Халқаро туризм бозорида трансмиллий компаниялар - Iqtisodiyot - Referatlar

Халқаро туризм бозорида трансмиллий компаниялар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

136 KB

Ko'chirib olish

Халқаро туризм бозорида трансмиллий компаниялар Режа: 1. Трансмиллий компаниялар: унинг моҳияти, фаолияти ва шакллари. 2. Меҳмонхона хўжалигида трансмиллий компаниялар. 3. Туристик трансмиллий компанияларнинг миллий иқтисодиётга таъсири. 4. Халқаро туризмда глобаллашув жараёнлари.

1. Трансмиллий компаниялар: унинг моҳияти, фаолияти ва шакллари БМТ хужжатларига мувофиқ, трансмиллий компаниялар ТМКларга юридик шакллари, хўжалик юритиш соҳасидан қатъий назар икки ёки ундан ортиқ мамлакатларда филиаллари бўлган, уларнинг фаолиятини бошқариб турадиган компаниялар киради. ТМК доимий равишда товар экспортидан тортиб, хорижда хизматларни ишлаб чиқишгача қонуний тарзда ўтиб ўзининг чет эллардаги иштирокини кенгайтириб боради ва ташқи экспанцияни амалга оширади. Улар шунингдек ссуда пуллари ҳам беради ва бошқарув бўйича ноинвестицион битимлар тузадилар. Тўғридан-тўғри қўйилмалар ТМКга хорижий инвестор қўлидаги маблағнинг сақланиши устидан назорат қилишни мўлжаллайди. Она компания чет элда акциядорлик фирмалари таъсис этади ёки амалдаги мавжуд хорижий фирмадан акцияларнинг назорат пакетини сотиб олади. Акцияларнинг ярмидан кўпроқ қисми (улушлар), унинг фаолияти устидан тўлиқ назорат қилишда хисса кам бўлсада филиалга тегишли бўлади. ТМК чет элда хорижий филиалларнинг бўлими сингари турли кўринишлари орқали фаолият олиб боради. Улар хорижда рўйҳатдан ўтказилсаларда, ўз балансига эга мустақил компания ҳисобланади, тўлиқ (100%) оналик фирмаси, яъни ТМКга тегишли бўлади. Компания хорижий фирмаларга қарзга маблағлар бериб, ўзининг чет элдаги иштирокини кенгайтириши мумкин. У ссуда беришда қарзни тўлагунгача ссуда олувчининг мулкини ушлаб туришга ҳақли ёки қарз олувчи билан унга ссуда фоизидан ташқари қўшимча манфаат кўриши юзасидан шартнома имзолайди. Бошқарув бўйича инвестицион битимлар тузиш фирмалар ўртасида кенг тарқалган тажрибадир. Бундай ҳолда она компания корхона бўғинларини шартнома (контракт) асосида бошқаради. Корхона мустақиллигини сақлайди, турли эгалар бўлиши, турли манбалардан молиялаштирилиши мумкин. Лекин маҳсулотни ягона савдо маркаси остида сотади. Бошқарув

бўйича инвестицион битимлар тизими унинг иштирокчиларига ишлаб чиқариш кўламидан тежаш имконини беради. Айниқса маркетинг соҳасида кучларни бирлаштириш ҳисобига мамлакат ва хорижий адабиётларида ТМК фаноменини излоҳловчи бир неча назариялар маълум. Уларнинг ҳаммаси хорижий инвестициялашдан максимум даромад олишни бош мақсад қилиб қўяди. Улардан бири капитал миграциясининг халқаро шартлари бўлиб даромад меъёри ва фоиз ставкалари фарқи ҳисобланади. Агар ҳамма миллий иқтисодиёт бирдай маблағ оқиб келишига очиқ бўлганда эди, фоиз ставкаларининг халқаро мувозанатини белгилашни кутиш мумкин эди. Компанияларга эса инвестицияни қаерга киритишнинг фарқи қолмасди, маблағдан фойдаланиш самарадорлиги фоиз ставкасидан ошса бўлар эди. Ҳақиқатда эса ҳар хил тарздаги чекловлар мавжуд. Дунёда ягона фоиз ставкасини белгилашга тўсқинлик қилувчи катта ёки кичик даражадаги қалтисликлар бор. Аммо қаерда маблағларни эркин қуюлишига шароит бўлса, хорижий инвестициялаш худди ички тартиблардагидек кечади. Бу шуни билдирадики, маблағ импортчи мамлакатларида фойда олиш фонди чекланган экан, капиталнинг халқаро ҳаракати, ТМКни мамлакатда тенгсизлиги давом этаверади. Мамлакатга қанча миқдорда маблағ олиб келиниши бир қатор омилларга боғлиқ: фоиз ставкаси (юки) ҳажми, инвестициянинг даромадлиги, иқтисодиётнинг очиқлиги, катталик ва тақсимланишнинг қалтислиги, қарзни тўлаш кафолати ва ўз вақтида тўлаш. ТМК феноменига инглиз иқтисодчиси Ж.Даннингнинг байналминал интернационал ишлаб чиқариш эклетик назарияси бошқача изоҳ беради. У уч элементдан иборат бўлгани учун эклетик деб аталади: фирмаларнинг ҳукмронлик (ол игополистик) устунлиги, локализация ( маҳаллий ресурслар ва шароитлардан фойдаланиш) устунлиги, ва байналминаллашув ( интернационализациялаш) устунлиги. Жаҳон бозорига ёриб кириш ва унда яшаб қолиши учун компания маълум олигополистик устунликка эга бўлиши лозим, бу маблағ бўладими,

технология ёки бошқарув маҳорати бўладими, аҳамияти йўқ. Улар туфайли Х(икс) мамлакатлардан компания У(игрик) мамлакатдаги маҳаллий фирма ишлаб чиқаришидан ишлаб чиқаришда устунлик қила олади ва юқори даромад олади. Эклетик назариянинг иккинчи элементи - локализация устунлиги. Максимум фойда олиб фирма унинг ресурс потенциали жойлашган мамлакатиникига таянадими ёки маблағ импортчи мамлакат ресурсидан фойдаланиш керакми - бир қарорга келади. Интернационал ишлаб чиқариш типига боғлиқ ҳолда компания турли локализация устунлигини олади. Хорижий капитал билан хом ашё қазиб олиш ва материаллар ишлаб чиқаришни ташкил этишда ТМК маҳаллий табиий ресурсларга эгалик қилади. Импортнинг ўрнини босувчи ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш (товарларни импортдан олиш ўрнига ишлаб чиқариш)да ТМК локализация устунлигидан фойдаланади. Шу йўл билан ўзида ортиқча молни камайтиради ва бозорга кириш учун йўл очади. Экспорт платформаси яратишда, яъни хорижий капитал билан жаҳон бозорида сотиш учун тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришни ташкил этишда уларни жойлаштиришнинг ҳал қилувчи омили арзон ишчи кучи ва давлат томонидан рағбатлантириш, масалан ТМКга солиқ имтиёзлари бериш ҳисобланади. Назариянинг учинчи элементи - интернационализация (байналминаллашув) устунлиги. Интернационализация тушунчаси шуни билдирадики, фирма унинг учун ташқи операцияларни ўз таркиби ичида амалга оширади. У ёки бу мамлакатлар иқтисодиётида жорий қилинар экан, ТМК фаолиятини турлича ташкил этиши мумкин: ё ҳаммасини корпорация доирасида тўплаш, ё бозорда боғлиқ бўлмаган шериклар билан иш кўриш. Интернационализация муаммоларини ҳал этиш иқтисодий экспансия йўлини танлашга олиб келади - ё ташқи савдо, ёки бевосита тўғридан - тўғри хорижий инвестицияларни жойлаштириш орқали. Ҳар қандай ҳолатда ҳам интернационализация таклифларнинг барқарорлигини таъминлайди,

