Халқаро туризм географияси - Iqtisodiyot - Referatlar

Халқаро туризм географияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

175.5 KB

Ko'chirib olish

Халқаро туризм географияси Режа: 1. Кўнгил очиш ва дам олиш мақсадидаги туризм географияси 2. Ишга алоқадор туризм географияси 3. Диний туризм географияси 4. Даволаш – соғломлаштириш туризми географияси

Кўнгил очиш ва дам олиш мақсадидаги туризм географияси Рекрацион туризм (дам олиш ва даволаниш) бир қатор давлатларда кўпроқ оммавий шакллардан ҳисобланади. Сайёҳлар Испания, Италия, Франция, Австралияга сафар қилишар экан, аввало дам олиш ва даволанишни кўзда тутадилар. Туризмнинг бу турига хос характер сайёҳатнинг давомийлигидир. Йўналишга кирувчи шаҳарлар сонининг камлиги туристнинг бир жойда узоқ муддатда бўлишга имкон яратади. Оммавий сафарнинг бошқа хусусияти эса дам олиш сафарига борганда, сайёҳнинг жойлашишида хонага бўлган талабидадир. Маълумки, кўнгилочиш туризми бутун жаҳонда машҳурдир. Туризмнинг бу тури ранг-баранглигига қарамай, унинг турлари давомийлиги унча ката эмас, бору-йўғи 3-4 кун ҳисобланади. Европада мамлакатларида рождество байрами - турлари кенг тарқалган. Бу турлар дастури асосан кўнгилочиш (байрам тадбирларига, ресторанлар, концертлар ва бошқаларга ташриф буюриш) тадбирларидан иборат. Кўнгилочиш ва дам олиш мақсадидаги туризм хусусиятлари. Кўнгил очиш ва дам олиш мақсадидаги туристик оқимлар кўпроқ оммавийлик касб этади ва бутун халқаро туризм таркибини белгилайди. Туризмнинг ушбу йўналиши Европа, Шимолий Америка, Осиё – Тинч океани мамлакатлари ҳудудида таркиб топган. Кўнгил очиш ва дам олиш мақсадидаги туризмнинг муҳим жиҳатлари шундаки, унда ички ҳудудий сафарлар, асосий тарзда қўшни мамлакатларда, ҳудудлараро сафарлардан устун туради. Чиқиш туристик оқимида уларнинг нисбати 80:20 ни ташкил этади. Европада ички ҳудуд туристик оқимларга ҳамма жўнаб кетишларнинг 90 % тўғри келади. Америка ва Осиёда чиқиш туризми таркибида ҳудудлараро сафарлар ўз ўрнини мустаҳкам сақлаб турибди. БТТ прогнозлари бўйича, учинчи минг йиллик бошларида жаҳонда ички ва ҳудудлараро туристик оқимлар бироз ўзгаради. Ҳудудлараро туристик алмашишув ички ҳудудга нисбатан жадал ривожланади. Осиё-Тинч океани ҳудудидан Америка ва Европага жўнаб кетувчи туристлар сони нисбатан

юқори суръатларда ўсиши кутилмоқда. Бу кўп жиҳатдан умумий манзарани белгилаб беради. Натижада 2020 йилга бориб, ҳудудлараро туристик сафарлар улуши 25 % ортади, ички ҳудудий сафарлар тегишли равишда 75 % гача камаяди. Ички ҳудудий алмашинувларнинг мустаҳкамлик ролидан ташқари кўнгил очиш ва дам олиш мақсадига халқаро туризмнинг яна икки хусусиятини ажратиш лозим. Улардан бири туристик оқимларни мердионал йўналишда эканлигидан иборат. Шимолий мамлакатларда туристлар илиқ денгиз қирғоқларида дам олишни хуш кўрадилар. Америкаликлар ва канадаликлар Кариб худуди мамлакатлари курортларининг асосий ташриф буюрувчилари ҳисобланишади. Европада туризмнинг чўмилиш – пляжлари тури Ўрта ер денгизи қирғоқларида тўпланган. Бу ерда асосан норвегияликлар, данияликлар, финлар, шведлар, ирландлар ўз таътилларини ўтказадилар. Кейинги вақтларда қарма-қарши туристик оқимларнинг жанубдан шимолга кенгайиши кузатилмоқда. Туристик йўналиш сифатида Шимолий Европанинг жозибадорлиги кўп жиҳатдан Скандинавия ва бир қатор давлатларда валюта девольвацияси билан изоҳланади. Шунингдек, уларда хавфсизлик, табиий муҳитнинг яхши сақланиб қолганлиги ҳам туристларни жалб этади. Ниҳоят, биринчисининг қатъий ўрни сақланиб қолган ҳолда собиқ метрополия ва уларнинг мустамлакалари ўртасида туристлар алмашинуви ривожланмоқда. Анъанавий алоқаларнинг мустаҳкамланиши ва тил тўсиқларининг йўқлиги, энг аввало иқтисодий ва маданий соҳаларда улар ўртасида туристик муносабатлар кенгайишидан далолат берувчи муҳим белгилардан ҳисобланади. Маҳаллий маданиятнинг ўзига хос бетакрорлиги, европаликларни жалб этаётган хусусиятлардир. Инглизлар ва нидерландлар, испанлар ва португалларни тарихий ўтмишга ва ҳозирги собиқ мустамлакаларга қизиқиш сафарга чорламоқда. Кўнгил очиш ва дам олиш мақсадидаги туризмнинг энг йирик бозори Европада ҳосил бўлган. Унинг асосан икки қисми Ғарбий ва Жанубий субрегиони алоҳида ажралиб туради. Ҳудудга келувчи барча

туристларнинг 60% уларга тўғри келади. Бу ерда Европа туристик оқимининг асоси шаклланади. БТТ маълумотларига кўра, Европада кириш туристик оқимида ички ҳудудий сафарлар улуши чиқишга нисбатан анча кам. Бу улушлар катталиги бошқа туристик ҳудудларда ҳам мос келмайди. Европада ички ҳудудий туризм характери жаҳонинг бошқа ҳудудларига қараганда ёрқинроқ намоён бўлади. Майдони ҳудудига нисбатан кичик қўшни бўлиб зич жойлашган жуда кўп давлатлар ўртасида мустаҳкам иқтисодий, маданий, этник алоқалар, туристик инфратузилманинг ривожланганлиги, туристик борди-келдиларда ортиқча расмиятчиликларнинг йўқлиги, диққатга сазовар жойларнинг кўплиги ички Европа туристик алмашинувларга катта имкониятлар яратади. Европага барча келишларнинг 4/5 унинг ҳиссасига тўғри келади. Дунё миқёси бўйича ҳудудлараро туристик алмашинув заиф ривожланган. Унда Америка қитъаси, айниқса АҚШ муҳим рол ўйнайди ва Европага келишлар сони бўйича ўнликка кирувчи европалик бўлмаган ягона мамлакат ҳисобобланади. Европа ва дунёда энг кўп туристлар ташриф буюрувчи мамлакат-Франция ҳисобланади. У асосан ЕИ мамлакатларидан ва кўҳна дунёда дам олувчи ҳар бешинчи туристни қабул қилади. Нисбатан жадал туристик алмашинув Германия, Буюкбритания ва Бенилюкс мамлакатларида мавжуд. Кейинги вақтда чиқиш туризмининг француз бозорида янги тенденция пайдо бўлди. Шенген битими қабул қилингандан ва бирлашган Европа мамлакатлари ўртасида виза режими бекор қилингандан сўнг Францияда қисқа муддатли сафарлар улуши ўсмоқда. Узоқ муддатли сафарлар салмоғи эса камаяпти. Франция ҳамон дунёда энг оммавий туристик йўналиш бўлиб қолмоқда. Франциядан ташқари Испания хорижлик туристларни қабул қилувчи бош Европа мамлакатлари бўлиб ҳисобланмоқда. Бу икки мамлакатда ҳар йили 80 млн. дан зиёд чўмилиш – пляж ва дам олишига келувчиларни қайд этилмоқда. Бу ерда асосий туристлар оқими Ғарбий Европа мамлакатларига

