. Ўша даврда вазиятни барқарорлаштириш бутун бир координациялашган комплекс ҳаракатларни талаб қиларди. Ана шундай шароитда ҳукуматлар катта умид билан халқаро туризмга эътибор қилдилар. Бунда тўлов балансини фаолллаштириш, молиявий мувозанатга эришиш, бу билан узоқ муддатли иқтисодий юксалишга ўтишни кўзда тутилганди. 1960-йилларга келиб ғарб индустриал мамлакатлари диққати ривожланаётган мамлакатлар аҳолисига қаратилади. БМТ Бош Ассамбляси мустамлака мамлакатлар ва халқларга мустақиллик бериш (1960 й.) тўғрисида Декларация қабул қилди. Жорий ўн йиллик «Ривожланиш («ўн йиллиги») декадаси» деб эълон қилинди. Учинчи Дуне мамлакатлари учун консультантлар иқтисодий қолоқликни бартараф этиш дастурини ишлаб чиқдилар. Ушбу дастурда эса туризмга муҳим ўрин берилди. Туризмнинг иқтисодий аҳамияти ва ҳажми ўсиши билан туризм статистикаси ҳам ривожланиб борди. Аста-секин оддий ҳисоб-китоб операциялари мураккаблашиб, унга туристик миграция таҳлиллари ҳам қўшилди. Ҳозирги пайтда туризм статистикаси катта доирадаги саволларни қамраб олган ҳолда, мамлакатлар иқтисодиётига қўшаётган ҳиссасини баҳолаш мақсадида юритилмоқда. Хусусан, унинг тўлов балансига таъсири, туризмни моддий – техник базасини ривожлантиришга қаратилган асосий йўналишлар ва тенденцияларни аниқлаш, маркетинг тадқиқотлари ўтказиш ва туристик маҳсулотларни потенциал истеъмолчиларга етказиб беришдан иборатдир. Санаб ўтилган статистик кузатувларнинг ҳар бири замирида ахборотлардан аниқ фойдаланувчилар мавжуд. Булар – ҳукумат, миллий туристик

маъмуриятлар ва туристик маҳсулотлар ишлаб чиқарувчилар ҳамда турли хил хизматлардир. Иш жараёнида мижоз уларнинг ҳаммаси туризм ҳақида энг янги ахборотларга эҳтиёж сезишади. Унинг мазмуни, ҳажми, шакллари ва тақдим этилиши даврийлиги билан қизиқишадилар. Халқаро туризм статистикаси асосан икки бўлимдан иборат бўлиб, туристик оқимлар статистикаси ва туристик даромадлар ҳамда харажатлар статистикасидан иборат. Уларнинг ҳар бири учун БТТ асосий кўрсаткичлар руйхатини ишлаб чиққан. Булар ихчам ахборотли ва нисбатан осон ўлчанади. Туристик оқим кўрсаткичларининг энг муҳими келиш (кетиш) ва мазкур мамлакатда бўлишнинг давомийлигидир. Туристларнинг келиш (кетиш) сони деганда маълум муддат, одатда календар йилда биронта мамлакатга келган ва кетган, руйхатда қайд этилган туристлар сони тушунилади. Туристнинг бир йилда бир неча мамлакатда бўлиши мумкинлиги ҳисобга олинган ҳолда, хатто бир сафар чоғида бир неча давлатда бўлса, ҳақиқий туристлар сони келаганларга нисбатан кам бўлади. Жаҳонда туристик оқимлар сони келиш (кетиш) статистикаси ёзувида акс этади. XX асрнинг 90-йиллари охирида халқаро туристик сафарлар сони 650 млн. дан ошиб кетди. Айрим йилларда қисқа муддатли камайиш ёки кўпайишларга қарамасдан, туризм тараққиётида барқарор кўпайиш кузатилмоқда. Туристларнинг ўртача йиллик келишининг ўсиш суръатлари 1950 йилдан то 2005 йилга қадар 7 % ни ташкил қилган. Келишлар статистик маълумотлари саёҳат мақсадлари бўйича гуруҳланади. Яъни фойдаланилган транспорт турлари, келиш ойлари, туристларнинг қайси ҳудудлар ва мамлакатлардан ташриф буюрилганидир. БТТ жаҳонни олтита йирик туристик макрорегионларга ажратади: 1. Европа – Ғарбий, Шимолий, Жанубий Марказий ва Шарқий Европа мамлакатлари. Уларга Собиқ СССР республикалари, шунингдек, Шарқий Ўрта ер денгизи (Исроил, Кипр, Туркия) ҳам қўшилади.

2. Америка – Шимолий, Жанубий, Марказий Америка орол давлатлари ва Кариб ҳавзаси ҳудудлари. 3. Осиё-Тинч океани ҳавзаси – Шарқий ва Жанубий – шарқий Осиё мамлакатлари, Австралия, Океания. 4. Африка – Африка давлатлари, Миср ва Ливиядан ташқари. 5. Жанубий Осиё – Жанубий Осиёнинг ҳамма мамлакатлари. 6. Яқин Шарқ – Ғарбий ва Жанубий – ғарбий Осиё, Миср ва Ливия. Халқаро туристик оқимнинг ҳудудий тақсимланишининг асосий қирралари аввалдан белигланган. Жаҳон туризм бозорида, аввал бошидан ҳозиргача оилавий туристик алмашувда Европа алоҳида ажралиб туради. Бу ҳудуд европаликларнинг ўзларида ҳам машҳур. Шунингдек АҚШ ва Канада аҳолиси ўртасида иштиёқмандлар талайгина. Иккинчи ўринни узоқ йиллар давомида Америка минтақаси мустаҳкам эгаллаб келмоқда. Европа ва Америка энг аввало Шимолий Америка, асосий туристик ҳудудлар ҳисобланади. Жаҳондаги барча даромадларнинг 4/5 улар ҳисобига тўғри келади. Халқаро туризмнинг жаҳон ҳудудлари бўйича динамикаси кейинги 45 йилда сезиларли фарқи кўзга ташланмоқда. Сайёрамизда умумий туристик оқимлар 20 марта кўпайишига қарамай, Европа ва Америкада бу жаҳон ўртача даражаси суръатларида (йилига мос равишда 6,6 ва 5,9 %) ўсди. Ёш туристик ҳудудлар – Осиёнинг Тинч океани, Яқин Шарқ ва Африкада тез ривожланмоқда. Ўтган сўнгги ўн йилликда кўпроқ Осиё-Тинч океани ҳудудларида динамик ҳолат кўзга ташланади. Кўп йиллик келишлар сонининг ўсиш суръатлари жаҳон ўртача даражасидан 9 мартага ўсиб кетади. Африка қитъаси ва Яқин Шарқда келувчилар сони нисбатан тез ўсаётганига қарамай мутлоқ паст кўрсаткичлар жаҳон туризми динамикаси кўрсаткичларига сезиларли таъсир ўтказаолмайди.