яъни технологиялардан фойдаланиш ва нарх устидан назорат ўрнатиш имконини беради, шунингдек битимлар тузишда ноаниқликларни бартараф этади. Шундай қилиб, компания, олигополия, локализация ва интернационализация устунликларидан тўлиқ фойдаланиб, ТМК бўлиш учун ҳамма асосларга эга бўлади. Айрим мутахассислар ТМК феноменини маҳсулотнинг ҳаётий цикли назариясига таяниб тушунтирадилар. Уларнинг фикрича, компания ўз бошқаруви остида интернационал ишлаб чиқариш тизими яратади, ўз маҳсулотининг ҳаётий циклини узайтириш учун унга «иккинчи умр» бахш этади. Туристик бизнесни интернационализациялаш (байналминаллаштириш) нинг асосий сабаблари. Миллий чегаралар учун туризмга компаниянинг кириши кўп жиҳатдан олдиндан белгиланган ўзига хос туристик маҳсулотдир. Таъкидланганидек, у ўзида туристлар сотиб оладиган хизматлар ва айрим товарларни мужассамлаштирган. Уларнинг бир қисми туристлар ўтадиган мамлакатга таалуқлидир. Бошқаси - у ўтадиган ва транзит билан кесиб ўтадиган, борадиган учинчи мамлакат йўлида ётади. Унинг катта қисми (47%) дестинацияга тўғри келади. Туристлар сотиб оладиган товарлар ва хизматлар бир-бирини тўлдирувчи ва мақтаб таклиф қилишлар ҳисобланади. Зарур натижага эришиш учун улардан биргаликда фойдаланиш лозим бўлади. Етказиб берувчи билади, унинг маҳсулотига талаб бошқа туристик маҳсулотлар ва хизматларга ҳам талабни билдиради. Шунинг учун, ҳар бир ишлаб чиқарувчи биринчидан , максимал даромад олишни кўзда тутиб туризмнинг бошқа соҳаларида ҳам ўз фаолиятини тарқатишга интилади. Иккинчидан , бир неча элементлардан иборат инклюзив турларни сотиш, энг аввало компанияга қўшимча қулайликлар олиб келувчи, жумладан, маркетингни тежаш имконини берувчи ташиш ва жойлаштириш. Учинчидан , туристик оқимлар генераторлари. Чунки улар бу мамлакатлар саёҳлик бозори тенденциялари ва талабларини яхши билишади, туристик

марказлардан қабул қилинаётган маҳсулотларни сотишда бундан фойдаланишади. Туризм индустирияси корхоналари ўз фаолият доирасини кенгайтирар экан, кўпинча бундан саёҳлик бозорида мавжуд ўз улушини кўпайтиришни тўғридан-тўғри мақсад қилиб қўймайди. Компания саъй-харакатлари туризмни бундан кейинги ривожланишини рағбатлантиришга қаратилади. Бу билан у фаолияти соҳаларида қўшимча имкониятларни қидириб топишга интилади. Амалда бу хорижий фирмалар акцияларига пай улушларини қўшишни билдиради. Бошқарув бўйича ноинвестицион битимлар тузиш кейинги пайтларда айниқса туризмда оммалашган. 2. Меҳмонхона хўжалигида трансмиллий компаниялар Интеграциялашган меҳмонхоналар занжири. Халқаро туризмда транснационализация жараёнлари анъанавий равишда жойлаштириш сектори мисолида кўриб чиқилади. Меҳмоннавозлик индустриясида айниқса ТМК аниқ кўзга ташланади. ТМК меҳмонхоналар занжири кўринишини олади, халқаро ҳаётда бу сезиларли ҳодисага айланган. Меҳмонхона занжири ўзида отеллар гуруҳи (иккита ва ундан кўп)ни мужассамлаштирган, умумий раҳбарликка, маҳсулотлар ҳаракати ва савдо маркаси консепциясига эга. 1997 йил «Хоспитэлити Франчайз Система» меҳмонхона занжири ҳосил бўлди. Меҳмонхона компаниялари «Холидей Инн», ва «Интер-Континентал Хоутелз энд Рисортс» эгалик қилади. 1997 йил «Ай-ТиТи Шератон» меҳмонхоналар занжирини сотиб олди. Отелларнинг турли занжирларга қўшилиш шакллари. Бу корхонани меҳмонхона компаниясини жойлаштириш учун сотиб олинишиши бўлиши мумкин. Улар билан франшиз шартномалар ёки бошқарувга контракт тузилади. Кўпроқ интеграциялашган меҳмонхоналар занжири консолидлашган ва қудратли ҳисобланади. Улар тенг ҳуқуқли корпоратив аъзо корхоналардан иборат бўлади. Аммо меҳмонхоналар занжирининг кенг тарқалиши ва умумжаҳон тан олинишида франчайзинг туфайлидир.

Франшиза моҳиятан савдо маркаси прокати. Корпорация, хусусан меҳмонхоналар тадбиркорга ягона стандартда уларнинг номи остида ўз хусусий ишини юритиш ҳуқуқини беради. У франшиза олувчига бу фаолиятни амалга оширишда ҳамкорлик қилади. Ўз мавқейини сақлаб қолиш мақсадида уни назорат қилиб туради. Потенциал франшиза олувчини танлаб олиш мураккаб жараён. Ҳар бир меҳмонхона компаниялари бунга ўз мезонларидан келиб чиқиб ёндошадилар. Кўпинча франшиза шартнома тузиш учун мажбурий шарт сифатида корхонанинг минимал ҳажми (50-150 ўрин), мажуд ресторан, бар, ўз корхонаси, бассейн, конференциялар ва йиғилишлар ўтказиладиган бино қўйилади. Американинг «Холидей Инн Уорлдуайд» меҳмонхона занжирида ҳал қилувчи бўлиб корпорациянинг отел биносига берган таърифи стандартга тўғри келадими йўқми, ҳисобланади. Бир кун келиб бундай тестдан ўтган франшиза олувчи юқори даромадни кўзлаши мумкин. Франшиза олувчи ўз навбатида мижозга савдо маркасига мос келадиган сифатли хизмат кўрсатиш мажбуриятини олади. У корпорацияга бир марталик кириш бадали тўлайди ва бундан ташқари мунтазам кўшимча пул ўтказиб беради. Бирламчи бадал ҳажми ҳар хил бўлиши мумкин. «Холидей Инн Уорлдуайт» меҳмонхоналар корпорацияси бу бадални бир хона учун 100 доллар, умумий ҳисобланганда 30 минг доллардан кам бўлмаган ҳолда белгилаган. Франшиза берувчи айрим компаниялар отелни қайта жиҳозлашни кўзда тутади. Бу унинг савдо маркасидан фойдаланиш ҳуқуқини қўлга киритиш учун қилинади. Мисол учун, Америка меҳмонхоналар корпорацияси «Ай- Ти-Ти Шератон» агар меҳмонхонада 150 дан ортиқ хона бўлса 15 минг доллар, унга қўшимча қайта жиҳозлаш учун ҳар бир хонага 100 доллар талаб қилади, ҳаммаси бўлиб 40 минг доллардан ошмайди. Кириш бадалидан ташқари, франшиза олувчи жорий тўловлар тўлайди. Америка меҳмонхоналар корпорацияси «Холидей Инн Уорлдуайт» билан