тўғри келади. Испанияда ҳар бешинчи дам олувчи Германия ёки Буюкбритания фуқаросидир. Италияда асосан Франция, Германия, Швейцария, Австрия фуқаролари таътилларини ўтказишади. Бугунги кунда Франция, Испания ва Италияда ички туристик алмашинув кучли кечаяпти. БТТ прогнозларига кўра, 2020 йилга бориб уларнинг туристик биринчилиги ўрнига европаликларнинг Ўрта ер денгизи Европа қисми туристтик марказларига саёҳат қилиши эгаллайди. Аста- секин туризмнинг олис бозорлари, хусусан Япония, Осиёнинг янги индустриал мамлакатлари, шунингдек, Шимолий ва Жанубий Америка биринчи ўринга интила бошлайдилар. Туристларни жалб қилиш учун улар туристик маҳсулотларни янгилашга интилишади. Ўзларининг савдо марказларини алмаштирадилар, истиқболли камбағал мамлакатлар бозорларини излашни фаоллаштирадилар. Уларнинг айримлари ҳозирданоқ тегишли чоратадбирларни кўрмоқдалар. Учинчи минг йиллик арафасида Испания туризм соҳасида ўз давлат сиёсатини кўриб чиқди. Бу унга жаҳон туризм бозорида мавқеини анча мустаҳкамлашга имкон яратди. Европада чиқиш туризми географиясида Америка улуши камаяди ва ташқаридаги ҳудудлар – Африка, Яқин Шарқ ва Жанубий Осиё улуши ортади. Чиқиш туризмининг энг йирик бозори Германияда шаклланди. Сўнгги йилларда немислар 80 млн.га яқин хорижий сафарни амалга оширишди. Уларнинг сони йилига ўртача 5 % га кўпаяяпти. БТТ прогнозлари бўйича 2020 йилга бориб Германияда чиқиш туризми қарийиб 2 мартадан кўпроққа ортади ва 163 млн. сафарни ташкил қилади. Жаҳонда ҳар ўн сафардан бири немис фуқаролари улушига тўғри келади ва бу кўрсаткич бўйича Германия ўзининг етакчилигини сақлаб қолади. Чиқиш туризмининг немис бозорида авж олиши характерлидир. 90 % дан ортиқ сафарлар Европа ҳудуди доирасида амалга оширилади. БТТ маълумотларга кўра, энг йирик ўнта туристик оқимларнинг бештаси Германияда ташкил қилинади.

Немислар ўз таътилларини Ғарбий ва Жанубий Европада: Испания, Италия, Австрия, Франция, Греция, Нидерландия, Швейцарияда ўтказишни маъқул кўришади. Кейинги вақтларда туристлар учун Марказий ва Шарқий Европа – Польша, Чехия, Венгрия оммавий туризмда машҳур бўлиб бормоқда. Турстик йўналиш сифатида бу мамлакатлар бош устунликларидан бири уларнинг нисбатан арзонлигидир. Мисол учун, чегара районларида яшовчи кўпчилик немислар тушлик пайтида овқатланиш учун Чехияга боришади. Демократлаштириш жараёнлари туристик талаблар географиясига сезиларли ўзгартиришлар киритди. Улар бир томондан Ғарбий Европа, иккинчи томондан Марказий ва Шарқий Европа мамлакатлар ўртасида ички ҳудудий алмашинув улушининг ортишига имкон яратди. Тоталитор режимнинг қулаши ва «Темир пардалар»нинг олиб ташланиши собиқ социалистик мамлакатлар фуқароларига ғарб қадриятлари билан яқинроқ танишишга шароит яратди. Шунингдек шоппинг мақсадлар билан саёҳат қилишга имкон берди. Чехия аҳолисининг туристик фаоллиги кескин ошди, чиқиш туризми ҳажми бўйича Франция, Италия, Испания, Нидерландия ва бошқа Европа мамлакатларини қувиб ўтди. Туристик бозор Польша, Венгрия, Руминия, Слования ва бошқа давлатларда ҳам тараққий этмоқда. Кўнгил очиш ва дам олиш мақсадида туризм Америкада ҳам кенг ривожланиб бормоқда. Келишлар бўйича Европадан кейин иккинчи ўринни эгаллаган Америка ҳудуди бутун жаҳондан туристларни жалб этади. Кириш туристик оқими тўрт субрегион ўртасида тақсимланади: Шимолий Американинг Кариб ҳудуди, орол давлатлари, Жанубий Америка ва Марказий Америка. Ҳар ўн туристик келишларнинг еттитаси ғарбий ярим шарда Шимолий Америкага тўғри келади. Айни вақтда Кариб ҳавзаси мамлакатлари, Марказий ва айниқса Жанубий Америка салмоғи кўпаяпти. Жанубий Америка жадал суръатда туристик келишлар сонини оширмоқда ва машҳур бўлиб бормоқда. Бу қитъада сайёрамиздаги энг

баланд Анхел шаршараси бор (Венесуэла). Дунёдаги энг серсув дарё – Амазонка (Бразилия) ҳам шу ерда оқади. Баланд Анд тоғларининг улуғвор чўққилари, Амазония ёмғирли ўрмонлари ҳам туристларни мафтун қилади. Диққатга сазовар маданий ёдгорликлар орасида бизгача етиб келган қадимий инклар цивилизацияси, қадимий Мачу – Пикчу ва Куско шаҳарлари харобалари, Наска паст-текислиги, мустамлака даври шаҳарлари бор. Америкада, Европадаги сингари туристик оқимларнинг каттагина қисми ҳудуд ичида жамланган. Айниқса Шимолий Американинг уч давлати – АҚШ, Канада ва Мексика ўртасида туристик алмашинувлар жадал йўлга қўйилган. БТТ маълумотларига кўра, АҚШдан Мексикага борадиган туристик оқимлар жаҳонда энг йирик ҳисобланади. Туристлар АҚШга гейзерлар водийсида бўлиш, Йеллоустон миллий паркида «тирик геология» пайдо бўлишини ўз кўзлари билан кўриш учун ташриф буюрадилар. Улкан сталагтатлар осилиб турган Карл Сбад ғорини томоша қиладилар Президент Теодор Рузвельт «Американинг буюк диққатга сазовар жойи» деб таърифлаган гранд-Канъон беқиёс панорамасига маҳлиё бўладилар. Калифорниянинг қумлоқ пляжларида чўмилиб, дам олиб ҳузур қиладилар. Аммо ташриф буюрувчиларни фақат бой табиат гўзалликларигина мафтун этиб қолмайди. Балки, хорижий меҳмонларни АҚШ пойтахти Вашингтон ва Нью-Йорк шаҳарлари ва Монхеттеннинг бетонли осмон ўпар бинолари, Колумбия университети, банклар кўчаси Уолл – стрит, машҳур Бруклин кўприги, Метрополитэн – опера масканлари ҳам жалб этади. Туристларни бошқа Америка шаҳарлари ва штатлари масалан Голливуд киностудияси, «Диснейленд» қувноқ парки жойлашган, Лос-Анжеллес шаҳри ҳам бефарқ қолдирмайди. АҚШда шаклланаётган бошқа туристик оқимлар йўналишлари орасида Осиё-Тинч океани ҳудуди ажралиб туради. Бу ҳудуд Америкаликларда худди европаликлардаги сингари оммавий эътибор қозонган. Америкалик туристлар кўпроқ Хитойга ташриф буюришади, бунга Сянган (Гонконг)

Япония, шунингдек Корея Республикаси, Сингапур ҳам қўшилди. Шарқий Осиё, Жануби-Шарқий Осиёга нисбатан америкаликлар учун кўпроқ жозибали. Жаҳоннинг бошқа қолган туристик ҳудудлари – Африка, Яқин Шарқ ва Жанубий Осиё америкаликлар томонидан жуда суст ўзлаштирилган. БТТ прогнозлари бўйича 2020 йилга бориб, жаҳоннинг бошқа ҳудудлари билан Америка ўртасида туристлар алмашинуви жадаллиги ортади. Америка бозорида кириш туризмида Европа, Осиё-Тинч океани ҳудуди ва Яқин Шарқ яхши истиқболларга эга. Дам олиш ва кўнгил очиш мақсадидаги Осиё-Тинч океани ҳудуди туризми, халқаро туризмда нисбатан ёшроқ ҳодиса бўлиб у 1980 йилларда шакллана бошлаган. Бу вақт ичида ўз актуаллигини сақлаб қолган кириш туризми вужудга келди. Осиё –Тинч океани ҳудудлараро туристлар келишининг катта улуши (18 %) Европа ва Амеркага тўғри келади. Африка, Яқин Шарқ ва Жанубий Осиёдан келишларнинг умумий улуши 3% дан ошмайди. Улар Шарқий, Жануби-Шарқий Осиё, Океания бўйлаб нисбатан бир текис тақсимланади. Асосий туристик оқимлар Шарқий Осиёга қараб йўналади. Барча келишларнинг яримидан кўпи шу субрегионга тўғри келади. Аҳамияти жиҳатдан иккинчи субрегион – Жануби-Шарқий Осиёдир. Бу ҳудудга 90 % туристик келишлар қайд этилди. Австралия ва Океания унчалик сезиларли бўлмаган улушга эгадир. Осиё – Тинч океани ҳудудида туристик келишлар таркибида Хитойнинг туризм бозори алоҳида ажралиб туради. Ҳудудда барча келишларнинг уч қисми унинг улушига тўғри келади, агар Сянган (Гонконг) ва Тайван ҳудудини қўшсак – 50 % дан зиёдроғи тўғри келади. Хитойда туризм тўлиқ парвозлар ва қулашлардан иборат. 1923 йил тижорий банкларидан бирида туризм бўлими очилади. Кейинчалик у мустақил корхона – Хитой туристик бюроси сифатида ажралиб чиқади. У Хитойнинг йирик шаҳарларида 20 дан ортиқ бўлимлар очди. Шунингдек, айрим ЖанубиШарқий Осиё мамлакатларида унинг филаллари мавжуд эди.