Ҳудудлар тақсимланиши бўйича халқаро туризм ўсиш суръатларининг нотекислиги 90-йилларда уларнинг ҳудудий таркибининг ўзгаришига олиб келди. Осиё-Тинч Океани ҳудудлари ва қолган жаҳон ҳудудларида аҳволнинг барқарорлашуви ва туризм салмоғининг ошиши Европа ва Америка улушининг камайишига сабаб бўлди. XXI асрда халқаро туризмнинг ҳудудий таркиби олдинги ривожланиш тенденцияларини сақлаган ҳолда ўзгаришда давом этади. БТТ нинг 2020 йилгача прогнозлари бўйича Европа туризм бозорида ўз ўрнини бўшаштириб қўйганига қарамай, (717 млн. келиш) мавқиени мустаҳкам ушлаб туради. Осиёнинг Тинч океани ҳудудлари иккинчи ўринга (438 млн. келиш) чиқади. Бир поғона пастга тушадиган Америка эса етакчи учлик охиридан (284 млн. киши) жой олади. Келиш (кетиш) лар сони туристик ҳарактерловчи асосий кўрсаткичлари бўлиб хизмат қилади. Келиш (кетиш) у ёки бу вақт оралиғида сафарларнинг мутлоқ сони ҳисобига олинган ҳолда аксини топади. Аммо бироқ туристик оқим мутлоқ кўрсаткичлари турист фаоллик даражасини аниқлашга имкон бермайди. Чунки, улар аҳолининг умумий сонига боғлиқдир. Шунинг учун ҳам туристик алмашинувларнинг келиш (кетиш) сонлари аҳолининг 100 кишиси ҳисобига ҳисобланади, яъни нисбатан катталик кўринишида акс этади. БТТ маълумотларига қараганда, 100 киши ҳисобига 10 сафар тўғри келади. Айрим ҳудудлар ва субҳудудлар бўйича кўрсаткичлар жаҳон ўртача даражасидан анча фарқ қилади. Агар 1995 йил Жанубий Осиё ва Марказий Африкада 100 киши ҳисобига келувчилар 0,5 та га тўғри келган бўлса, Кариб ҳавзаси ва Океанияда камида 40 нафарга тўғри келади. Энг юқори туристик фаоллик Европада қайд этилмоқда. Барча субҳудудлар – Ғарбий, Шимолий, Жанубий, Марказий ва Шарқий Европада 100 киши ҳисобига келаётганлар ва чиқаётганлар сони жаҳон ўртача даражасидан кўп бўлаётир. Келувчиларнинг максимал кўрсаткичлари Жанубий ва Ғарбий Европада айниқса юқори - 100 киши ҳисобига келувчилар 60 дан юқори,

Шимолий ва Ғарбий Европада хорижга сафар қилувчилар 100 киши ҳисобига 70 дан кўпроқ. Келиш (кетиш) лар сони билан бир қаторда туристик оқимлар статисткасида бошқа кўрсаткич – бўлишнинг давомийлигидан ҳам фойдаланилади. У ёлғиз сафарлар ва бўлиш даврида тунашлар учун соат ҳисобида акс этади. Барча туристларнинг маълум вақт ичида мамлкатда бўлиш давомийлиги, яъни тунашлар умумий сони, мамлакатга туристик келишувларда бир туристнинг ўртача бўлиш давомийлиги каби ҳисоблаб чиқилади. Тунашларни ҳисобга олиш бундай қараганда оддий ва осон ишдай туюлади. Лекин бунда энг таржрибали мутахассисларни ҳам боши берк кўчага киритиб қўйган ҳоллар бўлганини мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Сайёҳатга чиққан ва мотелда бир неча соат тўхтаган автомобилчининг тунашига, душ қабул қилиши, дам олиши, овқатланиши ва ўша куни янги йўлга тушишига шароит яратилганми? Бир жойга қариндош-уруғларидан ҳол-аҳвол сўраб келишга борган киши ярим кечада қайтганда нима қилади? БТТ ана шу ва ана шуларга ўхшаш саволларга жавоб беришда иккита мезонга амал қилишни тавсия қилади. Белгиланган жойга келиши ва у ердан жўнаб кетиш санаси фарқланиши лозим. Саёҳатчи шахс эса доимий яшаш жойи бўлмагандагина тунайди. Бўлишнинг давомийлигига (тунашлар сони) боғлиқ ҳолда саёҳат бозорининг бир неча мақбул усуллари қўлланади. Қисқа муддатли (1-3 кунлик тунаш) сафарларда дам олиш ва байрам кунлари дам олиш ва кўнгил очишлар, шунингдек иш мақсадларида. Иккинчи гуруҳда (4-7 кун тунаш) турли мақсадларда, одатда қўшимча таъатиллардан фойдаланилади. Бозорнинг бу усули динамик ривожланиши билан бормоқда. Ўртача муддатли сафарни (8-28 кунлик тунаш) ташриф буюрувчи давомий таътил вақтида асосан дам олиш мақсадида танлайди. Ниҳоят давомийлиги 29-91 ва 92-365 кунлик тунаш сафарлари – узоқ муддатли туризмга киради. Аввало иқтисодий жиҳатдан фаол бўлмаган шахслар дам олиш, кўнгилхушлик,

даволаниш учун, бошқалар иш ва касбий мақсадларда (ускуналарни ўрнатиш ва бошқалар) учун фойдаланади. БТТ маълумотларига кўра 2000 йилда жаҳонда туристик тунашлар сони 8,5 млрд. ни ташкил этган. Уларнинг асосий улуши -70 % га яқини ички туризмга тўғри келади. Тунашлар тўғрисидаги статистик маълумотлар календар ойлари бўйича гуруҳланади. Бунда типи ва жойлаштириш воситалари тоифаси, шунингдек ҳудудий белгилари эътиборга олинади. Мамлакатлар бўйлаб туристик сафарларда бўлиш давомийлиги бир хил эмас. Бу фарқ қабул қилувчи мамлакатнинг туристик ихтисослашуви (иш билан боғлиқ, ёки дам олиш, кўнгилхушлик туризми), ички бозорда нарх- наво даражаси, туристик оқимлар (транзит ёки охирги), асосий сафар туризми бозорининг узоқлиги ва бошқа омиллар билан изоҳланади. Ана шуларга боғлиқ ҳолда бирон мамлакатда бўлишнинг ўртача давомийлиги ҳисоблаб чиқилади. Масалан, Осиё-Тинч океани ҳудуди (мамлакатлари) Сингапурда уч тунашдан, Австралияда 24 тунашгача ўзгаради. Туристик оқимлар ҳажми ҳақида умумий тасаввур берувчи келиш статистикаси туристик саёҳатлар характерига эга. 4.2. Туристик даромадлар ва харажатлар статистикаси Туристик даромадлар ва харажатлар статистикаси туризмни баҳолаш қиймати мазмунига эга бўлиб, уни миллий иқтисодиётга таъсирини ўрганишда, жумладан мамлакатнинг тўлов баланси, шунингдек туризм индустрияси ўзининг секторларига характеристика беришда зарурдир. Туристик харажатлар – ташриф буюрувчи ёки унинг номидан бошқа шахсни тайёрлаш ва сафар чоғида, шунингдек белгиланган жойда бўлиш чоғидаги истеъмол қилинган харажатларнинг умумий суммасидир. Туристик харажатлар концепцияси асосига бир қатор тамоиллар қўйилган. БТТ тавсиясига мувофиқ ташриф буюрувчилар, туристлар ва экскурсияларнинг иқтисодий аҳамиятли харажатларигина ҳисобга олинади.