франшиза шартномаси бўйича отел савдо маркасидан фойдаланганлик учун бир хона фонди йиллик даромадидан 4 % тўлашга мажбур. Бошқа Америка меҳмонхоналар компаниялари ўзларининг савдо маркаларини беришда хона фондидан йиллик даромаднинг 1,5 дан 5% гача ҳажмда тўловни кўзда тутади. Франшиза муносабатлари тизими айрим чегараланишларга қарамай, корпорация томонидан қатъий назорат билан боғланган. Бу турган гап унинг иштирокчиларига устунлик яратади. Франшиза берувчи компания ўз бизнеси чегарасини катта капитал ва жорий харажатларсиз тез кенгайтиради. Фирма рамзи бериш воситаси жаҳон бозорига чуқурроқ кириб боришга имкон туғдиради. Мисол учун «Ай-Ти-Ти Шератон» Америка, Европа, Осиё, Африка, Тинч океани ҳавзаси, Яқин Шарқ сингари ҳудудларидан жаҳоннинг 62 мамлакатларини қамраб олган. Франчайзинг йирик фирмаларнинг молиявий ва техник қудрати, маҳорати, операторнинг тадбиркорлиги, таланти билан майда корхонанинг маневерлигини таъминлашни ифода этади. Унинг муваффақиятли ривожланиши ана шулар билан изоҳланади. Кейинги вақтларда франчайзингнинг классик модели ўзгаришларга юз тутмоқда. Илгари, 20 йил аввал, меҳмонхоналар франшиза компаниялари унча катта бўлмаган фирмалар кўринишида эди. Уларда франшиза берувчилар франшиза олувчиларга эътибор билан қарардилар. Франшиза бизнеси сезиларли кенгайгач, савдо маркалари ва хусусий отеллар эгалари ўртасида йирик воситачи компаниялар пайдо бўлди. Франшиза берувчилар кўпинча бу компанияларни эксклюзив ҳуқуқлар билан қандайдир территорияни ўзлаштиришга ундаяпти: франшиза олувчиларни танлаб олиш, уларни бошқариш, фаолиятнинг маълум турлари билан шуғулланишга лицензия бериш кабилар. АҚШ меҳмонновозлик секторида ўтказилган тадқиқотлар кўрсатадики, франшиза олувчилар ўзини оқламаган франшиз тўловлари даражасининг

оширилиши ва етарли эмаслигидан норози. Уларнинг назарида франшиза берувчиларнинг отеллар рекламаси бўйича талаб қилаётган тўловлари қиммат. Франчайзинг тизимининг самарали ишлаш бош шарти ундан манфаатдор барча ҳамкорликларнинг сермаҳсул фаолиятдир. Ўзаро тенг манфаатли муносабатларнинг ўрнатилиши бозор вазиятига мос келади. Мутахассисларнинг башоратларига қараганда, яқин келажакда анча мавқе тушиб кетган даврдан кейин, франшиз бизнеси кенгайиш сари юз тутади. Ҳатто франшиз берувчилар сони франшиз олувчилар сонидан ошиши мумкин. Меҳмонхоналар хўжалигида хайрли ниятли франшиз берувчилар қалтис белгига келиб қолдилар. Франшиза олувчилар бизнесини ҳимоя қилиш талаб этилганда савдо маркаси ва хусусий отеллар эгалари фойдасига хакамлик қилиш тўғри келиб қолди. Ижобий ўзгаришлар айрим франшиз берувчилар хулқ-атворида кўриниб қолди. «Холидей Инн Уорлдуайд» ўзининг франшиз берувчилари билан ҳамкорлигини мустаҳкамлаш мақсадида маҳсус бўлим тузди. Улар унга ҳар қандай молиявий масалалар билан мурожаат қилишлари мумкин. Кейинги пайтларда муаммолар соясида франшиза меҳмонхоналар занжири классик тараққиётида кенг кооперация асосидаги франшиза корпорациялар ажралиб турибди (мисол учун «Хоспитэлити Франчайз Системе»). Улар бир аъзога битта овоз принципи асосида ишлайдилар. Барча муҳим қарорлар кўпчилик малакали овоз бериш йўли билан қабул қилинади. Франчайзинг соҳасида кўпроқ олға сурилган қисм АҚШ нинг меҳмонноввозлик индустриясидир. «Хоспитэлити Франчайз Системе» сингари йирик меҳмонхоналар корпорацияси ўзининг хусусий отелларига эга эмас. Уларни эса франшизалар шартлари орқали бирлаштиради. Бошқа Америка меҳмонхоналари занжирида жойлаштиришда жаҳон бозорида қудратли экспансияни амалга оширувчилар ҳам франшиза корхоналаридир.

АҚШда франшиза меҳмонноввозлик индустриясини ривожлантиришда магистрал йўл сиёсатида қаралади. АҚШдан фарқли равишда Европада бошқарувда контракт тузиш амалиёти кенг тус олган. Меҳмонхона менежментига ихтисосланган оператор, отел эгаси ва компания ўртасида бошқарувга контракт тузилади. Бошқарувда шартноманинг кенг тарқалиши ўтган асрнинг 70-80 йилларига тўғри келди. Бунга отеллар қурилиши кенг тус олганлиги сабаб бўлди. Кўчмас мулкка юқори нарх шароитида уни узоқ вақт ушлаб туриш, мулкка эгалик қилиш озмунча даромад келтирмади. Инвесторлар меҳмонхона хўжаликларига иштиёқ билан маблағ қўя бошлашдилар. Кўп ҳолларда улар янги очилган корхона эгаси бўлиб олдилар. Американинг гигант меҳмонхоналари «Хилтон Хоутелз Корпорейшн», «Ай-Ти-Ти Шератон», «Мариотт Интернешнл» ва бошқалар шу тарзда вужудга келганлар. Фирмалар ривожланиши жараёнларида уларнинг эгалари капитал қўйилмалар ҳажмини ошириб боришади. Оқибатда молиявий қалтисликка дуч келишади. Келгуси ўсиш суръатлари муаммо бўлиб қолади ва, оҳир- оқибат профессионал менежерлик компанияларига мурожаат қилишга тўғри келади. Бундай компанияларнинг икки типи ажралиб туради. Уларнинг кўпчилиги меҳмонхоналар занжирини тузадилар. Ўз аъзолари бошқарувини шартнома орқали амалга оширадилар. Мисол учун, Европада энг катта меҳмонхоналар корпорацияси «Аккор» (Франция) 22% хоналарни шартнома асосида бошқаради. Иккинчи типга эса, мустақил бошқарувчи компаниялар киради. Улар турли меҳмонхоналар занжирларига хизмат кўрсатадилар. Жаҳоннинг юз етакчи мустақил операторлари 3,6 минг отелларда 632,8 минг хоналарни назорат қилган. Булар АҚШнинг ўзида бошқарувда шартнома меҳмонхоналар индустрияси учун унчалик хос бўлмасада, асосан Америка компаниялари эди. Кейинги йилларда уларнинг рўйхатини «Ричфилд Хоспитэлити Сервайсиз» бошқараяпти. Ушбу компания меъморий жиҳозлаш моддий- техника таъминоти ва меҳмонхона фаолияти билан боғлиқ бошқа масалалар