Хитой Халқ Республикаси эълон қилинганидан (1949 йил) сўнг Хитой туризми тарихида янги давр бошланди. Хитойликларнинг хориждан қайтиш оқими жадал ўсди, улар асосан Гонконг ва Макаодан қайтиб кела бошлашди. Собиқ СССР ва Шарқий Европа мамлакатлари билан туризм соҳасида ҳамкорлик кенгайди. Айрим ғарбий мамлакатлар билан ишчанлик алоқалари ўрнатилди. 1956-1958 йилларда ХХРга 10 мингдан ортиқ туристлар ташриф буюрдилар. 60-йиллар Хитой учун сиёсат ва иқтисодиётда ўсиш, халқаро майдонда ижобий ўзгаришлар даври бўлди. 1964 йил ХХР давлат кенгаши бошлиғи Чжоу Эньлай Европа, Осиё, Африка бўйлаб 14 мамлакатга сафар уюштирди ва дипломатик муносабатлари ўрнатилди. Хитойни Покистон билан боғловчи авиалиния очилди. Буларнинг барчаси туристик келишлар ўсишига имкон берди. «Маданий инқилоб» (1966 йил) туристик алмашинувларнинг қисқаришига олиб келди. Фақат 1971 йилда Хитой Руминия ва собиқ Югославия билан туризм соҳасидаги ҳамкорликни қайта тиклашга муваффақ бўлди. Хитой туризмининг ҳақиқий уйғониш даври 70-йиллар бўлди. Хитой очиқлик ва ислоҳатлар сари қадам қўйди. Мамлакат жаҳон туристик бозорига чиқди. 1979-1988 й.й. Хитойга йўналтирилган асосий туристик оқим АҚШ ва Японияда шаклланади. Кейинчалик улар қаторидан Ғарбий Европа мамлакатлари – Франция, Буюкбритания, ГФР ва Жанубий-Шарқий Осиёда – Таиланд, Сингапур ва Филиппин жой олди. Улардан кейин Австралия ва Канада келади. 1989 йил Хитойга келишлар сони кескин камайди. Хитойга туристик оқимларни таъминлаб турган мамлакатлар қаторига Малайзия, Корея Республикаси, Мўғилистон ва МДҲ мамлакатлари қўшилди. Хитойдан ташқари Осиё-Тинч океани ҳудудида Осиё янги индустриал мамлакатлари Сянган (Гонконг), Малайзия, Сингапур, Таиланд, Корея республикаси, Индонезия ва Тайвань мамлакатлари машҳур туристик йўналишларга айланаяпти. Уларнинг иқтисодий юксалиши кейинги пайтларда минтақага ишбилармонлик юзасидан ташриф буюрувчиларнинг

кескин кўпайишига имкон бермоқда. Худди ана шу иш юзасидан туризм соҳаси кенгайиши меҳмонхоналар ва кўнгил очар индустриянинг тараққий этишига туртки берди. Ташриф буюрувчилар бўйича Япония ҳудуднинг ўнлик мамлакатлари қаторига киради. У турли мақсадларда келаётган туристлар оқимини дам олиш ва кўнгилхушликлар учун келувчиларни ҳам Япония кўнгил очиш индустрияси дунёда Америкадан кейин иккинчи деб тан олинган. Шуни таъкидлаш керакки, ҳудудда туристик бизнес ривожланган ва индустриал мамлакатлар яхши йўлга қўйилган ҳамда муваффақиятли фаолият кўрсатаяпти. Вьетнам, Лаос, Камбоджа, Муғилистон барча уринишларига қарамай жуда кам бозор улушига эга. Осиё – Тинч океани минтақасида туризмнинг чиқиш ва кириш бозори баъзи тўхталишлар билан етакчилар рўйхатида ўрнини бой берган мамлакатларда шаклланмоқда. Туристлар жўнаб кетиши сони бўйича биринчи ўринни узоқ вақтдан буён Япония эгаллаб келмоқда. Осиё – Тинч океани минтақасидан ва чиқишларнинг уч қисми унинг улушига тўғри келади. Ҳар йили японлар хорижга 30 млн. сафар уюштиришаяпти. 60 % дан 80 % гача кўнгилхушлик – харид, табиат қўйнида дам олиш, тарихий – маданий, диққатга сазовар жойлар билан танишиш, маданий – тамошо тадбирлари, спорт билан шуғулланиш учун сафарга чиқилаяпти. 1997-1998 йиллар Осиё-Тинч океани минтақаси учун жуда оғир давр бўлди. Жаҳон молиявий инқирози – кризисининг асосий зарбаси Осиё мамлакатлари бошига тушди. Туризм соҳасида ички ҳудудда туристик алмашинувда фаол иштирок этган мамлакатлар айниқса кучли жабр кўрдилар. Сингапур, Сянган, Австралия, Индонезия, Янги Зеландия, Японияда келишлар сони қисқарди. Халқаро туризм таркибида энг жиддий ўзгариш кейинги 10 йилда Африка қитъасида рўй берди. Халқаро туризм бозорига Шимолий-Шарқий ва Жанубий Африка – Миср, Тунис ва Маракко мамлакатлари жалб этилди. Бунда чўмилиш – пляж ва оламни билиш туризми қўл келди. Зимбабвье ва

Кения кўп сонли миллий паркларга, қўриқхоналар, ов резерватларига ва Жанубий Африка республикасига сафарлар уюштирди. Ирқчилик режими қулагач, «қора қитъа» туристик йўналишларга айланди. Яқин Шарқ дам олиш ва кўнгил очиш туризми бозорида иккинчи даражали роль ўйнайди. Кейинги вақтларда туристик келишлар тез ўсаётганига қарамай, унинг ривожланиш истиқболлари ноаниқлигича қолмоқда. Бу кўп жиҳатдан араб-исроил низоларининг тинч йўл билан ҳал этилишига ва худудда сиёсий барқарорликка эришилишига боғлиқ. Жанубий Осиё учун прогнозларни ҳам унчалик умидбахш деб бўлмайди. 2020 йилгача бу ерда мавжуд қолоқликни бартараф қилиб бўлмайди. БТТ экспертлари Жанубий Осиё мамлакатларига ҳудудлараро Европа, Шимолий Америка, Осиё – Тинч океани ҳудуди йирик чиқиш туризми тажрибалари асосида узоқ сафарлар маркетингини кучайтиришга эътибор беришни тавсия этади. 2 Ишга алоқадор туризм географияси Ишга алоқадор туризм ташқи иқтисодий алоқалар тараққиёти билан чамбарчас боғлиқ. Моддий ва маънавий қадриятларни яратиш, бошқа мамлакатлар ва халқаро илғор тажрибаларидан фойдаланишга интилиш, турли давлатлар илмий доиралари вакиллари ўртасида алоқаларни кенгайтиришда у муҳим аҳмият касб этади. Туризмнинг бу тури-турли кенгашлар, конгресслар, симпозиумларда иштирок этиш мақсадидаги сафарларни ўз ичига олади. Бундай ҳар бир халқаро учрашувларда 200 дан 1000 нафаргача кишилар иштирок этади. Кўп ҳолларда илмий тадбирлар иштирокчиларини уларнинг оила аъзолари ҳам кузатиб борадилар. Форум ташкилотчилари турфирма билан биргаликда уларга тўлиқ туристик дастур таклиф қилади. Кўпинча иштирокчиларнинг ўзлари мазкур шаҳарнинг диққатга сазовар жойлари билан танишадилар. Илмий тадбирлар тугагандан кейин эса мамлакат бўйлаб туристик сафарни амалга оширадилар.