Ташриф буюрувчилар харажатлари уларнинг эҳтиёжларини қондириш учун олган хизматлар ва товарлар қиймати билан аниқланади. Уларга хилма-хил ташиш бўйича хизматлар, жойлаштириш ва узоқ фойдаланишгача унча катта бўлмаган нарсалар, жорий туристик истеъмол товарлари ва сувенирлар киради. Туристик харажатлар ҳажмини товар ва хизматларга амалдаги нархларни пасайтириш чегириб ташлаш, чой пули ва бошқаларни ҳисобга олган ҳолда тўлов шаклидан қатъий назар-нақд пулми, йўл чекларими, кредит карточкалари ва бошқа усуллар билан бирга белгилаш тавсия қилинади. Туристик харажатлар таркиби. Туризм статистикаси бош муоммоларидан бири туристик харажатлар таркибини тартибга солиш бўлиб ҳисобланади. Бу ташриф буюрувчи қилган хражатлар вақти (тайёрланишда, сафар чоғида ёки охирида), шунингдек туризм типи билан шартланган. Тегишли равишда ички туристик харажатлар ажралиб туради. Бу резидентларни ўз мамлакати ва халқаро миқёс бўйлаб қиладиган саёҳатлари билан боғлиқ. Унинг аҳамиятини тушуниш учун ташриф буюрувчини ўз жойидан кўзда тутилган мамлакатга йўналтирилган харакати иқтисодий табиатни билиш муҳимдир. Чиқиш туристик оқим халқаро туристик харажатлар категориясига мансуб, кириш харажатлар эса халқаро туризмда тушадиганга. БТТ материалларида халқаро туристик харажатлар доимийяшовчиларнинг у ёки бу мамлакатга хорижга саёҳати вақтида қилган харажатларига қараб аниқланади. Бошқлар қаторида унга халқаро ташиш бўйича чет эл компаниялари хизматлари, шунингдек четдан сотиб олинган товарлар ва хизматлар учун олдиндан ҳақ тўлаш қўшилади. Жорий ҳисобкитобларда жуфт сифатда халқаро туризмдан тушган кўрсаткичлардан фойдаланилади. У хорижлик ташриф буюрувчининг борадиган мамлакатдаги барча харажатлари суммаси сифатида ҳисобланади. Ҳар икала кўрсаткич ҳам ягона усулда қўрилган бўлиб, фақат пул воситаларининг чегаралари оша ҳаракати билан боғлиқ сарфларнигина акс эттиради. Туристик ҳаражатлар таркиби уч хилдан иборат бўлади:

1. Саёҳатгача ҳаражатлар - Мулкни сотиб олиш, узоқ муддатга фойдаланиладиган йирик предметлар (дала ҳовлиси, автомобил, автофургон, қайиқ ва бошқалар) қайсиким туристик мақсадларда фойдаланиши мумкин. Унча катта бўлмаган узоқ муддатга фойдаланиладиган ёки жорий этишда истеъмол қилинадиган товарлар (йўл буюмлари, спорт инвертарлари ва бошқалар); Сафар даврида таклиф этиладиган ва истеъмол қилинадиган (комплекс турлар, жойлаштириш, ташиш ва туристик суғурталарни сотиб олиш) хизматлар учун олдиндан тўлов; Саёҳатгача бўлган ва ундан кейинги (автомобилларга техник хизмат кўрсатиш ва бошқалар) хизматлар тўлови 2. Саёҳат давридаги ҳаражатлар - Саёҳатчилар, шу жумладан, иш ёлловчи шахслар, уларнинг ишга алоқадор саёҳатида савдо-сотиқлари; Нақд пулнинг дам олиш сафарига юбориш пайтида қариндош-уруғларига, танишбилишларига бериши, туристик товарлар ва хизматлар ҳамда ҳайрия взносларини киритмаган ҳолда; Кўчмас мулкларни сотиб олиш, узоқ муддатга фойдаланадиган йирик предметларни (дала ҳов-лиси, автомашина, автофургонлар, қайиқ ва бошқалар) хатто улар келажакда туристик мақсадларда фойдаланадиган бўлса; Оддий муҳитдан ташқарида кенг истеъмол молларини паст баҳода сотиб олиш; Бошқа йирик ҳаражатлар тури (автомобилни капитал ремонт қилиш ва бошқалар); Узоқ муддатга фойдаланадиган ва жорий истеъмол қилинадиган вақт ва унинг фойдаланиш жойига боғлиқ бўлмаган, кичик товарларни сотиб олиш; Сувенирлар ҳарид қилиш; Сафар давомида хизматлар (ташиш, жойлаштириш ва бошқалар) ни ҳарид қилиш; Борган жойида пошлиналарсиз товарларни қўшган ҳолда, уларнинг қиймати ва фойдаланиш хусусияти-дан қатъий назар (кўчмас мулк ва коммерцияли савдо-сотиқни қўш-маган ҳолда) бошқа товарлар (хизматларни) сотиб олиш. Сафардан кейинги ҳаражатлар - Сафар билан боғлиқ бўл-ган товарлар (хизматлар) ни (фотоплен- каларни дорига солиб чиқармоқ, саёҳат давомида автомобилларни таъмирлаш ва бошқалар), кўчмас мулк ва йирик узоқ

муддатга фойдаланиладиган товарлардан ташқари товарлар (хизматлар) ни сотиб олиш. Туристик харажатлар муваффақиятлигини таъминлаш ва унификациялаш мақсадида БТТ қуйидаги гуруҳлашни тавсия этади: • Тарикибий элементларга бўлинмасдан туриб, ягона нархда амалга • ошириладиган хизматларни ўз ичига олган комплекс турлар; • Жойлаштириш; • Овқатлантириш; • Транспорт; • Рекрацион, маданий ва спорт товарлари, хизматлар: маданият, дам олиш ва кўнгилхушлик муассасаларига кириш тўловлари, харид сарфлари, сафар чоғида спорт жиҳозларини таъмирлаш, фойдаланиш харажатлари, алоҳида спорт турларига ўсиш тўловлари, қисқа муддатли экскурсиялар, шунингдек гидлар хизматлари ҳақлари қўшилган ҳолда; • Дўконлардан харидлар; • Бошқа статялар – суғурта тўловлари, комиссион йиғимлар, фотография плёнкаларини ишлаш қийматлари. Таътил чоғида туристлар харажатларининг таркиби ва катталиги бир қатор шарт-шароитларга боғлиқ бўлади. Венециянинг Ка Фоскар университети (Италия) ҳузуридаги туризм иқтисодиёти бўйича халқаро тадқиқот маркази мутахассислари беш омилни ажратдилар: - Турист-сайёҳнинг ўтадиган мамлакати. Унинг ижтимоий- маданий қиёфаси сайёҳнинг харид хохишига кучли таъсир ўтказади. Бундан ташқари, сайёҳ ўтадиган мамлакат билан «валюта алмашиниш самараси» деган гап боғлиқ. У кўп ҳолларда у ёки бу мамлакатда бўлиш истагини белгилайди. Агар аллақачон танилган бўлса, сайёҳ томонидан ривожлантирилган харажатлар ҳажмини белгилайди. Бу аввало доллар, ёки

евро муомилада бўлган мамлакатларга, яқиндан буён эса Японияга таалуқлидир; - Район ва дам олиш жойи. Италияда ўтказилган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, саноат шаҳарлари бўйлаб сафар туристларга денгизда, тоғ ёки кўлда дам олишга нисбатан қимматга тушаркан. Харажатлар катталиги шунингдек туристик марказлар бўйича ҳам фарқланади. Венецияда у одатда Падуе ва Веронга нисбатан юқори; - Жойлаштириш типи. Харажатлар ҳажми жойлашиш турига (отель, кемпинг, сайёҳлар қишлоқчаси ва бошқ.) ва унинг категорияси – тоифасига боғлиқ; - Дам олиш давомийлиги . У курортга бориш учун транспорт, турини жойлашиш типини танлашга шунингдек товарлар ва хизматлар ҳажмини белгилашга таъсир қилади. Яъни дам олишда туристнинг сарфлайдиган барча харажатларини акс эттиради ва бу туристик харажатларнинг бош статиясида намоён бўлади; - Дам олиш вақти (мавсумий, мавсумлараро, мавсумий эмас). Туристик харажатлар катталиги курортларга бориш ва яшаш нархларининг мавсумий ўзгариб туришига қараб турланиб туради. Бу беш омил туристларнинг ҳар бир сафарида товар ёки хизматлар, сарфларнинг ҳажми ва таркибини танлаш ва аниқлаш имконини беради. БТТ маълумотларига кўра, халқаро туризмда асосий харажатларни индустриал ривожланган давлатлар қилаяпти, хусусан АҚШ, Германия, Буюкбритания ва Испания. Жами харажатларнинг уч қисмига яқини ана шу тўрт давлат улушига тўғри келади. Улардан ташқари халқаро туризм харажатларини шакллантиришда, уларни катталиги ва таркибида «катта еттилик»нинг бошқа аъзолари – Франция, Италия ва Канада сезиларли роль ўйнайди. Сўнгги йилларда салмоқли халқаро туризм харажатларини шакллантираётган гуруҳ мамлакатларга Скандинавия мамлакатлари (Швеция, Норвегия, Финляндия), баъзи Ғарбий Европа мамлакатлари