билан шуғулланади. У 83 мустақил отеллар, 18 меҳмонхоналар занжири билан иш олиб боради. Туристик бозорда ўз мавқеини мустаҳкамлаш, мақомини ошириш ва молиявий кўрсаткичларини яхшилаш мақсадида компания бошқарувчиси кучларни бирлаштиради. Корхоналар эгалари билан шартнома тузишда улар биргаликда ўз манфаатларини ҳимоя қилиши осонроқ кечади. Контрагентлар ўртасидаги муносабатларда ўзаро манфаатли алоқалар бугун муҳим аҳамият касб этади. Чунки мулкдор профессионал менежерларга талабни тобора қаттиқроқ қўяяпти. Улар компания бошқарувчиси унинг меҳмонхонаси эгаси бўлишини истайди. Унинг билан молиявий қалтисликларни баҳам кўради. Бу билан мулкдан қандай қилиб самарали фойдаланиш лозимлигини рағбатлантиради. «Хайятт Хоутелз Интернешейнл» корпорацияси президентининг сўзларига кўра: «Бошқарувда мутлоқ шартномалар даври ўтди. Энди меҳмонхоналарни инвестицияловчи одамлар бошқаруви ўз манфаатларини улар билан баҳам кўришни исташади». ТМК меҳмонхоналар стратегияси кучли ва кучсиз тамонлар хорижий экспансия турли усулларининг мураккаб бирлиги ҳисобга олиш йўли билан шаклланади. Ҳозирги вақтда жаҳон меҳмонхоналар хўжалиги жиддий ўзгаришлар даврини бошидан кечирмоқда. Секторни таркибий қайта қуриш жараёни рўй беряпти. Ишлаб чиқаришни бошқариш ва ташкил этиш шакллари ўзгаряпти ва трансмиллий фаволиятини ташкил этиш модделлари янгиланяпти. Кейинги уч ўн йилликлар давомида энг самарали модел американики бўлиб ҳисобланади. У меҳмонхоналар тараққиётига кучли таъсир ўтказмоқ ва у оммавий кетма-кет ишлаб чиқариш тизими тамойилларидан фойдаланди. Бу тамоил биринчи марта АҚШ да Г.Форд автомобиль заводида жорий этилди. Бу тизим ишлаб чиқариш жараёнларини стандартлаш, типиклаштириш, конвертерлашга асосланган. Меҳмонхоналар хўжалигида кетма - кет

оммавий ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг америка модели маблағларни жойлаштиршнинг юқори даражада миллий стандартлаштиришда намоён бўлди. Уларнинг тармоқлари “Холидей Инн», “Бест Уэстерн мотель”, “Хавард Жонсон” сингари мехмонхоналар компаниялари шарофи ила тез суъратларда кенгайиб бормоқда. ХХ асрнинг 50-60 йилларида меҳмонхоналар бизнесини ташкил этишнинг америкача модели ўзининг гуллаб яшнаган чўққисига етди. Унинг устунлиги ва характерли қирралари туристларга, энг аввало АҚШ лик туристларга яққол кўринди. 1955 йил “Истамбул Хилтон” отели тантанали очилиш марасимида иштирокчилардан бири меҳмонхоналар “Хилтон Хоутелз” занжирига кирувчи шундай хотирилайди: “Биз Истамбулдан учиб келганимизда, бу қадимги шаҳар сирли ва романтик оламга чуқур ғарқ бўлдик дейишимиз ортиқча”. Мен бу шаҳар «Олтин мугуз» Американинг кичкинагина бўлагини ўзида мужассам қилган улкан кенгликлар эканлигини ҳис этдим. Очилиш маросимида Конрод Хилтон унинг ҳар бир отели миттигина Америка эканлигини айтди. Америка модели қаттий маъмурий бошқарув усулларига асосланган. Отеллар ходимлари тор ихтиссосликка эга эдилар. Уларнинг барчаси хатти ҳаракатлари инструкцилар ва бевосита раҳбарлик кўрсатмаларига бўйсиндирилган эди. Булар эса ишлаб чиқариш тизими ишни яхши йўлга қўйишни таъминлайди. Меҳнатни ташкил этишда америкаликлар муносабатини ўрганган Буюкбританиялик менежерлар ишнинг стандарт усуллари самарали эканлигини таъкидлашди. Улар яна америкалик ҳамкасабаларининг иш усалуби принципал асарлари – доимий равишда фойда ва зарарни ҳисоблаб боришларига эътиборини қаратдилар. Кейинчалик бу иш тамоилига европаликлар ҳам амал қила бошладилар. Ўтган асрнинг 80 – йилларида Америка модели ўз нуфузини йўқота бошлади. Унинг самарадорлигини пасайиши биринчи навбатда исътемол талабларининг ўзгариши билан боғлиқ эди. Жаҳон бозорининг эҳтиёж моллари ва хизматлар билан сероблашгани америкача оммавий ишлаб

чиқариш стандарт маҳсулотларини етказиб қўйди. Талаб дифференциялашиб (табақалашиб) қолди. Уни қондириш учун кенг истеъмол ассортиментида сифатли маҳсулотлар ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш талаб қилинарди. Кўпчилик туристлар учун стандарт жойлаштиришлар устунликдан бош етишмовчиликка айланди. Янги бозор шароитида конвейер усулида ишлаб чиқариш тизимида эгуливчанлик етишмасди. У жуда ҳам инерцион бўлиб чиқди. Америка ТМК доимий ўзгариб турувчи исътемол талабларига тезда жавоб беришга қодир эмасди. Меҳмонхоналар бизнесини бошқариш ва ташкил этишнинг америкача модели инқирози турли шаклларда намоён бўлаётир. Жаҳон бозорига Япон, Британ, Сянган (Ганконг), Скандинав, Француз операторлари чиқдилар ва Америка кампанияларини сиқиб чиқара бошлади. Бунда айниқса Франция «Аккор»гуруҳини алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим. Бу гурҳда 1978 йилда 45 отел бўлган бўлса 1989 йилга келиб уларнинг сони 263 тага (84%га) ўсди, 1994 йилга келиб эса дунё бўйича 2265 отелга эга бўлди. Бундан ташқари Британия кампаниялари тамонидан уч етакчи Америка меҳмонхоналар занжири сотилди. «Холидей Корпорейшн» ўзига тегишли «Холидей Инн» акцияларини Британия компанияси «Басс Хоутелз Энд Рисортс»га бой бериб қўйди. «Хилтон интернейшнл» «Лэдброукс»компанияси тамонидан назорат қилинмоқда. «Интер-Континентал «Хоутелзх Энд Рисортс» «Грант Метрополитен» тамонидан сотиб олинди. Кейинчалик эса уни Япониянинг «Сейбу Сейзон» компаниясига сотиб юборди. 1998 йилда у яна «Басс Хоутелз Энд Рисортс»га қайта сотилди. Давр менежерлардан бошқача фикрлашни талаб қиларди. Америка меҳмонхоналар компаниялари кадрлар таёрлашда АҚШ бош йўналишидан келиб чиқиб ўзининг миллий стандарларини дунёга ёйишни кўзлаган эди. Бу тамоилга амал қилган Америка меҳмонхоналар компаниялари аввало америкалик туристлар учун хос мухит яратдилар. Уларни маҳаллий ва