Бир қатор туристик фирмалар янги бозорларни ўрганиш ва савдо шартномалари тузиш мақсадида бизнесменларни гуруҳ сафарларини ташкил этишга ихтисослашадилар. Бунда туристик фирма кўпинча бизнесменларга фаол ёрдам беради. У ёки бу бозордги аҳволни ўрганади, эҳтимол тутилган савдо шериклари тўғрисида маълумотлар тўплайди. Зарур иқтисодий ҳужжатларни тақдим этиб, ишга алоқадор учрашувларни ташкил қилади ва ҳ.к. Ишга алоқадор сафарлар чоғида энг юқори индивидуал классда хизмат кўрсатиш талаб қилиниши мумкин: қиммат турадиган апартементга жойлаштириш, куни бўйи беркитилиб қўйиладиган автомобиллар ва ҳ.к. Ишга алоқадор ташрифлар чоғида кўп талаб қилинадиган хизмат – биринчи класс шинамлик ва бир кишилик хонага жойлаштириш ҳисобланади. Иқтисодий жиҳатдан ишга алоқадор саёҳат жуда фойдали. Чунки бу мавсумий омилларга боғлиқ эмас. Туристик мавсум авжида, таътиллар чоғида у ҳатто ҳажм жиҳатдан бироз, қисқаради. Муҳими, бизнесменлар сафари рекламага қўшимча харажатларни талаб қилмайди. Кўп даражада улар учун тартиб ва банд қилинган ўрин-жой муддати тўғрисидаги ахборотлар зарур. Ишга алоқадор туризм шаклларидан бири – халқаро кўргазмалар ва ярмаркаларга ташриф буюриш ёки иштирок этиш мақсадидаги сафарлардир. Одатда бундай тадбирлар иштирокчилари узоқ муддатга жўнаб кетадилар. Чунки бу фақат кўргазма ёки ярмарка ўтказиш билангина боғлиқ бўлмасдан, кўргазма стендларини ва бошқа ускуна жиҳозларини йиғиш, тузиш, тайёрлаш ишлари билан ҳам боғлиқ. Ишга алоқадор туризмнинг таркибий қисми – бир хил касбдаги ихтисослаштирилган гуруҳлар билан сафар уюштиришдир. Бу энг яхши ходимларни рағбатлантириш сифатида иш берувчи – корхона ҳисобидан ўтказилади. Бундай саёҳатлар дастурига илмий марказларда бўлиш ва саноат корхоналари билан танишиш, илмий – техника соҳасида мазкур мамлакатда эришилган ютуқлардан хабардор бўлиш, янги технологиялар,

тажрибаларни ўрганиш, иштирокчилар касб малакасини ошириш киритилган. Кейинги йиллар давомида ишга алоқадор туризм мунтазам равишда сезиларли ўсмоқда. Ривожланган мамлакатлар бу борада спорт салмоғини ошираётгани ҳам бежиз эмас. Спорт турлари зарур махсус трассалар, кўтаргичлар, спорт майдончалари, ускуналар, иншоотлар, ранг-баранг жиҳозлар билан таъминланмоқда, Бизнес – сафар географияси. Ҳар йили дунёда 100 млн. дан зиёд бизнес – сафарлар амалга ошади. Уларнинг ҳудудий тақсимланиши жуда ҳам нотекислиги билан характерланади. Туристик оқимларнинг катта қисми хизмат мақсадларида Европага йўналади. Европа қитъасида ишга алоқадор сафарларда бизнесменлар хизмат сафари, конгресслар турлари, кўргазма ва ярмаркаларга бориш, фирма ходимлари учун инсентив – турлар устун туради. Ишга алоқадор туризмга харажатлар ва келишлар сони бўйича дунёда биринчи ўринни эгаллаган ҳолда Европа аста-секин туристик бозорнинг етакчилик мавқиени йўқотмоқда. Ишга алоқадор туризм ўсиш суръатлари бўйича у дунёнинг бошқа ҳудудларидан орқада қолмоқда, қолганда ҳам улар ўртасида оралиқ узайиб бораяпти. Иқтисодий пасайиш шароитида компаниялар қатъий иқтисодий сиёсатга ўтдилар. Улар хизмат сафари сонини қисқартирдилар. Бир неча сафарларни биттага бирлаштирдилар. Жойлашиш воситаларида арзон бронлаштиришларни қидирдилар, авиабилетларни чегирма билан сотиб олабошлашдилар. Европаликлардан фарқли равишда америка фирмалари молиялаштириш, ҳажмини ошириб борадилар. Беқарор иқтисодий ақволга қарамай, улар сафарларнинг ишга дахлдор қисмига харажатларни кўпайтирдилар. Бизнесменлар дам олишлари ва кўнгил хушликларни ташкил этиш учун тежамкорлик билан иш кўрилди. Хизмат мақсадларида саёҳатга чиқувчи – бу ўрта ёшдаги олий маълумотли эркак малакали мутахассис ёки раҳбар ходим, ишга алоқадор

туризм учун мажбурий шартлардан бири албатта инглиз тилини билиш ҳисобланади. Конгресс – кўргазма географияси. Иш юзасидан саёҳатлар бозори сегментида конгресс – кўргазма туризми кўпроқдир. Дунёда симпозиумлар, конференциялар, кенгашлар, семинарлар ва шунингдек кўргазма ва ярмаркаларга қизиқиш ортиб бормоқда. Бизнесменлар ва олимлар энг янги ахборотлар олиш, ҳамкасблари билан учрашиш, фикр алмашиниш, музокоралар олиб бориш, одатий вазиятдан бироз, бўлсада дам олиш ва таклиф қилинаётган маданий дастурлар билан танишиш учун форумларда иштирок этадилар. Агар ХХ асрнинг 30 – йилларида ҳар йили 200 га яқин халқаро конференциялар ўтказилган бўлса, сўнгги йиллар охирига келиб конгрессли тадбирлар йилига 8 мингдан ошиб кетди. Уларнинг асосий қисми – (80 %) Ғарбий Европа ва Шимолий Америка мамлакатларига тўғри келади. Халқаро симпозумлар ва кенгашлар сони бўйича биринчи уч ўринни АҚШ, Франция, Буюкбритания мустаҳкам эгаллаб турибди. Тўртинчи ўриндаги Германия ўзининг кўргазма ва ярмаркалари билан машҳур. Конгресслар – ярмаркалар фаолиятида йирик марказлар бўлиб Европа ва Америкада Амстердам, Барселона, Брюссель, Вашингтон, Вена, Женева, Копенгаген, Лондон, Мадрид шунингдек Париж ва Страсбург ҳисобланадилар. Ҳар йили давлатлар бошлиқлари ва ишбилармон доиралар вакиллари Давос (Швейцария)га ташриф буюрадилар. Бу ерда жаҳон хўжалигини ривожлантириш бўйича муҳим масалалар муҳокама қилинадиган форум ўтказилади. Мазкур шаҳарлар хорижий меҳмоналарнинг вақтларини мазмунли ўтказишлари учун етарли моддий – техник базага, катта имкониятларга эга. Конференциялар конгресс марказларда, меҳмонхоналар, театр ва концерт залларида университетлар ва бошқа ўқув муассасаларида ўтади. Кейинги йилларда халқаро тадбирлар тез-тез тарихий аҳамиятга

молик биноларда, ва ноанъанавий иншоотларда ўтказилмоқда. Конгрессларни кемаларда ўтказиш ҳам машҳур бўлиб бормоқда. Ихтисослашган туристик кўргазмалар ва биржалар ҳам алоҳида кўриб чиқишга арзийди. Улар 30 йилдан буён ўтказиб келинади ва туристик маҳсулотлар ҳаракати учун алоҳида аҳамиятга эга. Уларнинг сони тобора ошиб бораяпти. Фақат Европада ҳар йили 200 дан ортиқ халқаро туристик кўргазмалар ва биржалар ташкил этилмоқда. Ҳар йили январ охирида – феврал ойи бошида Мадридда Халқаро туристик кўргазма – биржа ФИТЮР (FITUR) ўтказилади. Мадрид биржаси халқаро туристик воқеалар календарида алоҳида ўрин эгаллайди. Йил бошида ўтиб у янги мавсум туризм бозори учун нархларни ва бошқа тенденцияларни аниқлайди. ФИТЮР – энг аввало испан ва лотин америка туристик маҳсулотлари кўригидир. Испания биржада жуда ранг-баранг акс эттирилган. Кўргазма майдонининг чорак қисмини Марказий ва Жанубий Америка (Бразилия, Доминакан Республикаси, Венесуэла, Гренада, Ямайка, Гондурас ва бошқ.) мамлакатлари стендлари эгаллаган. Испания ва Лотин Америкаси мамлакатлари ўртасидаги анъанавий алоқалар ҳисобга олиниб, ФИТЮР «Европа ва Америка ўртасидаги кўприк» деб номланади. Кўргазмада шунингдек Шимолий, Марказий ва Шарқий Европа мамлакатларидан АҚШ ва Канададан туристик фирмалар иштирок этишади. Ҳар йили ноябр ўрталарида бутун дунё жамоатчилиги ва туристик индустрия диққати Лондонга қаратилади. Бу ерда Бутунжаҳон туристик кўргазмаси (Word Travil Market, WTM) ўтказилади. Бу нуфузли, ҳақиқий профессионал кўргазма турли мамлакатлар мутахассислари ўртасида тўғридан-тўғри алоқаларни йўлга қўйиш учун мўлжалланган. Унинг ишида дунёдаги энг йирик профессионал туристик клуб – «Меридиан» аъзолари иштирок этдилар. Ярмарка иш кунлари унинг ташкилотчилари кўплаб хайрия тадбирларни уюштирдилар.