(Австрия, Швейцария, Бенилюкс мамлакатлари), Лотин Америкасининг янги индустриал мамлакатлари (Бразилия, Аргентина, Венесуэла), Осиё мамлакатларидан – Хитой, Сингапур, Малайзия қўшилди. Шуни таъкидлаш жоизки, халқаро туристик харажатлар умумий ҳажмида Марказий ва Шарқий Европа мамлакатлари улуши унча ката эмас. Улар орасида бу кўрсаткич бўйича етакчилар қаторида турувчи Россия ва халқаро туристик харажатлар рекорд ўсишини намойиш этаётган Польша алоҳида ажралиб туради. Австралия субрегиони (Австралия ва Янги Зелландия) жаҳон туристик бозорида камтарона ўринни эгаллаб турибди. Ҳамма хорижий туристик сафарларнинг 0,6 % ва жаҳонда халқаро туризм харажатларининг 2 % унинг ҳиссасига тўғри келади, холос. Аммо хорижга бир сафар учун аҳоли сарфлаётган туристик харажатлар кўрсаткичи бўйича шубҳасиз Австралия етакчи ҳисобланади. Саёҳатга сарфлар юқорилиги субрегионнинг асосий туризм марказларидан узоқлиги билан изоҳланади. Сафар қийматида сарфлар улушининг 30 % халқаро транспорт ташишига тўғри келади. Белгиланган жойга етиб бориш узоқлиги транспорт харажатларини қоплаш шунга мажбур этади. Австралия ва Янги Зеландия аҳолисига хорижга сафар ўртача, 2604 долларга (транспорт харажатлари қўшилган ҳолда) тушади. Бу жаҳон ўртача даражасидан уч баровар кўпдир. Сафар харажатлари катталиги ҳудудлар бўйича айниқса жаҳоннинг субрегионлари бўйича сезиларли фарқланади. Кўрсаткичлар аҳамияти ёйиб чиқилса 10 карра катталикни ташкил этади. Кейинги ўринлардан бирида Марказий ва Шарқий Европа турибди. Собиқ социалистик мамлакатлар фуқаролари энг тежамли туристлар бўлиб чиқишди. Улар хорижга сафарга (транспорт харажатларини ҳам ҳисобга олган ҳолда) ўртача 25,3 доллар сарфланган. Етарли маблағга эга бўлмасдан, улар жаҳонни кўриш иштиёқида ҳамма нарсадан тежаб қолишган. Шахсий автомобилида йўлга чиқишда ўша даврдаги жаҳон туристик оқимининг ўртача йиллик ўсиш суръатларидан ўзиб бензин ва егуликларни ғамлаб олишган.

Бу тенденция 1973-1974 йиллардаги жаҳон энергетика кризисидан кейин пайдо бўла бошлади. У сезиларли равишда жаҳонда туристик хизматлар, товарлар ва ишчи кучлари, айниқса иқтисодий ривожланган давлатларда, қимматлашгани билан боғлиқ. Чунки, халқаро туристик алмашинувларнинг ката қисми шу мамлакатлар ҳиссасига тўғри келади. Халқаро туризмдан тушумларни регионал – ҳудудий тақсимланиши асосан туристик ташрифларнинг географияси билан мос келади. Урушдан кейинги бутун даврда, энг даромадли туристик ҳудуд бўлиб Европа ҳисобланиб келинмоқда. Аммо умумий тушумлар ҳажмида унинг улуши салмоғи астасекин пасаяяпти. Бу туристлар харажатларини ўртача жон бошига камайишига нисбатан қисқа давом этадиган сафарлар бозорини гуркираб ривожланиши билан изоҳланади. Осиё-Тинч океани ҳудуди салмоғи жадал кўпаймоқда. Бу ҳудудда туристик даромадлар ўртача йиллик ўсиш суръатларининг энг юқориси (18,5 %) бўлгани қайд этилган. Тушумлар динамикасига сезиларли ўзгартиришлар киритди. Ўсиш суръатлари кескин тушиб кетди. Туристик тушумларда Америка улуши АҚШнинг фаол туристик сиёсат олиб бориши натижасида ошиб бормоқда. Бунга АҚШ, Канада ва Мексика ўртасида ички регионал туристик алмашинишнинг тезлашгани, яқинда ташкил қилинган Шимолий Америка эркин савдо ассоциацияси доирасида интеграция алоқаларининг кенгаяётгани ёрдам бермоқда. Туристик тушумларда Африка улушининг жуда пастлиги ўзига диққатни тортади (2,2 %). Айниқса даромадларга таққосланганда у 4% ни ташкил қилган. Бундай вазият ҳудудининг умумий иқтисодий турғунлиги ва ўз даромадларининг сезиларли қисмини Африка бозорларида ишлаётган халқаро туристик агентлар ва меҳмонхона корпорацияларига ўтказилиши оқибатида вужудга келди. Халқаро туризмдан тушумлар ривожланган Шимолий Америка мамлакатлари (АҚШ, Канада) ва Ғарбий Европа (Франция, Буюкбритания, Германия), Ўрта ер денгизи (Италия, Испания, Греция), ва Альп (Австрия,

Швейцария) мамлакатларида тўпланаяпти. Уларнинг улуши жами тушумларнинг яримини ташкил қилади. Сўнгги йилларда етакчи ўнликка шунингдек Хитой ҳам кирди. Яхши натижани РФ қўлга киритди. Ҳозирги пайтда 15 энг даромадли туристик мамлакатлар руйхатини АҚШ бошқармоқда. Улар катта ўсиш билан олдинланиб кетган ҳолда кейинги йилларда ўз туристик даромадларини тобора кўпайтириб боришаяпти. 4.3. Туризмда статистик ҳисоб усуллари Халқаро туризм статистикаси ахборотларни йиғишнинг турли шаклларидан фойдаланади. Статистик кузатувларни ҳисоботлар орқали ёки бевосита махсус текширувлар ўтказиш билан олиб борилади. Ҳисоботлар орқали статистик кузатувлар. Бу ҳолатда статистик маълумотлар корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва бошқалардан белгиланган шакл ва муддатларда олинади. Улар бухгалтерлик ҳисоби ва оператив маълумотлар асосида ҳисоботлар тайёрлаб, буларни статистика органларига топширадилар. Худди шу ҳисоботлар туризм тўғрисидаги барча маълумотларни ўзида акс эттиради. Статистикада туристик оқимлар келиши миқдори ва бўлиш давомийлиги ҳақида ахборотларни иммиграция хизмати ёки жойлаштириш воситаларидан ҳам олиш мумкин. Ҳозирги вақтда жаҳондаги 60 мамлакатда туристлар чегарада ва 40 давлатда жойлаштириш воситаларида қайд этиладилар. Чегарада ҳисоб мамлакатга кириш ва ундан чиқиб кетишда иммиграция назорати воситалари орқали юритилади. Бу назорат ўтказиш пунктлари, аэропортлар, темирйўл вокзаллари, денгиз портлари, чегара постлари ва ҳ.к. ларда амалга оширалади. Саёҳатчи шахс ҳақида асосий ахборот манбаи бўлиб махсус қайд қилиш шакли – кириш (чиқиб кетиш) карточкаси, шунингдек чет элга чиқиш паспорти ва визалар ҳисобланади. Уларда туристнинг жинси, ёши, унинг доимий яшаш жойи (фуқаролиги) ва бораётган мамлакати, мақсади, сафар муддати ва бошқа маълумотларни