бегона кишилардан ажратиб қўйдилар. Шу тариқа америкаликларга саёҳат учун қулай шарт- шароит юзага келди. Аммо ҳаёт қабул қилувчи мамлакат миллий маданий хусусиятларини ҳисобга олишга мажбур этди. Биринчи мулть маданий фирмалар пайдо бўлди. Ўзгариш зарурлигини англаган америкалик меҳмонхоналар корпорациялари бошқарув ходимлари ўртасида «глобаллашув бўйича қўлланма» тарқатдилар. Америкаликларникидан фарқли равишда Европаликлар меҳмонхоналар ишини ташкил этишга аввал бошдан юмшоқроқ ёндошдилар ва стандартлашга кам даражада эътиборни қаратдилар. «Аккор» француз гуруҳи раҳбарларининг фикрича, компания халқаро муваффақиятга эгилувчан хўжалик юритиш тизими ва миллий муҳитга кўникиш туфайли эришган. Келиб чиқиши Осиёдан бўлган бошқа модел ҳам бор. Дунёда Япон, Сянган (Гонконг) меҳмонхоналар занжири билан бирга тобора кўпроқ тарқалиб бораяпти. У бутунлай узоқ истиқболларга мўлжалланган. ТМКлар ва уларнинг барча корхоналарининг асосий ҳаётчанлиги мезонларидан бири узоқ давр мобайнида эгилувчан ва самарали фаолият кўрсатиши ҳисобланади. Бундай ёндошув жуда муҳим. Чунки Осиёлик меҳмонхоналар ТМКлари тўғридантўғри хорижий инвестициялар ҳажмларини ошириб боришади. Айрим мутахассисларнинг баҳолашларича, 2019 йилга бориб, дунёдаги етакчи 10 та меҳмонхоналар занжирининг ярими ўзининг Осиёлик туб илдизига эга бўлади. Ҳозирги вақтда ҳар уччала моделнинг ўзаро яқинлашиш тенденцияси кўзга ташланмоқда. Кўпроқ самаралироқ бошқарув усулларининг қўлланиш ва инновациялар алмашиш жараёнлари кечаяпти. Шу муносабат билан, хўш, Америка, меҳмонхоналар ТМКлар принципиал жиҳатдан стратегиясини ўзгартирадими ёки модифицирлаштирадими? деган савол туғилади. Ҳозирча бу савол жавобсиз турибди.

Меҳмонхоналар консорциумлари. Интеграциялашган меҳмонхоналар занжири томонидан ўткир рақобат шароитида мустақил отеллар меҳмонхоналар консорциумларига бирлашадилар. Бундай ташкилотларга аъзо бўлиш йўли билан улар хизматларга йўл очиб олишади. Бунда илгари нуфузли ҳисобланган интеграциялашган меҳмонхоналар занжири ҳуқуқий ва иқтисодий муносабатларда мустақиллигича қолаверадилар. Кўпинча отеллар консорциумларга заҳиралаштирилган глобал компьютер тизимига абонент бўлиш учун кирадилар. Тобора кўпроқ турагентлар туристик маҳсулотларни бронлаштиришда телефонлашиши ва факсдан компьютер тизими фойдасига воз кечишаяпти. Шунинг учун унга қўшилиш кичик хусусий отеллар учун йирик тижорат муваққиятига эришиш билан тенг. Бундан ташқари мустақил отеллар ҳамкорлигида реклама компаниялари, маркетинг тадқиқотлари ўтказадилар. Марказлашган ҳолда ускуна сотиб оладилар, катта ҳаражат талаб қиладиган, лекин алохида ўзларининг кучлари етмайдиган бошқа фаолият турларини биргаликда амалга оширадилар. Кучларини бирлаштириш орқали концорциум азолари операция кўламини тежашни ютишади. Зарурат туғилганда улар техник ёрдам, менежмент масалалари бўйича маслахатлар олишлари, мижоз хақидаги маълумотлар базасидан фойдаланишлари мумкин. Йирик консорциумлар рўйхатини «Ютел Интернешнл» бошқаради. Унга 1939 йилда америкалик ёзувчи ва саёҳатчи Генри Ютел асос солганди. Икки отелдан иш бошлаган компания деярли 10 йил ичида ақл - бовар қилмас ютуқларга эришди. Бугунги кунда у жаҳоннинг 137 мамлакатида халқаро меҳмонхоналар занжирини ва кичик мустақил меҳмонхоналарни ўзига бирлаштирган. Консорсиум отелларга маркетинг комплексини ишлаб чиқиш ва амалга оширишда туристик маҳсулотлар ҳаракатида ҳамкорлик қилади. Кадрлар тайёрлайди, туристик бозорнинг хилма - хил сегментларини ўрганади. У шарқий Европа, Америка ва Исроил сингари мамлакатлар ва янги ҳудудларни ўзлаштиради. «Ютел Интернешнл» янги технологияларни жорий этиш, заҳира ўринларини яратиш тизимини

кенгайтириш ва такомиллаштиришга 22 миллион доллар сарфлади. У ўзининг жиҳозланган «Ютел Коннект» бронлаштириш компьютер тизимига эга. Бу занжирга кирган барча отеллар хизмат кўрсатади. «Ютел Коннект» янги авлод меҳмонхона бизнеси жорий этиляпти. У алоқаларнинг факсималь, электрон ва бошқа турларига мўлжалланган. Халқаро экспертларнинг баҳолашларича, яқин йилларда меҳмонхоналар индустрияси юқори суратларда риважланади. Бутун дунёдаги инвестор бу истиқболли хўжалик юритиш соҳасига эътибор қаратмоқдалар ва меҳмонхоналар базаларини кенгайтириш ва янгилаш, замонавий технологияларни жорий этиш, хизмат кўрсатишнинг илғор шаклларида сезиларли маблағ қўймоқдалар. Кутилаётган бу маблағлар янги меҳмонхоналар занжирини яратишга, тўпланиш ва корпорациялар жараёнларини кучайтиришга хизмат қилади. 3. Туристик трансмиллий компанияларнинг миллий иқтисодиётга таъсири ХХ асрнинг 80-йиллардан бошлаб туристик ТМК ларнинг иқтисодий муаммоларга таъсири олимлар диққат марказида турибди. Ғарбда унинг турли тамонлари ёритилган, кўплаб илмий ишлар эълон қилинган. ТМК ларни қабул қилувчи мамлакатлар иқтисодиётига таъсири чуқур тадқиқ қилинган. Бу борада мутахассислар бешта асосий масалани ажратиб кўрсатишади:  ТМК ларнинг туристик бозор устидан назорати, яъни қабул қилувчи мамлакатларда туризмни ривожлантириш ва унинг алоҳида секторлари таркиби устидан назорат;  туристик оқимлар устидан назорат;  туристик маҳсулотларга трансферт нархлар ташкил этиш;  халқаро туризмдан хорижга оқиб келаётган даромадлар;  импорт қилувчи мамлакатлар иқтисодиётига ТМК ларнинг технологик таъсири.

ТМК ларни ташаббус бўйича жалб этиш кўп ҳолларда қабул қилувчи мамлакатлардан чиқади. Бунда маҳаллий компаниялар қатнашмайди, ёки улар зарур етарли ресурсларга эга бўлишаолмайди. Филиппин, Индонезия, Покистон, Шри-Ланка ҳукуматлари хорижий инвесторларга нафақат солиқ имтиёзлари беряпти, балки уларни импорт ускуналари механизм ва материаллар учун пошлина тўлашдан озод қиляптилар. Туристик секторда ТМК ларнинг пайдо бўлиши айниқса суст ривожланган давлатларда маҳаллий туристик бозор ва туризм индустирияси ривожланиши таркиби устидан ички назоратни кучайтиришга олиб келяпти. Халқаро ҳаво йўлларида унчалик ката бўлмаган мамлакатларда хизмат кўрсатувчи чет эл авиа компаниялари бу бозорга чиқишда бошқа, ҳоҳ у чет эллик бўлсин, ҳоҳ у миллий бўлсин, бошқаларга туристик хизмат қилиши мумкин.Улар ўзининг монополиясини ўрнатишга интилади. Бу ҳамма вақт ҳам қабул қилувчи мамлакатлар манфаатларига мос келавермайди. Айрим давлатлар туристик компаниялар билан шартнома тузиб, масалан Франциянинг «Ўрта ер денгизи клуби» ёки Америка меҳмонхоналари занжири билан, нафақат рақобатни чегаралайдилар, балки иқтисодий тараққиёт йўналишларини тинглашдан маҳрум бўладилар. Қабул қилувчи мамлакатлар иқтисодиётида ўзининг монополистик ўрнини таъкидлаб, ТМКлар ҳукуматга инфратузилма ҳаракатларни кўпайтиришни сўраб босим ўтказишга қодир. Бундай ҳоллар кам эмас. Транмиллий компаниялар янги аэропортлар қурилиши, ер усти тизимида таркиб топган тартибни ёки ердан фойдаланишни кўриб чиқишда ўз ҳукмини ўтказадилар. ТМК лар туризм соҳасида ўз сиёсатини белгилар экан, шахсий мақсадларни кўзлашга интилади. Бу Испания мисолида яққолк кўзга ташланади. Чунки инфратузилма ривожидан хорижий туристлар фойда кўришади. Ҳаражатларни эса шароит яратган маҳаллий аҳоли кўтаради. Ривожланаётган мамлакатлар туристик обеъктлари капитал ҳажми катта кўринишда бўлганлиги сабабли, ТМКлар талабларига жавоб берадиган инфратузилма яратиш учун қарз ва кредитлар олишга мажбурлар.