Миландаги халқаро туристик биржа Италиядан ташқари узоқ-узоқларда ҳам маълум. Иштирокчилар сони бўйича у Мадрид ва Лондон биржалари билан бемалол рақобатлашади. Стендлар майдони бўйича эса фақат Берлин ярмаркасидан кейин туради. Энг йирик туристик ярмаркалар бешлигига Москва халқаро кўргазмаси – Туризм ва Саёҳат» (МИТТ) ҳам кирди. Кўргазма харакати бутун дунёда кучайиб бораяпти. Кўргазма ва ярмаркалар сони кўпаймоқда, унинг иштирокчилари ва доираси кенгаяяпти. Тобора кўпроқ хилма-хил йўналишлар пайдо бўлаяпти. Инсентив – туризм географияси . Ишга алоқадор туризм конгресслар ва кўргазмаларга сафарлар билан бир қаторда инсентив – туризмни ҳам ўз ичига олади. Ишдаги муваффақиятлар учун рағбатлантириш сифатида сафарлардан фойдаланиш ХХ асрнинг 60 – йилларида АҚШда бошланганди. Туризмнинг бошқа турларидан фарқли равишда ҳали расмийлаштиришга улгурмасдан жаҳоннинг турли ҳудудларидаги жуда кўп мамлакатларда инсентив туризм эътироф қозонди ва узоқ вақт янги дунёни «тарк этмади». Сафар билан тақдирлаш тобора кўпроқ тарқалмоқда. Тажриба шуни кўрсатмоқдаки, интенсив – тур меҳнатга рағбатлантиришда ҳар қандай истеъмол товари билан мукофатландан кўра энг яхши усулдир. Буюкбританияда унга фирмаларнинг ўз ходимларини мукофатлашга сарфланадиган маблағининг 2/5 қисми тўғри келади. Франция ва Германияда – салкам яримини ташкил қилади. Инсентив турлар қиймати 500 дан 1500 америка долларигача, одам бошига юқори, давомийлиги эса уч кундан етти кунгача рағбатлантирувчи йўналишлар устун тарзда Европа мамлакатлари бўйлаб ўтади: Франция, Испания, Швейцария, Австрия, Кипр, шунингдек АҚШ (Нью-Йорк, Флорида ва ғарбий қирғоқлар) ва Кариб ҳавзаси ороллари. Инсентив – туризм бозорида уларнинг улуши камайишига қарамай гуруҳ бўлиб сафар қилиш мустаҳкамловчи сегмент бўлиб қолаяпти. Инсентив

гуруҳларда туристлар сони бир неча кишидан юз ва ундан ортиқ кишига ўзгариб туради. Улар юқори ва ўрта раҳбарлик даражасидаги ходимлар, шунингдек истеъмолчилар орасидан, масалан доимий харидорлар бўлиши мумкин. Инсентив – туризм бозори кенгайиши билан рағбатлантирувчи сафарларни уюштирувчи ихтисослашган фирмалар пайдо бўлди. Улар меҳнат жамоаларини рағбатлантирувчи махсус дастурлар ишлаб чиқиш ва амалга оширишда малакали ёрдам кўрсатмоқдалар. Туристик фирма корхона маъмурияти билан шартнома бўйича инсентив турларни режалаштирмоқда ва уюштираяпти. Рағбатлантиришнинг бу тизими муваффақияти фирманинг саёҳат йўналишини нечоғлик тўғри танлашига боғлиқ. Сафар ходимлар учун мафтункор бўлиши, ёшига, саломатлигига, диний эътиқодига, шахсий қизиқишларига мос келиши керак. Шунинг учун фирма кўп ҳолларда ўз ишини потенциал мижозларни кузатиш орқали олиб боради. Энг оддий ҳолда инсентив – тур бу тўрт – беш юлдузли меҳмонхоналарда яшаш ва экскурсия дастурлари билан бойитилган одатдаги турдир. Бундай стандарт дастурларни, қанчалик ғалати бўлмасин ҳаммадан кўп америкалик туристлар буюришади. Инсентивнинг бошқа турли кўринишлари ҳам мавжуд. Сафар дастури қандайдир бошқа ғоялар билан мувофиқ ҳолда тўлдирилиши мумкин. Инсентив – операторлар одатда ҳар бир мамлакат бўйича 20-30 хил дастурлардан танлашни таклиф қилади. Бу инсентив гуруҳ учун шаҳардан ташқарида гольф бўйича турнир, ҳаво шарида сайр, Альп чўққиларига чиқиш, мусиқий – рақс кечаларида тамошо, ичиш ёки гастрономик сафар бўлиши мумкин. Инсентив – турлар ўсиши конгресслар – кўргазмалар тематик фаолиятини кенгайтириш ва рағбарлантирувчи туризм бўйича ихтисослашган форумлар ўтказиш, бунинг учун туристик бизнес сегментлари ва университетларда тайёрлашга туртки бўлди, кўп сонли ассоциасиялар, жамиятлар ва бошқалар ташкил этишга имкон берди. Улардан бири рағбатлантирувчи туризм соҳосида мансабдор шахслар жамияти ҳисобланади (СИТЕ). Унинг

қароргоҳи Ньюйоркда жойлашган бўлиб 650 кишидан иборат аъзолари бор. Экспертларнинг таъкидлашларича, инсентив – туризмнинг келажаги порлоқ. XXI асрда у жаҳон хўжалигида етакчи тармоқларда ходимларни рақобатлантиришнинг бош шакли бўлиб қолади. Сўнгги йилларда хизмат сафарлари сони ўсиши Жануби-Шарқий Осиёда туристик келишлар умумий динамикасини белгилаб берганлиги билан характерланади. Ҳудудга ҳар бир сафарнинг бешинчиси ишга алоқадор эди. Келишларнинг учдан бири Сянган (Гонконг), Сингапур ва Тайванга тўғри келди. Африка ва Яқин Шарқда ишга алоқадор туризм бир текис ривожланмаяпти. Келишлар динамикасида юксалишлар ва пасайиб кетишлар асосан ҳудуддаги сиёсий вазиятга боғлиқ бўлиб қолмоқда. Келишлар бўйича мутлақ ифодада Миср, ЖАР, Маракко етакчилик қилишди. Яқин Шарқда ишбилармон одамлар оқими нефт қазиб олувчи мамлакатлар (Саудия Арабистони ва бошқ.)га, шунингдек Исроил ва Иорданияга интилади. 3 Диний туризм географияси Диний туризм тарихи. Ҳозирги кунда халқаро туризмнинг энг муҳим тармоқларидан бири диний яъни зиёратчилик туризми бўлиб ҳисобланади. Диний туризмнинг шаклланиш тарихи узоқ ўтмишга яқин антик даврига тўғри келади. Диний туризмнинг асосий пайдо бўлган масканлари қадимги греклар ва римликлар ватани бўлиб ҳисобланади. Қадимда греклар ва римликлар ибодатхоналар ва черковлар қуриб, уларда сиғинишганлар. Эллада (Греция)нинг энг машҳур ибодатхонаси биринчи бор Дельфах шаҳрида қурилган. Ушбу ибодатхона бутун греклар оламида энг машҳур ва у гуёки ҳар қандай саволга тангри номидан қатъий жавоб берувчи кароматли коҳин, саждагоҳ маскани бўлган. Ривотларга кўра, минглаб дарвишлар мана шу ибодатхонага келишиб, ўзларини қурбон қилувчи мажусийлар рухонийси авлиё Пифининг башоратларини тинглашганлар.

Ўрта асрлар даврига келиб, диний туризм миграцияси янгича тус ола бошлади. Муқаддас диний саждагоҳ жойларга бориб зиёрат қилиб келиш оммавий тус олиб, салб юришлари каби шаклга айланиб кетдилар. Айниқса, зиёрат қилиш ҳаракати XV аср охири ва XVI аср бошларига келиб энг юқори даражага кўтарилди. Зиёратчилик доирасининг ўсиши билан бирга унинг турли оқимлари ҳам кучая борди. Шу билан биргаликда зиёратчилар таркиби ҳам хилма-хил бўлиб, унда диний этиқодга амал қилувчи кишилар билан бир қаторда, турли хил касбкор, мансабдор, кишилар ҳам иштирок этабошлаганлар. Зиёратчи-ҳожилар ўртасида оқсуяклар, рицарлар (олижаноб одамлар), саёҳатчилар, ҳарбийлар, ижодкорлар, ҳукумат идораси ходимлари, савдогарлар, қолаверса оддий кишилар қатнашганлар. XIX асрга келиб диний туризм уюшган ҳолдаги шаклга эга бўла бошлади. Маълумотларга кўра, зиёрат қилиб келувчилар сони тобора кўпая бориб, биргина Францияда 1861 йилда 300-400 минг кишига етган. 1870 йил охирларида уюшган ҳолдаги зиёратчилик оқими Европанинг Австрия, Германия каби бир неча мамлакатларида ҳам кенг ривожлана борди. Ҳозирги кунга келиб, ер куррасининг турли хил минтақаларида, кўп асрлар олдинги сингари, диний қадамжоларга бориб сиғинадиган сайёҳлар сони тобора кўпайиб бермоқда. Ҳар йили бутун ер юзаси бўйича 200 млн. дан ортиқ кишилар турли хил диний ҳаж сафарларига бориб зиёрат қилиб келишадилар. Шулардан 150 млн. дан ортиқ христианлар, 20-30 млн. атрофида индуистлар, 40 млн.дан кўпроқ мусулмонлар, буддистлар, синтоистлар ва бошқалар иштирок этадилар. Зиёратчиларнинг сайёҳат қилишидан асосий маҳсади азиз авлиё жойларга қадам ранжида қилиши, сиғиниш чоғида руҳий жиҳатдан енгиллашиши, кўнгилларнинг покланиши, оғир касалликлардан холос бўлмоқлиги, қилиб қуйган гуноҳ ишларини оллоҳдан сўраб кечиришларини, сафар чоғида сафдошлари билан маънавий яқинликда бўлишни орзу-умид қилишадилар. Зиёратчи сайёҳлар сафарга чиқишида ўз орзу умидларига