ўзида акс эттиради. Бу маълумотларни йиғишни ташриф буюрувчининг чиқишида амалга оширилади. Чегарада ҳисобга олиш усули жуда кўп мамлакатларда кенг қўлланилади. Улардан айримлари чегара статистикаси юритиш соҳасида икки томонлама ҳамкорликни мустаҳкам йўлга қўйишган. Канада АҚШ сафаридан қайтган ўз фуқаролари тўғрисида маъулумот йиғади ва бу ахборотларни Қўшма Штатлар Миллий туристик маъмуриятига тақдим этади. Кириш чегара статистикаси шакли Буюкбритания, Ирландия, Испания, Кипр, Португалия, Австралия, Сингапур, Туркия, Марказий ва Шарқий Европа давлатлари (Польша, Венгрия, Белгия) ва бошқаларда ҳам юритилмоқда. Мамлакатлар бўйлаб кириш (чиқиш) карточкаларининг шакллари фарқ қилишни ҳисобга олиб, БТТ намунавий карточкалар ишлаб чиқди ва барча аъзоларига ундан фойдаланишни тавсия этди. Кириш (чиқиб кетиш) карточкаси турист борадиган жой, унда бўлишнинг давомийлиги (тунаш миқдори), жойлашиши ҳақида маълумотларга эга эмас. Шунинг учун чегарада ҳисобга олишдан ташқари, статистик кузатувнинг бошқа жойлашиш воситаларига келишни қайд этиш усули қўлланилади. У мувоффақиятли равишда чегара статистикасини тўлдиради, айрим мамлакатларда эса унинг ўрнини босади. Отелларда ва бошқа жойлашиш воситаларида статистик кузатувлар чоғида тўпланадиган маълумотлар мамлакат бўйлаб келувчиларни тақсимлаш, халқаро ва ички туристларнинг истакларини аниқлаш, жойлашиш типларини танлаш, меҳмонхона базаларининг гавжумлигини назорат қилиш имконини беради. Бу усул анчагина оддий, лекин ходимлардан бирламчи ҳисоб операцияларини бажаришда хушёрликни ошириш, интизомлик ва саришталикни талаб қилади. Туристларга жойлашиш чоғида махсус формадаги меҳмон карточкаси берилади. Улар ҳар бир ташриф буюрувчи томонидан алоҳида ёки тез-тез ғарбда йўл қўйилганидай ҳамроҳлик қилаётган шахслар сони кўрсатилган ҳолда фақат оила бошлиғи томонидан тўлдирилади.

Келишларни қайд этиш ва номерларнинг юкланишини акс этган дафтар статистик ҳисоботларнинг тегишли формаларини тўлдиришга хизмат қилади. У жойлашиш воситаси характеристикаси акс этган (тип, категория, ўйинлар сони, банд ходимлар сони ва бошқ.), ҳар куни келаётган мижозлар, уларни мамлакат бўйлаб бўлиниши, номерлар юкланишининг якуний қисми ва бир ойда келишлар миқдори кўрсатиладиган жадвалдан иборат. Форманинг орқа томонида уни тўлдириш ва ахборотларнинг ишончлигини кафолатлаган статистика органи ҳақида йўриқлар, маълумотлар келтирилган. Ҳисоботнинг амалдаги шакли жойлаштириш корхоналари томонидан тўлдирилади ва ҳар ойда белгиланган муддатда миллий туристик маъмуриятга ёки статистика органларига топширилади. Бу ерда туристик келишувлар ва тунашлар, ўртача бўлиш давомийлиги, хоналар миқдори ва ўринлар сони, бандлик сони, номер фонди юкланиши, календар ойлари бўйича гуруҳланиши, мамлакатда туристлар доимий яшайдиган жой, жойлашиш типи ва категорияси, уларнинг манзили ҳақида олинган статистик материаллар ишлаб чиқилади. Жойлаштириш воситаларида келишни қайд этиш Германия, Швейцария, Испания, Марокко, Тунис, Нигерия, Сенегал, Танзания ва бошқа мамлакатларда юритилмоқда. Жойлаштириш воситаларидан олинган келиш тўғрисидаги маълумотлар чегара статистикаси маълумотларидан кескин фарқ қилиши мумкин. Туристик даромадлар ва харажатлар, жисмоний туристик оқим сингари турли усулларда ҳисобланади. Халқаро туризмнинг қиймат кўрсаткичлари туризм индустрияси корхоналари ёки банк ҳисоботларидан тегишли формаларда олиниши мумкин. Банк усули – халқаро туристлар томонидан амалга оширилган валюта операциялари ҳақидаги ахбортларни йиғишдан иборат. Марказий (миллий) банк туристик харажатлар ҳисобини тижорат банклари ва валюта алмаштириш пунктлари орқали туризм йўналиши бўйича хорижий банкнотларни сотиш ва сотиб олиш ҳақида улар тақдим этадиган маълумотларга таяниб олиб боради. Банк усули Франция ва бошқа

давлатларда кенг фойдаланилади. Бу туристлардан қўшимча ахборотлар талаб қилмайди ва чегара расмиятчиликларини мураккаблаштирмайди. Венециан университети ҳузуридаги туризм иқтисодиёти бўйича халқаро тадқиқотлар маркази мутахассисларнинг баҳолашлари бўйича Италияда банк усулида ҳисоблашда халқаро туризмдан тушган тушумлар 20 % кам чиққан. Хатони махсус статистик кузатувлар ёрдамида аниқлаш ва тузатишга муваффақ бўлинди. Туризмда махсус ташкил қилинадиган кузатувлар. Туристик оқимлар ва харажатлар аниқ ҳисоби туризм статистикаси бош усуллари - чегарага ва жойлаштириш воситаларига келганларни қайд этиш, шунингдек банк усуллари – махсус кузатувлар ташкил этиш билан биргаликда олиб борилганда ортади. Иммиграция хизмати томонидан тақдим этиладиган ҳисобот, туристларни қабул қилиш бўйича корхоналар, банклар ва валюта алмаштириш пунктлари ҳисоботлари асосий статистик ахборотлар манбаи бўлиб хизмат қилади. Аммо оммавий-иқтисодий мураккаб ҳодисалар сингари у туризмнинг ҳамма томонларини қамраб олиш имкониятига эга эмас. Шунинг учун ҳам унинг бир қисм маълумотлари махсус статистик кузатувлар ёрдамида олинади. Уларнинг ахборотлари келиб тушиши чоғида ишланади. Сўнгра тизимлаштирилади, ҳисобдорлиги тўлдирилади ва туристик фаолиятнинг алоҳида қирраларини синчиклаб ўрганишга имкон беради. Текширув ўтказиш ката тайёргарлик кўришни талаб қиладиган жуда мураккаб иш бўлиб, у олинадиган маълумотларнинг тўлиқлигини, уларни ишночлигини, бирхиллигини, ўз вақтидалиги ва таққосланганини таъминлаши лозим. Маълумотларни йиғиш олдиндан ишлаб чиқилган режа бўйича амалга оширилади. Режада кузатувнинг методологик, методик ва ташкилий масалалари акс этади. Унда мақсади қўйилади, объекти ва кузатув бирлиги ажратилади, ҳамда текширув дастури тузилади.