Юқорида санаб ўтилган муаммоларга қарамай айрим мамлакатлар аввалгидек ТМК лар учун туристик бозор очишмоқда. Бу билан қолоқликка барҳам беришга сўнги умид боғламоқда. Шу билан бирга ҳукуматлар трансмиллий компаниялар билан музокаралар олиб боришда кўпроқ нозик таъб бўлишмоқда. Халқаро туризмнинг ўсиши билан ТМК лар сони кўпаймоқда. Улар ўз таъсир доирасини кенгайтиришга интилаяпти. Қабул қилувчи мамлакатлар томонлари эса улар билан битим имзолашда тоборо кўпроқ ҳукумронлик қилишяпти. ТМКлар туристик оқим устидан бевосита назорат ўрнатган оралиқ мамлакат иқтисодиётига таъсир ўтказмоқда. Туризм соҳасида трансмиллий компаниялар фаолияти туристик талаблар географиясида олға силжишни тақазо этмоқда ва ташриф буюурувчилар оқими йўналишини ўзгартирмоқда. Ҳукуматларни хўжа кўрсин сиёсатини қараб чиқишга, туристик инфратузилмаларга харажатларни кўпайтиришга мажбур этмоқда. Туристик оқимлар устидан назорат ўрнатар эканлар ТМК лар қабул қилувчи мамлакатга унинг томонидан солиқ ва бошқа имтиёзлар кенгайиши учун босим ўтказишда фойдаланади. Замонавий ТМКлар жаҳон туризм бозорида глобал стратегия юритиши билан ажралиб туради. Бу трансферт нарх шаклланиши механизмида намоён бўлади. Фирма туристик маҳсулотларга ички операцияларини амалга ошириш чоғида нархни ошириш, бошқасида аксинча камайтириш йўли билан ТМКлар корпоратив даромад олишини кўпайтирувчи компания қўлида катта бир империянинг ичида даромадни кўпайтиришнинг таъминловчи механизм пайдо бўлади, у унинг фаолияти стратегик мақсадларга бўйсинади. Нарх даражасининг ўзгариши ТМКлар ихтироси эмас, оддий тижорий амалиёт ҳисобланади. Контрагентлар ўртасида битим тузиш бўйича базавий нархга устама қўйилади ёки унга чегирма белгиланади. Кўпчилик товарлар ва хизматларга нисбатан улгуржи харид қилиш чоғида оборот учун қўланиладиган чегирмага амал қилинади. Туризмда, шунингдек мавсумий

чегирмалар ҳам кенг қўлланилади. Улар ёрдамида мавсумдан бошқа вақтда маҳсулотдлар харид қилишда талаб ва эхтиёжлар мувозанатлаштирилади. Туроператорлар ва тураганетлар воситачи сифатида туристик хизматларни етказиб берувчилардан бозорда нарх рақобатига бардош бериш учун хизматларни амалга оширишда чегирма олдилар. Ҳар бир аниқ ҳолатда нарх даражаси битим иштирокчилари ўртасидаги келишувга боғлиқ ҳолда турлича бўлади. Бу тамойил ТМКлар маҳсулотларига нарх белгилаши чоғида ҳам амал қилишда давом этади. ТМК лар музокараларга фақатгина маълум шакл ва ички фирма ҳаракатларидаги тусгина бера олади. ТМКлар трансферт нарх шаклланиши механизми ёрдамида солиқ тўловлари даражаси юқори бўлган мамлакатларда жойлашган филиаллари учун суъний равишда ишлаб чиқариш харажатларини кўпайтиради. Аксинча солиқ камроқ мамлакатлардаги филиалари учун камайтиради. Натижада биринчи гуруҳдаги мамлакатлар ТМКлар филиаллари ўзларининг солиқ декларацияларида кам даромад олганлиги ҳақида маълумот берадилар. Бошқа мамлакатларда эса оширилган даромад қайд этилади. ТМКлар шундай нолегал йўл билан даромадларини солиқ катта мамлакатлардаги филиалларига ўтказади ва тўланадиган солиқ суммасини ҳалол қисқартиришга эришади. ТМКлар хорижий фаолияти билан боғлиқ энг ўткир муаммолардан бири шуки халқаро туризмда даромадлар оқимини қабул қилувчи мамлакатлар ҳисобланади. У икки таркибий қисмга бўлиниб кетади: импорт қилинаётган товарлар (хизматлар)га тўловлар ва ишлаб чиқариш ресурслари эгаларини мукофатлашга тўловлар. Ўтказилган тадқиқотлар кўрсатмоқдаки, ТМКларнинг хориждаги филиаллари маҳаллий компаниялар даражасида товарлар (хизматлар)ни импорт қилишга мойилдирлар. Бундан ташқари, кўпчилик ТМКлар иложи борича маҳаллий ресурслардан фойдаланишни кўзлаб ўзининг нуфузи ва

мавқеини қабул қилувчи мамлакатларда яратиш ва мустаҳкамлашга интилади. Шу билан бирга ТМКлар айниқса туризмда ўзи келиб чиққан мамлакат билан мустаҳкам алоқада бўлиб туради. У «Жонажон» ташриф буюрувчиларни қабул қилишни мўлжаллайди. Мисол учун, АҚШ йирик меҳмонхоналар компаниялари миллий чегараларидан ташқарига чиқа бошладилар. Америкача меҳмоннавозлик стандартларини тарқатиш ва корхоналар занжири яратишга интилмоқдалар. Изидан чиқиш туристик оқимлари кенгаймоқда, америкаликлар ўзларига хос бўлмаган ва тассавур ҳам қилолмаган хорижий хизмат кўрсатишлардан нолий бошладилар. Бугунги кунда жаҳон бўйлаб тарқалган отеллар Американинг «Ай-Тт-Ти Шератон», ёки «Хилтон Хоутлез Корпорейшн» типидаги меҳмонхоналари занжирига бирлашганлар. Ватандошлари диди ва таъби ҳисобга олиниб пиво ва сигареталар АҚШдан импорт қилинади. Япон ТМКлари хорижий филиаллари ресторан хўжалигида мебеллар, озиқ-овқат маҳсулотлари Япониядан ташиб келтирилади. «Жонажон» мамлакат қиёфасини яратиш, стандартлаштириш билан боғлиқ глобал жараёнлар филиалларни ўз юрти товарлари ва хизматларини импорт қилишга мажбур этиш бошқа сабаблар ҳам бор албатта. «Эр Франс» авиакомпанияси ўзининг француз маркасини олға суради, «Роял Викинг Лайн» паром компанияси эса ҳамма нарсада Скандинавияга тегишли экани сезилиб туришига ҳаракат қилади. Халқаро туризм йўналиши бўйича товар ва хизматлар импорти бир қатор ривожланаётган давлатлар бюджетига сезиларли статиялари ҳисобланади. Бу операциялар валютани чет элга оқими билан кечсада, трансмиллий компаниялар қабул қилувчи мамлакатларга пулли туристик ишлаб чиқариш хизматлари кўрсатилаётганичалик кўп эмас. Капитал қуйишдан ТМКлар фоиз кўринишида даромад олади ва «ватани»га ўтказади. Унинг филиалида банд асосий ишчи кучлари айниқса хориждан таклиф этилган малакали кадрлар – юқори ва ўрта бўғин менежерлари ҳисобланади.