эришиш, яратганга шукронлар айтиб унинг иззат ҳурматини бажо келтиришни ўз кўнгилларидан ўтказадилар. Ҳозирги кунга келиб дунёда зиёратчилик сайёҳлигининг 10 дан ортиқ йирик марказлари мавжуд бўлиб, улар ер шарининг деярли ҳамма қитъаларида жойлашган: • Христиан Европаси; • христианлик ва бошқа кўпсонли динлар билан мустаҳкам ўрин эгалловчи Шимолий Америка; • Христианлик ва анъанвий динлар билан Лотин Америкаси; • Исломни қабул қилган Шимолий Африка; • Ислом ҳукмрон ва алоҳида христианлик ва анъанавий динлар мавжуд Ғарбий ва Шарқий Африка; • Буддизм, ислом, христианлик ва ҳиндузимни эгаллаган ЖанубийШарқий Осиё; • Буддизм билан (асосан ламаизм) мустаҳкамланган Марказий Осиё; • Ислом ҳукмрон Ўрта Осиё; • Ислом ва христианлик, иудизм билан мустаҳкамланган Ғарбий Осиё; • Иудизм ва буддизм тарқалган, шунингдек христианлик, жайнизм, сикхизм ва ислам мавжуд Жанубий Осиё. Ҳар бир макроҳудуд энг аввало зиёратнинг жаҳоний марказлари билан машҳур. Улар эътиқодчиларнинг халқаро оқимини қабул қиладилар ва кўпинча диний ихтисослаштиришнинг маъмурий, саноат, маданий ва туристик марказлари функциялари билан қўшилиб кетадилар. Бундан ташқари, макроҳудудларда миллий ва маҳаллий аҳамиятга эга диний сиғиниш объектлари мавжуд. Ер шарида энг қадимий ва йирик диний марказлардан бири Яқин Шарқда жойлашган Иордания давлатининг Иерусалим (Қуддус) шаҳри бўлиб ҳисобланади. Иордан дарёсининг ўнг қирғоғида жойлашган ушбу

ҳудуд 1967 йил июн ойида Исроил томонидан босиб олинган. У ҳанузга қадар Иорданияга қайтариб берилмасдан келмоқда. Маълумки, Иерусалим шаҳри учта, яъни христиан, ислом ва иудаизм динларининг келиб чиқиши ва асосланиши маркази бўлиб ҳисобланади. У дунёдаги ибодат қилиш марказлари ўртасида алоҳида ўринни эгаллайди. Шаҳарнинг ўтмиш тарихи узоқ-узоқларга бориб тақалади. Бу ерда илк бор иудаизм динига эътиқод қилувчи монотеист (бир худолик, яъни худони битта деб билувчи) дин тарафдорлари, ундан кейин христиан ва ислом дини келиб чиққанлигидан далолат берадилар. Иерусалим христиан динига эътиқод қилувчилар учун муқаддас шаҳар бўлиб ҳисобланади. Шаҳарда энг йирик зиёрат қилувчи жой бу- Воскресения (Қайта туғилиш) ибодатхонасидир. Бу ибодатхона бутун дунё христианлар олами эътиқод қилувчиларининг муқаддас сиғинишадиган жойи бўлиб ҳисобланади. Ҳар бир қадам ранжида қиладиган сайёҳ ушбу ибодатхонага албатта ташриф буюришга ҳаракат қилишади. Бу ерга келган сайёҳлар муқаддас Голгофега сажда қилиш, Помозония тошларига ва манзарали Оллоҳ қабрига сиғиниш, сажда қилиш каби амалларни бажаришадилар. Бу ибодатхонага турли туман миллат вакиллари, жумладан, яҳудийлар, арманлар, сурияликлар, ҳабашлар, греклар, италиянлар, французлар, немислар, руслар ва қолаверса бутун европа миллат вакиллари-эътиқодчилар келишиб сиғинадилар. Иерусалим шаҳрига ташриф буюрган сайёҳларда Пасха (яҳудий ва христианларнинг диний байрами) арафасида Воскресения ибодатхонасида “Фаровон оловни ёқиш” маросимида қатнашиш катта таъсурот қолдиради. Эътиқодчилар учун ушбу воқеада иштирок этиш жуда катта маънони англатиб, Оллоҳ кишилар учун яна бир марта ҳаёт ҳадя этиши демакдир. Мусулмон динига эътиқод қилувчилар ҳам Иерусалим шаҳрида ўзларининг сиғинишадиган жойларига эга бўлиб, у энг қадимги Умар масжидидир. Ушбу масжид ислом динидаги энг илк бор қурилган ва

сиғинадиган қадамжолардан бири бўлиб ҳисобланади. Ҳозирги кунда ҳам унда 5 мартадан иборат номоз ўқилиб келинмоқда. Христиан дини марказлари. Ҳозирги кунда христианлар динига мансуб бўлган ер юзасидаги халқларнинг муқаддас сиғинишадиган жойлари жуда кўп бўлиб, уларнинг аксарият қисми Европада Рим (Италия), Париж ва Лура (Франция). Фотима (Португалия), Варшава (Польша), Монсеррат (Испания) шаҳарларида жойлашгандир. Христианларда энг қадрли саждагоҳларидан бири - бу Париж шаҳридаги Нотр-Дам ибодатхонаси бўлиб ҳисобланади. Бу ибодатхона Ииусус Христоснинг чиллак қилиниши ва ўлими билан боғлиқ муқаддас жой бўлиб, бутун Франция сайёҳларни ўзига жалб этувчи маскан бўлиб ҳисобланади. Нотр-Дам ибодатхонаси бутунлай тоғолча дарахти материалидан ясалган катта бир кошонадир. 1985 йилдан бошлаб бу ерда ҳар йили бутунжаҳон христиан ёшларининг куни ўтказилиб келинмоқда. Ушбу ёшлар форумига марҳум Рим папаси Иоанна Павел II томонидан 1985 йили асос солинган эди. Ҳар йили бу ерга католик динига эътиқод қилувчи 500 мингдан ортиқ талаба ёшлар ташриф буюришадилар ва сиғинишадилар. Европадаги энг йирик диний марказларидан яна бири Рим шаҳри бўлиб ҳисобланади. Бу қадим шаҳарда дунёга машҳур саборлар жойлашган. Улардан бир Сан –Жаванни ин - Латерано IV асрда бунёд этилган. Уни «Римдаги ва Ердаги барча черковларнинг онаси» деб улуғлашади. Унда Муқаддас ёдгорликлар жамланган: авлиё Петр ва Павел бошлари, иудей Нуҳ пайғамбари, Аароннинг муқаддас темир таёғи, Мариянинг ёпинғичи, Сирли оқшомлар ўтказилган стол қисми, «ҳақиқий хоч» устуни шулар жумласидандир. Бизнинг давримизгача табаррук зинапоя сақланиб қолган. У Иерусалимнинг Пилат саройидан олиб келинган. Ривоятларга кўра, ундан Исо пайғамбарни қатл этишга олиб чиқишганмиш. 28 мармар зиналаридан фақат тиззаларни букибгина кўтарилиш мумкин. Ҳозирги вақтда Сан- Жаванни ин-Латерано Рим кафедрал сабори ҳисобланади.