Ҳар қандай статистик кузатувни режалаштиришда энг аввало унинг аниқ мақсадлари шакллантирилади. Худди ана шу вазифалар руйхатини аниқлаштиради ва статистик кузатувлар жараёнида олинадиган маълумотларни аниқлайди. Туристик текширувларнинг кўпроқ тарқалган мақсадлари алоҳида мамлакатлар бўйича келишлар сонини (чиқиб кетиш оқими учун чиқишлар) белгилаш ҳисобланади. Унда ташриф буюрувчиларнинг жинсий таркиби, ёши, оилавий аҳволи, фуқаролиги, маълумотлилик даражаси ва бошқалар ифодаланади. Туристик текширувларда сaфарнинг ўзига алоҳида эътибор қаратилади. Бориладиган жойи, кўзланган масофа, транспорт тури, бўлиш давомийлиги, жойлаштириш типи ва бошқалар кўзда тутилади. Кузатув объекти бўлиб ташриф буюрувчиларнинг барча маълумотлари мазмуни ҳисобланади. Бундай текширув мунтазам ўтказилади. Махсус анкета мамлакатга келаётган хорижий туристлар ҳақида майда-чуйда тафсилотларгача ахборот олиш имконини беради. Кузатув объекти элементлардан ёки биттагинадан иборат бўлади. Улар объекти бир бутун ҳолатда ўрганишга имкон берадиган статистик характеристикага таалуқлидир. Бу бирликка муносабат тарзида бир қатор ажралиб турувчи қирралар, қизиқтираётган маълумотлар (белгилар) қайд этиб борилади. Туризмда бирлик кузатуви бўлиб алоҳида олинган ташриф буюрувчи ёки саёҳатчи гуруҳ (оила) аъзоларининг барчаси ҳақида ахборот берувчи бошлиқ хизмат қилиши мумкин. Кузатув объекти ҳақида тасаввурага эга бўлиш учун, бу бирликка кирувчи ҳаммадан сўраб чиқиш шарт эмас. Бу текшириш муддатларини чўзиб юборган бўларди. Сезиларли молиявий сарф-харажатларни талаб қиларди. Фаоллар катта қисми диққатини жалб этарди, умуман текширувнинг ўзи бош оғриқ бўларди. Шунинг учун статистик кузатувларнинг каттагина қисми ёппасига бўлмасдан, балки танланган ҳолда ўтказилади. Тартиб - қоидага асосан сўралувчилар сифатида текширувда иштирок этишлари учун

маълум миқдорда одамлар танлаб олинади. Танлаш ҳажми кузатув мақсади ва вазифаларидан келиб чиқилиб белгиланади. Танлаб олиш нечоғлик тўғри қилингани кўп жиҳатдан статистик ахборотларнинг ишончлиги ва сифатига боғлиқдир.Текшириш режасига мувофиқ ташриф буюрувчилар танлаб олинадилар ва анкета сўровидан ўтказилади. Анкетада мавжуд саволлар мазмунига қараб (сўралувчининг шахси, хулқи- атвори, билим даражаси, ҳақидаги далиллар) фарқланади. Вазифаси бўйича эса (асосий ва асосий эмас), шакли бўйича (очиқ ва ёпиқ) аниқланади. Одамларнинг билим даражаси далиллари, ҳақида саволлар уларнинг фикрини, истакларини, мўлжаллари, келажакдаги режалари ва ҳ. к. ларни аниқлашга қаратилган бўлади. Туристик текширувларда одатда улар ташриф буюрувчиларга хизмат кўрсатиш сифатига тааллуқлидир. Хулқ- атвор ҳақидаги саволларда ташриф буюрувчининг ҳатти-ҳаракатлари, қилмишларига доир далиллар аниқланади. Шахс, ҳақидаги саволларда эса сўралувчининг анкетадаги барча далиллари акс этади. Яъни жинси ҳақидаги ижтимоийдемографик блок саволлари, ёши, оилавий аҳволи, касби, маълумоти ва ҳ.к.лар ўрганилади ва аниқланади. Анкетадаги саволлар вазифасига қараб ўрганилади, асосий ва асосий бўлмаган саволларга бўлинади. Анкетанинг асосий саволлари тадқиқ қилинаётган объект ҳақида ахборотлар йиғишга қаратилган. Асосий эмаслари – сўралувчига бериладиган саволларни танлаб (филтр саволлар) жавобларни самимий эканлигини ишонч ҳосил қилиш (назорат саволлар) учун мўлжалланган. Фильтер – саволларига зарурат тадқиқотчига кўрилаётган барча саволларга эмас, балки уларнинг бир тизими ҳақида маълумотлар олишда қўлланилади. Қизиқтирувчи гуруҳ сўралувчилари бошқалардан ажратилиб, уларга фильтр – саволлар берилади. Ташриф буюрувчилар учун сўров жойлаштириш воситаларида барча саволларни қамраб олиш билан бирга ўтказилади: туристик диққатга сазовар жойлар, анкета блоки мазмуни, туристлар энг кўп келадиган жойлар ҳақида сўров фильт-саволлардан бошланади.

Шаклларига кўра саволлар ёпиқ ва очиқ бўлади. Анкетада ёпиқ саволларга жавоб вариантларининг барча руйхати тўлиқ киритилади. Сўралувчи вазифаси шундан иборатки, у фикрига мос келадиган битта ёки бир нечта жавоб вариантларини танлаши мумкин. Сўровнинг бундай шакли анкетани тўлдириш ва кейинчалик ишланиш вақтини сезиларли тежайди. Саволларни тузишдан ташқари, уларни жойлаштириш тартиби ҳам муҳим аҳамиятга эга. Анкетада улардан олдин қисқагина кириш (сўралувчига мурожаат) берилади: унда мавзу, мақсад, сўров вазифаси ва уни ўтказаётган ташкилот номи айтилади. Шунингдек анкетани тўлдириш тартиби тушунтирилади. Текширув катта амалий аҳамиятга эга бўлиб, сўров давомида олинган материаллар туристик фирмалар, хусусан, стратегик режалаштириш ва маркетинг сиёсатини ишлаб чиқишда фойдаланиши мумкин. Туристлар харажатлар ҳақида статистик маълумотлар йиғишда турли усуллардан ҳам фойдаланилади. Улардан бири- кундалик усулидир . Унинг ёрдамида битта ташриф буюрувчига ўртача суткалик харажатлар аниқланади. Тушумлар умумий суммаси туристик келишларда бир ташриф буюрувчига ўртача бўлиши давомийлигига қараб ҳисоблаб чиқилади. Ташриф бурувчиларга сафар олдидан махсус баланка (кундалик) тарқатилиб, уни сафар чоғида тўлдириш ва сафар охирида қайтариш сўралади. Кундалик усулининг ҳам кучли, ҳам ожиз томонлари бор. У туристик харажатлар ҳақида батафсил маълумот олишга имкон беради. Кундаликда тўлов операцияларининг шу заҳотиёқ қайд этилиши, ташриф буюрувчи уни ёдда сақлаб қолиши ва исталган пайтда аниқ ахборот бераолиши бу усулнинг афзал томонлари ҳисобланади. Шу билан бирга кундалик усулида айрим камчиликлар ҳам бор. Улардан муҳими – кундаликни тўлдириш шакли коэффициенти унча юқори эмас ва ҳаммаси ҳам тўлиқ қайтарилмайди. Бу эса ўз-ўзидан йиғилаётган ахборотларнинг ишончлилилигини пасайтиради. Махсус тадқиқотлар