Ўз меҳнатлари учун улар жуда катта миқдорда маош оладилар ва уни доимий яшаш жойига ўтказадилар. Халқаро туризмдан тушадиган тушумларнинг катта қисмини қабул қилувчи мамлакатлар ўз даромадлари ҳисобига трансмиллий компаниялар билан ташиш ишларини бажариши натижасида йўқотади. ТМКлар хусусий корхона эгасими, ёки уни аниқлик бўйича бошқараяптими? аҳамияти йўқ. У тадбиркорлик даромадига ёки фойдага эга бўлади. Фойда салбий аҳамият ҳам касб этиши, яъни зарар шаклида ҳам бўлиши мумкин. Трансферт нарх шаклланиши механизми ёрдамида фойда бир мамлакатдан бошқасига оқизмай-томизмай ўтказилиши мумкин. Айрим мамлакатларда (Шри-Ланка, Филиппин, Индонезия ва х.к.) хорижий инвесторларга туристик корхоналардан олинган даромадларни ўз мамлакатига чекланмаган миқдорда эркин олиб кетиш кафолати берилган. Масалан, Гамбияда туристлар олиб келадиган хорижий валютанинг атиги 15% нигина ушлаб қолишга мувоффиқ бўлинади. Қабул қилувчи мамлакатлар иқтисодиётида халқаро туризмни қўшиш маҳаллий ишчи кучларини жалб этиш (гап янги иш турлари ҳақида бораяпти, юқори малака ва маҳсус тайёргарликни талаб қилмайди), туристик мажмуа (комплекс) жиҳозлашда маҳаллий материаллардан, шунингдек хорижий ташриф буюрувчиларни овқатлантириш учун қишлоқ хўжалик маҳсулотларидан фойдаланиш йўли билан амалга ошиши мумкин. Бундай ҳолда халқаро туризм ўша мамлакатда унинг иқтисодиётини ривожлантиришда иши миллий маҳсулот – ички миллий маҳсулотни кўпайтириш имконини беради. Агар ТМКлар берадиган билим, тажриба, технологик сирлар ғарбда уни «ноу-хау» деб аташади)га эътибор берилмаса, миллий иқтисодиётда ТМКларнинг таъсирини баҳолаш тўлиқ бўлмайди. Буларнинг ҳаммаси номоддий капитал, лекин улардан тўғри фойдаланилса жуда бебаҳодир.

Ҳозирги вақтда амалда ТМКлар технологик янгиликлар «инкубатори»га айланган. Улар ўзларининг хусусий иновацион дастурларини ишлаб чиқадилар. Интеллектуал товарлар яратишда катта маблағ сарфлайдилар ва уларни жаҳон бозорида таклиф қиладилар. ТМКлар чет элларда кўп ҳолларда инновацион, энг янги замонавий теникалардан фойдаланиш билан мукаммал технологияларни қўллашиб корхоналарини жойлаштириш орқали миллий компаниялар олдида ўз устунлигини намойиш этаяпти. Кейингиси бошқарув ва тадбиркорлик тажрибасини қабул қилаяпти. Бу билан улар ўзининг рақобатбардошлигини ошираяпти ва технологик янгиликларни изчил жорий этишни ўрганаяпти. Трансмиллий жараёнларнинг хозирги замонда пайдо бўлиш шакллари хаддан ташқари бир-бирига зиддир. ТМКлар ҳақидаги қизғин баҳслар замирида қадриятлар, қарашларда сиёсий-мафкуравий ажралишлар, ижтимоий- иқтисодий ривожланиш манбаларининг хилма-хиллиги, миллий хавфсизликкка таҳдидлар ётади. Шунга қарамасдан, трансмиллий фирмалар сони ортиб ва уларнинг иқтисодий экспонсияси кенгайиб бормоқда. 4. Халқаро туризмда глобалашув жараёнлари Ҳозирги замон жаҳон бозори ривожланиши тенденцияси ичида, хусусан туристик соҳада глобаллашув жараёнлари эътиборни тортади. ТМКлар бир миллий капиталидан ва сепарат ҳаракатдан сиёсий ҳамкорликка, қўшма дастурларни амалга оширишга ўтди. Бу тенденция корпорацияларнинг глобал иттифоқлари пайдо бўлишида қўзга ташланади. ТМКларнинг сони тез кўпайиши бир қатор омиллар таъсири остида содир бўлмоқда. Уларнинг ичида жаҳон бозорида рақобатнинг кучайиши омили ҳал қилувчи таъсир ўтказмоқда. У фақат кўпроқ ривожланган мамлакатлар компаниялари ўртасидагина эмас, балки жаҳон «қашшоқ» бозорларини тобора кўпроқ эгаллаб олаётган янги индустриал мамлакатлардан чиққан фирмалар уларнинг хавфли рақибларига айланишаяпти. Булар меҳмонхоналар хўжалигида Сянган (Гонкконг), «Шангри-Ла», «Регал Хоутлез», «Мандарин Ориентл»ларга тегишли отеллар занжиридир.

Глобал иттифоқлашув моҳияти шундан иборатки, инсон, молиявий ва илмий-техник ресурслар ютуққа эришиш учун турли фирмалар билан бирлаштирилади. Ҳамкорлик ёрдамида мақсадга эришишнинг самаралироқ йўллари белгилаб олинади. Улар биргаликда ҳар бир иштироки томоннинг ютуқларидан фойдаланишади. Умумий дастурни амалга ошириш билан боғлиқ харажатларни тақсимлайдилар ва қалтисликларга баҳамжиҳат қўл урадилар. Глобал иттифоқ тузиш меҳмонновозлик ва туризм индустриясининг турли секторларида амалиётга киритилаяпти. Бунинг ёрқин мисоли қилиб, туристик маҳсулотларни бронлаштириш глобал компьютер тизимининг бирлаштирилишини кўрсатиш мумкин. Улар туфайли авиа компанияларнинг ташқи алоқа тизимлари отеллар, турагентликлар, автомобиллар ижараси (прокати) ва бошқалар компьютер тармоғи мажмуалари билан уланган. Булар туристик хизматлар пакетларини бронлаштириш ёки уларнинг алоҳида элементлари – авиа учишлар, отелларга жойлаштириш, театрларга билетлар сотиш, суғурта полисларига буюртмалар бериш имконини беради. Туристик маҳсулотларни бронлаштириш компьютер тизимининг энг машҳур ва йирикларидан бири СЕЙБР, «Амадеус» ва «Уорлдспэн» билан бир қаторда «Галилео Интернейшнл» ҳисобланади. Унинг визит карточкалари билан эгилувчанлик ва заҳиралаштиришга кенг имкон берадиган қудратли ахборот базаси яратилган. «Галилео Интернейшнл» ҳозирги замон кўринишида 1993 йилдан буён фаолият кўрсатиб келаяпти. У икки бронлаштириш электрон тизими – «Галилео» ва «Ковья-Аполло»ни қўшиб олган. Бирлашган тармоқлар таъсисчиси сифатида Шимолий Америкалик ва Европалик авиаташувчилар чиқишди. Иштирокнинг тенг улуши асосида улар 1,5 млрд. доллар миқдорида янги компаниянинг устав фондини ташкил қилдилар. У 120 минг терминалларга эга бўлиб, 500 авиакомпания, 31 минг отеллар, 44 автомобилларни ижара (прокат)га бериш