Римдан ташқарида Ватикан шаҳар-давлати жойлашган. У католик черковлари маркази, унинг раҳбари Рим папасининг қароргоҳи ҳисобланади. Ватиканда маданиятнинг бебаҳо хазиналари тўпланган. Жумладан Авлиё Петр сабори ўзининг улуғворлиги билан кишини ҳайратга солади. Бу ерга дунёнинг ҳамма томонларидан зиёратчилар оқиб келади. Удумга кўра улар йўл кўрсатувчи Авлиёлар машҳур хайкаллари пойини ўпиб, тавоф қиладилар. Католик байрами - Пасха кунлари айниқса Ватикан гавжум бўлади. Папа Авлиё Негра майдонига тўпланганларга худодан эзгулик тилайди. Унинг таъсирли нутқи тоат-ибодат руҳига сингиб динга эътиқод қилувчиларни чуқур ҳаяжонга солади. Барча католикларнинг Олий мартабали Отаси илоҳий сўзларини жон қулоқларини бериб тинглашади. Юқорида тилга олинган христиан муқаддас ёдгорликлари ва удумлари ва удумлари рўйхати шулар билан тугамайди. Илоҳий сиғиниш жойлари ва буюмлари хилма-хиллиги, сони бўйича дунёнинг бирор бошқа дини христианликка тенг келмайди. Шуни қайд қилиш керакки, ҳозирги кунда ҳам Европанинг бошқа ҳудудларида ҳам, жумладан Бельгиянинг Брюге, Италиянинг Турин, Франциянинг Лурд , Польшанинг Ясна-Гуру шаҳарларидаги муқаддас қадамжо жойлар христиан динига эътиқод қилувчи миллионлаб зиёратчи сайёҳларни ўзига жалб қилиб келмоқдалар. Ривоятларга кўра, Ииусус Христос вафотидан сўнг унинг жасади зиғир толасидан тўқилган матоларга ўралиб, хушбуй ҳид тарқатувчи мирра смоласи ва зайтун ёғига шимдирилиб қоядаги ғорга жойлаштирилган. Кафан эҳтиёткорлик билан сақланганлиги сабабли христианлар унга муқаддас табаррук сифатида ҳанузгача сиғиниб келмоқдалар. XIX аср ўрталарига келиб, Ииусус Христосга таълуқли 42 донадан иборат асл нусхага эга бўлган кийим кечаклар: елкага ташланадиган, енгсиз камзуллар ҳам сақланиб қолган. Ҳозирги кунда бу камзуллар Италиянинг Турин шаҳридаги бош соборида кумуш билан зирҳланган нафис сандиқчада ҳамон сақланиб келинмоқда. У ҳар 25 йил мобайнида бир марта халқ оммаси

олдида намойиш этилади. Бундай пайтларда Турин шаҳрига 3 млн. га яқин зиёратчилар келишади. Табаррук нарсанинг охирги маротаба намойиш амаллари 2003 йилда ўтказилган. Уни кўриш учун кишилар 15-16 соатдан ортиқ навбат кутиб туришадилар. Бошқа бир муқаддас нарса Ииусус Христосга тегишли «қон томчиси» бўлиб, у Бельгиянинг Брюге-шаҳридаги ибодатхонада сақланиб келинмоқда. Ўз вақтида бу табаррук нарсани Иерусалим патриархи (руҳонийси) Белгиялик граф Гьери Эльзасскийга совға сифатида ҳадя қилинган. Ҳозирги пайтда ҳар жума куни муқаддас «қон томчиси» биллурдан ясалган махсус идишда “Қон куни” байрамида оммага намойиш қилинади ва зиёратчилар томонидан тавоб этилади. Байрам тантаналари бутун Брюге шаҳри кўчалари бўйлаб ўтказилади ва унда ўн минглаб зиёратчи-сайёҳлар қатнашадилар. Буддизм дини маркази. Буддизм дини ўзининг кенг кўламлиги жиҳатидан дунёда христиан ва ислом динларидан кейин учинчи ўринни эгаллайди. Буддизм илк бор қадимги Ҳиндистон ҳудудида эрамиздан олдин VIV асрларда пайдо бўлган. Кейинчалик у Жанубий Шарқий Осиё, Марказий Осиё қисман Ўрта Осиё ва Сибирга тарқалган. Ҳозирги кунда буддизм динига эътиқод қилувчилар Хитойдаги Ҳимолай тоғида жойлашган муқаддас Лхаса шаҳрига қадамжо қилишадилар. Шаҳар денгиз сатҳидан 3650 метр баландликда жойлашган бўлиб, у ерда Далай-Лама монастри ва жуда катта сарой жойлашган. Ушбу сарой XVII асрда қурилган бўлиб, мингдан ортиқ хоналардан иборат. Саройда ўн мингга яқин сиғинадиган нарсалар ва 20 мингдан ортиқ турли хил ҳайкаллар мавжуд. Далай–Лама саройида бутунжаҳон буддизм дини бошқармаси жойлашган. Буддизм динининг иккинчи бир муқаддас, саждагоҳ маркази Шри Ланка давлатининг Канди шаҳрида жойлашган. Шаҳарнинг марказий қисмида Далида Малигава ибодатхонаси жойлашган бўлиб, унда Будданинг чап қозиқ тиши ҳанузгача сақланиб келинмоқда. Ривоятларга кўра, Буддани

оловда куйдириш (кремация қилиш) чоғида унинг шогирдларидан бири тишини суғуриб олади. Ушбу тиш Ҳиндистонда саккиз аср давомида сақланади ва ҳинд маликаси Хемалакта хоним томонидан яширинча Шри- Ланкага олиб келинади. Будданинг тиши муқаддас ва мужиза сифатида ҳамон сақланиб келинмоқда. Ҳар йили июл ойининг охири ва август ойи бошларида Канди шаҳрида “Тиш маросими” байрами ўтказилади ва у безатилган филларда бутун шаҳар кўчалари бўйлаб тантанали равишда намойиш этилади. “Тиш маросими” байрами бутун дунё бўйича буддизм динига эътиқод қилувчи зиёратчи сайёҳлар билан тўлиб-тошиб кетади ва ушбу тантаналар қарийиб ўн кун давом этади. Буддизм динида ҳайкалларга ҳам сиғиниш ва сажда қилиш кенг тарқалган. Масалан, Япониянинг Осакадан унча узоқда бўлмаган Нара шаҳрида Тодайзи ибодатхонаси бўлиб, унда дунёга машҳур бўлган Буюк Будда бронза ҳайкали мавжуд. Унинг баландлиги 16 метрга етади. Ушбу муқаддас саждагоҳга келадиган сайёҳлар сони беқиёс кўпдир. Мусулмонлар дини маркази. Саудия Арабистони ярим оролда жойлашган бўлиб, у уч томондан Араб денгизи, Қизил денгиз Форс кўрфазининг сувлари билан ювилиб туради. Бу ҳудуд ғоят хосиятли ўлка бўлиб, ер юзида биринчи инсон цивилизациясининг қадимий марказларидан биридир. Ярим оролининг аксарият қисмини саҳро ва чўллар ташкил қилади. Лекин оз бўлсада, унумсиз дашту, саҳрода обод воҳалар, энсиз ҳосилдор ерлар ҳам учрайди. Қизил денгиз соҳили бўйлаб чўзилиб ётган Ҳижоз ўлкаси ўзининг икки шаҳри Макка ва Мадина билан дунёга донг таратган. Бу ерга дунёнинг тўрт томонидан мусулмон динига эътиқод қилувчилар Макка шаҳрига зиёратга– Ҳажга келишадилар Бекаа водийсида жойлашган Макка–Муҳаммад пайғамбарнинг туғилиб, ўсган шаҳаридир. Шаҳар ўзининг “Каъба” деб аталмиш қадимий муқаддас иморати билан машҳурдир. «Каъба» яъни «Худонинг уйи» деб аталади. Ривоятларга

қараганда, уни Одам Ато бунёд этган, аммо иморат бир неча марта вайрон бўлган ва қайтадан тикланган. Бир қанча асрлар ўтгандан кейин, Иброҳим пайғамбар (уни христианлар Абраҳам дейишади) Макка шаҳрига қадам қўяди ва ўз қўли билан «Каъба»ни қайта қуради. Унинг ички қисмига Тангри томонидан осмону фалакдан ташланган метеорит тошни жойлаштиради. Бино тўғри тўрт бурчакли бўлиб қад кўтаради. “Каъба” жойлашган майдон “Ҳарам” ёки “Муқаддас макон” деб юритилади. Метеорит тошни араблар “Ҳожар-ал- Асвад” ёки “Муқаддас Қора Тош” деб атайдилар. Макка шаҳрига ташриф буюрган зиёратчилар Каъбанинг атрофида унинг Қора Тош қуйилган бурчагидан бошлаб етти маротаба айланиб ўтишади ва тавоб қилишади. Зиёратчилар сўнгра етти бор Сафо тоғига, етти бор Маъво тоғига чиқишадилар. Ундан сўнг Арофат тоғига ташриф бюриб, ҳаж амалларини бажариб қайтишадилар. Муқаддас – «Каъба» жойлашган майдонда Саудия Арабистони подшоҳлиги томонидан қурилган мусулмон оламидаги энг катта мужизакор “Аль-Ҳарам” масжиди қад кўтарган. Ҳар йили бу ерда Қурбон ҳайити (байрами) ўтказиладиган тантаналарда қатнашиш учун келган зиёратчиларнинг умумий сони 2 млн. кишидан ошиб кетади. Мадина- Муҳаммад пайғамбарнинг дафн этилган шаҳри бўлиб, ЭлҲамд воҳасида жойлашган. Зиёратчилар ҳаж амалларини бажариб бўлганларидан кейин пайғамбар қабрини зиёрат қилиш учун Мадина шаҳрига ташриф буюришадилар. Шуни қайд этиш жоизки, мусулмон оламида зиёрат қилиш маконлари ҳам анчагина. Жумладан, Марказий Осиёда, қолаверса Ўзбекистон Республикасида ҳам азиз авлиёлар яшаб, дафн этилган қадамжолар, зиёрат масканлари беқиёс кўп. Улар қаторига Жанубий Қозоғистон вилояти, Туркистон шаҳридаги Ахмад Яссавий мақбараси; Тошкент вилояти Зангиота туманидаги Зангиота мажмуаси; Тошкент шаҳридаги Шайх Хиванда Тахур мақбараси, Қалдирғоч-бия мақбараси,