натижлари эса шуни кўрсатмоқдаки, бу камчилик систематик омиллар туфайли келиб чиқаркан. Текширишларда иш юзасидан келувчи туристлар суст фаол иштирок этадилар, ваҳоланки сафар учун улар ката харажатлар қилишади. Шунинг учун ҳам кундаликни тўлдирган ва қайтарган шахс барча кўринишлари ва ўз таркибига кўра ташриф буюрувчининг бош белгиларидай ҳамиша фарқ қилади. Кўриниб турибдики, тарқатиладиган кундаликларнинг сонини кўпайтирган билан кўрсатилган нуқсонларни бартараф этиб бўлмайди. Режада кузатув субъекти билан бир қаторда тадқиқ қилишнинг жойи, муддати келишиб олинади. Йилнинг маъсумларига қараб катталиги ва таркиби ўзгариб турадиган туристик оқимларни кузатиш учун календар даврини танлаш муҳимдир. БТТ ҳамма 12 ойни туристик мавсумлар бўйича гуруҳлаш (юқори, паст, оралиқ)ни тавсия қилади. Кейинчалик ҳар бир мавсумдан кузатув учун биттадан ой танлаб олинади. Туристлар ҳақида маълумотлар йиғиш аниқ муддатли режада дастур ва тадқиқ бирлиги сони, активнинг сон таркибидан келиб чиқиб белгиланади. Кузатув жойини белгилаш кузатув ўтказишда масалани ҳал этишга олиб келади. Бу жойни танлаш жуда кўп омилларга боғлиқ, улардан энг муҳими ҳудуд ҳажми ва унинг очиқлик даражаси ҳисобланади. Агар ҳудуд ёпиқ бўлса, яъни маъмурий хайрихохлик бўлмаса ёки табиий чегара (мисол учун, мамлакат ёки орол) мавжуд бўлса тадқиқ чиқиш (кириш) пунктларида ва транспорт воситаларида (автобус, самолёт, кема ва бошқ.) ўтказилади. Очиқ ҳудудда, район ёки шаҳарда, статистик кузатув жойлаштириш воситаларида ва кўрсатиладиган объектларда, тўлов асосида ташриф буюриладиган очилиш маросимлари жойларида ўтказилади. Статистик кузатув хатолари ва кузатув материаллари устидан назорат. Статистик кузатувларнинг синчиклаб ишлаб чиқилган режаси туризм ҳақида ишончли маълумотлар олишнинг гаровидир. Лекин у қанчалик икирчикиригача пухта ўйланмасин ва ҳисобчилар йўл – йўриқга амал қилишга қанчалик интилишмасин ҳар қандай статистик кузатувда хатоларга

йўл қўйилиши мумкин. Хато ва камчиликлар турли сабабларга кўра пайдо бўлади. Жамланган келишув натижасида, умумлаштиришда, формулярни нотуғри тўлғазилганда, сўралувчилар эслатган далиллар ёддан чиққанда ва ҳ.к. Статистикада ҳамма хаторлар олдиндан кўзда тутилган ва кўзда тутилмаганларга бўлинади. Кўзда тутилмаган систематик нуқсонлар, хатолар асосан сўровларда умумлаштирилган кўрсаткичлар ҳисобига пайдо бўлади (ташриф буюрувчининг ёши, унинг даромади, тунаш сонлари ва шунга ўхшашлар). Кўзда тутилган хатолар, номидан ҳам кўриниб турибдики, сўралувчининг онгли равишда ҳақиқатни яширишидан пайдо бўлади. Бу хатолар бир йўналишда маълумотларни унинг катталик кўрсаткичларини бузиб, пасайтириб кўрсатади (масалан, туристик фирмалар обороти). Кўзда тутилган хатолар статистик тадқиқотлар учун жуда хавфли. Уларни аниқлаш ва тузатиш учун озмунча куч талаб этилмайди. Аниқланган барча хатолар иложи борича тузатилиши керак. Бунинг учун кўпинча назорат сўровлари ўтказишга телефон, почта орқали сўровлар олишга тўғри келади. БТТ экспертларининг фикрича, қиммат турадиган текширишлар чоғида хатолар 5 % дан, пилотаж тадқиқотлар чоғида 13 % дан ошмаслиги зарур. Тўпланган ахборотлар солиштириб кўрилгандан кейин кейинги қайта ишлашларга тайёрланади. Улар жадвалларга кўчирилади. Сўнгра бошқа статистик кўрсаткичларнинг асосий аҳамияти ва ўртача катталигини ҳисоблашда фойдаланилади. 4.4. Халқаро туризм статиистикасини такомиллаштиришга қаратилган асосий йўналишлар Туризм статистикасида учта бош муаммо мавжуд бўлиб, улардан бири маълумотларсиз таққослашдир. У туризм ривожлантириш қонуниятлари, тенденцияларини аниқлаш мақсадида ахборотларни тахминан солиштириб кўришни билдиради. Статистик маълумотлар кўп холларда уларнинг

предмети мазмуни фарқига, ҳисоб китоб методикаси ёки ўлчов бирлигига кўра таққослаб бўлмайдиган ҳолатда бўлади. Аммо кўп ҳолатларда беқиёс маълумотларни солиштириб кўриш холатига келтириш мумкин. Туризм статистикасининг бошқа муаммоси – статистик ахборотнинг тўлиқлиги ва ишончлиги . Бошқача айтганда халқаро туризм ҳақида зарур ахборотларни қай тарзда олиш ва йиғилган бир қанча маълумотлардан қандай қилиб бўшлиқларни тўлдириш муаммоси. 1998 йил БТТ «Туризм бўйича иқтисодий ҳисобот» ни эълон қилди. Унда у ўзининг туризм статистикаси соҳасидаги кўп йиллик тажрибасини умумлаштирди. Унинг бўлимларидан бири статистик ахборотлар ва маълумотларни йиғиш муаммосига бағишланган. БТТ халқаро туризм ҳақида умумлашган ахборотларни олиш учун етишмаётган бирламчи маълумотларни ҳисоблаш усулини тақдим этди. Ҳозирги пайтда бирорта давлат туризмни кузатиш бўйича тўла ҳажмда тизимли иш олиб бораётгани йўқ. БТТ ҳисоботига мувофиқ жаҳоннинг 18 мамлакати (ҳудуди) да сайёрамизнинг 0,5 % аҳолиси яшаётганига қарамасдан халқаро туризм ҳақида ҳеч қандай ахборот тақдим этилмаган. Уларнинг кўпчилиги иқтисодий жиҳатдан суст ривожланган бўлиб, жаҳон туризм бозорида улушлари жуда кам. 202 мамлакат (ҳудуд) йиллик статистик маълумотномаларга киритилган. Улар халқаро туристик алмашиш тўғрисида маълумотлар тўплашади, кўрсаткичлари руйхати жуда чекланган. Ҳатто статистика ишлари яхши йўлга қуйилган Францияда ҳам, ҳисоб жуда кўп бўшлиқлар билан амалга оширилади. Туристик оқимлар статистикасида экскурсион ва иш юзасидан қисқа муддатли сафарлар тўғрисида маълумотлар фрагмент характери берилади. Туристик харажатлар статистикаси ҳам тўлиқ ҳолда эмас. Статистик кузатувлар материаллари таҳлили шуни кўрсатадики, кириш туризми ҳисоби, чиқишга нисбатан яхши йўлга қўйилган. 202 мамлакатдан (ҳудудда) атига учтасида халқаро туристик келишлар ҳақида маълумотлар йўқ, холос. 12 тасида эса халқаро