фирмаларини қамраб олганди. Ундаги абонентларининг умумий сони 42 мингга етади. Қўшилиш, маълумотлар ягона базасини яратиш ва Денвер (АҚШ, Коларадо шт) шаҳрида штаб-квартирасига эга бўлишига қарамай «Галилео Интернейшнл», «Ковья-Аполло» ва «Галилео»ни икки мустақил тизим сифатида сақлаб қолиш ва ривожлантиришни мўлжаллаяпти. Агар биринчиси АҚШ, Мексика ва камроқ даражада Японияга хизмат кўрсатишда давом этса, иккинчиси «Жемин» тармоғи мавжуд Канададан бошқа ҳамма мамлакатларга ишлайди. Ҳозирги вақтда, глобал иттифоқлардан ташқари, стратегик альянслар ҳам тузилмоқда. Биринчисига мулкий муносабатларни ўзгартириш хос. Иккинчиси эса томонларнинг келишувига асосланган ва мулкчилик муносабатларига тегинилмайди. Шунинг учун стратегик альянслар кенг ёйилмоқда. Стратегик альянслар турли кўринишларда (консорциумлар, стратегик характердаги қўшма корхоналар ва ҳ.к) бўлиши мумкин. Анъанавий фирмалараро шартномалардан фарқли равишда уларнинг ҳаммаси альянс иштирокчисининг глобал стратегик фаолият доирасида компания учун узоқ муддатли рақобатбардош устунликка эришишга қаратилган. Меҳмонхоналар хўжалигида стратегик альянслар хизматларни биргаликда амалга ошириш учун бир неча компаниялар ўртасида тузилади. Мол сотиш, келишилган маркетинг фаолияти, йирик молиявий қўйилмаларни амалга ошириш ягона тармоқлари яратилади. Бундай бирлашувлар асосий мотивлари шундан иборатки, меҳмонхона компаниялари орақали бозорда ўзининг савдо маркаси ҳаракатини амалга ошириш ҳисобланади. Альянс доирасида бир фирма маҳсулоти иккинчисига бозорга чиқишга имконият яратади ва молиявий қалтисликни бўлиб олиш йўли билан ноқулай иқтисодий конъюнктура чоғида иккаласи ҳам банкротликдан қутулиб қолишади.

Глобаллашув жараёнлари кўпроқ ҳаво транспортида кўзда тутилмоқда. Жаҳоннинг етакчи авиакомпаниялар ўртасида мустаҳкам шерикчилик алоқалари йўлга қўйилмоқда. Улар йирикроқ юкташувчилар акцияларини сотиб олишдан кўра ўз рақобатчилари билан стратегик альянслар тузишни маъқул кўришмоқда. Ўзаро келишувга эришиб, авиакомпания тезда йўналиш тармоқларини кенгайтириши, ўзининг бозор улушини кўпайтириши, бошқа юк ташувчиларнинг бозорга киришини чеклаб қўйиши мумкин. Бундай ҳамкорлик альянснинг ҳамма иштирокчиларига умумий натижалар беради - ҳаво орқали юк ташиш ҳажмини ва фойдани кўпайтиради. Авиакомпаниялар ўртасидаги битимлар фаолиятнинг ҳар хил соҳаларига таалуқлидир. Илгари улар аэропортларда асосан юк ортиш, тушириш ишларини бошқариш, жорий молиялаштириш ва инвестициялаш (биргаликда ёнилғи, самолётлар сотиб олиш, таъмирлаш ва техник хизмат кўрсатиш, устахоналаридан фойдаланиш ва ҳ.к.)га, шунингдек бирлашган тижорий ваколатхоналар очишга тарқаларди. Бугунги кунда ҳаво тарнспортида халқаро стратегик альянслар тараққиётнинг янги босқичини бошдан кечирмоқдалар. Авиаташишлар бозори устидан назорат ўрнатишга интилиб, альянс аъзолари тез-тез учадиган йўловчилар учун махсус рағбатлантириш дастури доирасида ўзаро ўз идентификацион кодлари билан алмашинишда ҳамкорлик қилишга келишиб олдилар. Бу тарздаги тажрибалар авиахизматлар бозорида чуқур ўзгаришларга олиб келди. Маҳсус «Эф-Эф-Пи» дастури мижозларни маълум авиакомпанияларга биркитиб қўяди ва йўловчиларни бошқа юк ташувчиларга оқиб кетишига тўсқинлик қилади. Кейинги вақтларда улар қудратли маркетинг қуролига айланди. Самарали қўлланилиши глобал стратегик альянсда интеграциялаш ҳолларида имкониятларни янада кенгайтираяпти.

Яқинда «Юнайтед Эйрлайнз», «Люфтганза», «Эйр Канада» ва САС авиакомпаниялари доимий йўловчиларга муносабатда биргаликда стратегик дастур ишлаб чиқдилар. Рағбатлантирувчи дастурларни бирлаштирган ҳолда альянс аъзолари ўзларининг мижозлар базасини кенгайтирмоқда ва бозордаги ўринларини мустаҳкамлашмоқда. Бу стратегия ҳаво транспортини умум либераллаштириш шароитида авиаташишларни монополлаштиришга олиб келади. У бозорга янги ўйинчилар чиқиши ва рақобатни чеклаш учун тўсиқ яратади. Ҳозирги кунда дунёда 363 тадан ортиқ авикомпаниялар альянси мавжуд. Уларнинг сони тоборо кўпайиб бормоқда. Кўпчилик янги альянслар биргаликдаги маркетинг ва техник тараққиёт эгилувчан ташкил этилган фаолияти билан ажралиб туради.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Александрова Ю.А. «Международный туризм». Учебник. М:«Аспект пресс» 2004г. 2. Александрова Ю.А. «Международный туризм» Учебное пособие для вузов. М:«Аспект пресс» 2001г. 3. Балабанов. И.Т. «Экономика туризма» М.,«Финанси и статистика»2000 г. 4. Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004г. 5. Вавилова Е.В. Основы международного туризма. Учебное пособие. М., ГАРДАРИКИ, 2005. 6. География туризма: учебник / кол.авторов: Под ред. А.Ю. Александровой. М.: КНОРУС, 2008. 7. Дворниченко В.В. История международного и национального туризма. М., Издательство МЭСИ, 2001. 8. Дурович А.П. «Маркетинг в туризме». Минск. «Новое знание».2001. 10. Дурович А.П. Реклама в туризме. Учебное пособие. 2003. 11. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. Алматы, 2000. 12. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение. Алматы, 2003 13. Жукова М.А. Индустрия туризма: менеджмент организации. М.: «Финансы и статистика», 2006. 14.Зорин И.В., Квартальнов В.А. Энциклопедия туризма. М. Финансы и статистика, 2000. 15. Кабушкин Н.Н. Менеджмент туризма. «Новое знание» М., 2001. 16. Квартальнов В.А. Иностранный туризм. М.: «Финансы и статистика», 2003. 17.Квартальнов В.А. Туризм . Учебник. М., «Финансы и статистика». 2004.

O'xshashlar

Халқаро капитал миграцияси ва трансмиллий компаниялар

Халқаро туризм статистикаси

Халқаро туризм бозори

Халқаро туризм географияси

Халқаро туризм индустрияси