туризмдан даромадлар йўқ. Жўнаб кетиш туризми ҳисоботнинг статистик шаклида жуда ёмон акс эттирилган. Мамлакат (ҳудуд) ларнинг яримида аҳолининг чегара ортига сафари сони ва халқаро туризмга харажатлар катталиги тўғрисида ахборотлар йўқ. Халқаро транспортда ташишлардан ва уларга харажатлар тўғрисида маълумотлар ҳамма жойда ҳам йиғилаётгани йўқ. 202 мамлакат (ҳудуд) дан фақат 80 таси БТТ томонидан сўралган халқаро туризмнинг ривожланиши ҳақида маълумотларни бера олади, холос. БТТ етишмайдиган ахборотларни босқичлар бўйича баҳолаш усулини қўллаб, ҳисоблаш йўли билан олади. Дастлаб ҳамма мамлакатлар бир хилдаги гуруҳларга тенглаштирилиб бўлинади. Улар жаҳоннинг субрегионлари бўйича, уларнинг ичида эса турмуш даражасига (аҳоли жон бошига тушадиган туризм) қараб бирлаштирилади. Ҳар бир гуруҳ учун бир марта келишдан тушадиган ўртача даромад ва чегарадан ташқарига бир сафарнинг ўртача харажатлари ҳисоблаб чиқилади. Улар ёрдамида БТТ экспертлари мураккаб бўлмаган математик операциялар ёрдамида туристик оқимлар ва туристик даромадлар ва харажатлар статистик бош кўрсаткичлари аҳамиятини аниқлашади. Статистик кузатувлар материалларида кўпроқ жиддий тузатишлар халқаро транспортда ташиш даромадларини, шунингдек уларга харажатларни аниқлашда киритилади. Бу ташиш тўғрисида бирламчи маълумотларни йиғиш ёмон йўлга қўйилгани билан изоҳланади. 202 мамлакат (ҳудуд) дан 79 тасида транспорт даромадлари тўғрисида, 68 тасида эса харажатлар тўғрисида маълумотлар йўқ. Улар учун махсус ҳисоблаш ўтказилди. Унга тегишли мамлакатлар гуруҳларининг умумий туристик ташишда транспорт даромадлари ва харажатлари улуши база бўлиб хизмат қилади. Ҳисоб – китоблар кўрсатадики, статистик кузатувлар ташиш тўғрисида 80 % ахборот беради. Қолган 20 % баҳолаш йўли билан тўлдирилади. Статистик ахборотларни таққослаш ва тўлдириш муаммолари макроиқтисодий тадқиқотлар ўтказишнинг туризмга таъсири янгича

кўринишда намоён бўлади. Ишлаб чиқариш сектори сифатида туризмнинг аҳамиятини баҳолаш, аҳоли бирлигини ва ўсишини тезлаштиришни таъминлайди. Туризм статистикасининг муҳим вазифаси ҳам шу. Уни ҳал этиш статистик ҳисоб методологиясининг мукаммал эмаслиги туфайли қийин кечади. Бунинг туб сабаблари илдизи туризм индустриясининг ўзида, унинг соҳа учун типик бўлмаган ва мураккаб табиатида. Статистик ҳисобни такомиллаштириш бўйича халқаро ташкилотлар жиддий иш олиб боришмоқда. Юқорида туризм тўғрисида статистик ахборотларнинг тўлиқлиги ва ишончлилигини таъминлашда БТТ ўйнаётган роль ҳақида айтиб ўтилди. Унинг раҳбарлик органи – Ижро кенгаши ҳузурида статистика бўйича комитет тузилган. Котибияти таркибига эса статистика сектори киритилган. Бу таркибий тузилмаларга аппарат ҳақидаги тушунчаларни тартибга солиш, туризм соҳасига қўлланиладиган статистик тадқиқотлар усулларини ва тамонларини ишлаб чиқиш вазифаси юклатилган. БТТ нинг Оттава конференцияси натижаларига кўра, «Туризм статистикаси бўйича тавсиялар» тайёрланди ва БМТ нинг Статистика комиссиясига кўриб чиқиш учун тақдим этилди. Қабул қилинган ва эълон қилинган тегишли хужжатлар пакетлари туризм соҳасида статистик фаолиятни такомиллаштириш ишида муҳим қадам бўлди. Тавсияларда асосий эътибор халқаро ва миллий даражада статистик ахборотларни таққослаш муаммоларига қаратилади. Шу мақсадда уларда туризм моҳияти аниқлаб берилди, унинг асосий типлари (ички, чиқиш, кириш), ички ва халқаро дефиниция аниқлаб берилди. Илмий қўлланишга «Миллий туризм», ва «Мамлакат доирасида туризм» деган янги тушунчалар киритилди. Махсус бўлим туристик харажатларга, уларнинг статиялар бўйича таркибига бағишланади ва тўлов балансида ўз аксини топади. Хужжатлар пакетига шунингдек туризмдаги фаолиятнинг стандарт халқаро классификация турлари киритилади. БТТ дастурий хужжатлари билан бир қаторда даврий нашрлар ҳам тарқатилади. БТТ «Туристик статистика йилномаси» (“Yearbook of Tonrism

Statistes”), «Статистик тўплам» (Compendiumof Tourism Statisties), шунингдек «Хорижий туризм – чегара расмиятчилиги» “(Тravil Abroad Formуites)” ва ойлик «БТТ янгиликлари» (WTONEWS) журнали нашр қилмоқда. Кейинги йилларда конъюнктур – тадқиқотлар тўплами чиқа бошлади, у туристик соҳаларнинг барчаси бўйича янги ахборотларга эга. Мисол учун «Туризм тараққиёти тўғрисида ҳисобот (сиёсат ва йўналишлар)» («Tourism Development (policy andtrends»), «Туризм ва саёҳатнинг ҳозирги замон йўналиши» (“Сerrent Travel Tjurism Indictors”) «Жаҳон туризмнинг иқтисодий ревюси» (“Economic Reviw World Tourism”) ҳ.к.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Александрова Ю.А. «Международный туризм». Учебник. М:«Аспект пресс» 2004г. 2. Александрова Ю.А. «Международный туризм» Учебное пособие для вузов. М:«Аспект пресс» 2001г. 3. Балабанов. И.Т. «Экономика туризма» М.,«Финанси и статистика»2000 г. 4. Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004г. 5. Вавилова Е.В. Основы международного туризма. Учебное пособие. М., ГАРДАРИКИ, 2005. 6. География туризма: учебник / кол.авторов: Под ред. А.Ю. Александровой. М.: КНОРУС, 2008. 7. Дворниченко В.В. История международного и национального туризма. М., Издательство МЭСИ, 2001. 8. Дурович А.П. «Маркетинг в туризме». Минск. «Новое знание».2001. 10. Дурович А.П. Реклама в туризме. Учебное пособие. 2003. 11. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. Алматы, 2000. 12. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение. Алматы, 2003 13. Жукова М.А. Индустрия туризма: менеджмент организации. М.: «Финансы и статистика», 2006. 14.Зорин И.В., Квартальнов В.А. Энциклопедия туризма. М. Финансы и статистика, 2000. 15. Кабушкин Н.Н. Менеджмент туризма. «Новое знание» М., 2001. 16. Квартальнов В.А. Иностранный туризм. М.: «Финансы и статистика», 2003. 17.Квартальнов В.А. Туризм . Учебник. М., «Финансы и статистика». 2004.

O'xshashlar

Халқаро туризм бозори

Халқаро туризм географияси

Халқаро туризм индустрияси

Халқаро туризм бозорида трансмиллий компаниялар

Халқаро туризм ягона тизим сифатида