Юнусхон мақбараси; Ҳазрати Имом мажмуаси; Абубакр Муҳаммад Каффал Шаши мақбараси; Шайх Зайниддин бобо мақбараси; Самарқанд вилояти Пайариқ тумани Хартанг қишлоғидаги Имом Аль-Бухорий мажмуаси; Оқдарё тумани Даҳбед қўрғонидаги Махтуми Аъзам мақбараси; Самарқанд шаҳридаги Шоҳи Зинда, Амир Темур, Руҳобод, Хўжа Дониёр, Мотрудий, Мурод авлиё, Хўжа Ахрор Вали, Оқ сарой, Чўпонота мақбаралари; Бухоро шаҳридаги–Исмоил Самоний, Чашмаи Аюб, Садриддин Бухарзи, Боҳовуддин Нақшбандий, Буён Кулихон, Чор Бакр мақбаралари; Хоразм вилоятида Уч авлиё, Саид Алловуддин мақбараси; Қашқадарё вилоятида–Жаҳонгир, Дорус Саодат, Дорут Тиловат мажмуаси, Кўк гумбаз масжиди; Сурхондарё вилоятида - Ҳаким ат- Термизий мажмуаси; Султон Саодат ибодатхона ёдгорлиги, Фаёзтепа ибодатхонаси; Жиззах вилоятида Садр Вахс авлиё (Авлиёота) мажмуаси; Фарғона вилоятида Дахмон Шахон гўрхонаси, Мозорихон мақбараси кабилар зиёратчи сайёҳларни ўзига жалб қилиб келадиган масканлар бўлиб ҳисобланади. Мустақиллик йилларида жуда кўпгина азиз, авлиёларнинг дафн этилган жойлари ва қабрлари қайтадан таъмирланиб, асл ҳолатига келтирилди. Ушбу қадамжо жойлар хушманзара, обод, зиёратгоҳ масканларга айлантирилди. Улар қаторига Баҳовиддин Нақшбандий, Ғиждувоний, Имом ал-Бухарий, Маҳтуми Аъзам, Шоҳизинда, Мотрудий, Ҳаким ат-Термизий, Зангиота каби азиз авлиёлар ва имомлар мақбаралари мусулмон аҳлининг беқиёс, гўзал зиёрат қиладиган ва маънавий руҳланадиган жойларига айлантирилди. 4 Даволаш – соғломлаштириш туризми географияси Даволаш мақсадидаги туризм хорижга чиқишнинг бошқа турларидан фарқли равишда ўзига хос индивидуал характерга эга. Одатда сайёҳларнинг даволаниш сафари 24-28 кундан иборат бўлиб, давомийлиги жиҳатидан бошқа туризм турлариникидан анча кўпдир. Бу туризм тури билан фақат шу мақсадда ихтисослаштирилган фирмалар шуғулланади. Улар турли тиббиёт муассасалари ва ташкилотлари билан боғланган. Даволаниш сафарини врач

тавсия қилади, кейин эса уни туристик фирма расмийлаштиради. Даволаниш мақсадида саёҳатга бўлган талабни қондириш, ташкил этиш учун тиббиёт муассасалари вакиллари, курортлар ва бошқа мамлакатлардаги соғломлаштириш масканлари тўғрисида тўлиқ ахборотлар билан таъминланади. Соғломлаштириш сафарлари дастури шундай тузиладики, унинг яримига яқинроғи даволаш – соғломлаштириш ёки машғулотларга ажратилади. Бошқа ҳамма тадбирлар йўлйўлакай, ёки тўлдирувчи тадбирларга киради. Бугунги кунда хорижга шифобахш курортлар ва санаторийларга бораётган кишилар сони бошқа туризм турлари бўйича бораётганларга нисбатан анчагина кам. Аммо даволаш - соғломлаштириш туристик сафарлари машҳурлашиб, суръатлари ўсиб бораётганини ҳисобга олинадиган бўлса, дунё бозорида туризмнинг бу тури истиқболлари катта эканлиги кўзга ташланади. Даволаш сафари бўйича биринчи таклиф Россия туризм бозорида XX асрнинг охирларида яъни, 1991 йилда пайдо бўлди. Тахминан биргина Москва шаҳрида 40 тадан ортиқ турфирмалар даволаш туризмига ихтисослашган. Даволаниш мақсадидаги саёҳат узоқ тарихий тараққиётга эга. Қадимги греклар ва римликлар шифобахш манбалари ва мўътадил иқлимдан ўз саломатликларини тиклашда фойдаланишган. Курортларга на фақат хаста кишилар, балки бунга етарли маблағи бўлган соғлом кишилар ҳам дам олиш учун келишган. Қадимги даврда Грецияда Эпидавр ва Кос, Римда эса денгиз бўйида жойлашган Байи курортлари машҳурлиги билан ном чиқаришган. Табиий омилларнинг шифобахш хусусиятлари туфайли даволаниш мақсадларининг географияси кенгайиб бормоқда. 1999 йилда Испанияда бўлиб ўтган Халқаро конгрессда даволашсоғломлаштириш туризми ҳозирги замон жамиятида муҳим аҳамиятга эга эканлиги, дам олиш ва даволаш бозорини кенг татбиқ этиш, курорт хизматларининг стандарт усулларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш лозимлигини таъкидлади.

Курортларнинг асосий типлари. Курортлар бош типининг учлиги фарқланади: бальнеолог, иқлимий ва балчиқли . Бальнеологик курортда бош даволаш омили сифатида табиий маъданли сувлардан фойдаланилади. Улар ванна қабул қилиш, ички истеъмол (ичиш, ингаляция ва бош.) қилишга тавсия этилади. Маъданли сувлар жуда кўп хасталиклардан даволанишга ёрдам беради. Бальнеологик курортларга келаётганлар орасида ошқозон – ичак, юрак-қон томирлари, асаб тизими ва таянч – ҳаракат аппаратлари касалликларига чалинган кишилар кўп учрайди. Ўтказилган тиббий тадқиқотларда бальнеологик курортлар бир неча хил касалликларни даволашда самарали эканлигини кўрсатди. Курортларнинг бошқа типи – балчиқ билан даволаш шифобахш балчиқ (пелиодлар) жойлари билан боғлиқ. Балчиқ билан даволаш бўғимлар патологияси, асаб тизими жароҳати, шунингдек геникологик ва бошқа айрим касалликларни даволашда қўлланилади. Иқлимий курортлар ҳам иқлимнинг ўзи сингари хилма-хилдир. Ўрмон, яланглик, тоғ, денгиз бўйи, иқлим-қимиз-даво – каби ноёб иқлим – об-ҳаво омиллари (ҳарорат, атмосфера босими, қуёш нурланиши ва ҳ.к.) бебаҳо шифодир. Улардан даволаш – профилактика мақсадларида кенг фойдаланилади. Бу омиллар уйғунлигига қараб курорт ихтисоси белгиланади. Иқлим курортларининг кўпроқ тарқалган типи – денгиз бўйларидир. Тобора кўпроқ туристлар дам олишни даволаниш билан денгизда ўтказишни маъқул кўришаяпти. Денгиз иқлими жуда кўп хасталиклардан холос бўлишга имкон беради. У қон, лимфа безлари, суяк хўжайралари каби хасталикларга чалинган кишиларга шифо бахш этади. Иқлим курортларининг яна бир хил кўриниши – курорт – қимиз – даволаш. Бундай курортларда даволаш бия сути, қуруқ чўл иқлими билан қўшиб олиб борилади. Дунёда иқлим-қимиз-даволаш курортлар сони унча кўп эмас. Уларнинг умумий сони ҳаммаси бўлиб, 40 тага яқин. Иқлим – қимиз даволаш

курортлар сонининг ярмидан кўп қисми Россияда, шунингдек Қозоғистон, Туркманистон ва Қирғизистонда мавжуд. Европада даволаш – соғломлаштириш туризми. Кўҳна дунёда асосий даволаш – соғломлаштириш туризми Марказий ва Шарқий Европада, шунингдек Ғарбий Европада жойлашган собиқ социалистик мамлакатлар курорт ишларида бой анъаналарга ва тажрибага эгадирлар. Мижозларни даволаш, дам олиши, соғлигини тиклаши учун табиий иқлим шароитлари, хасталиклар олдини олишнинг замонавий усуллари ва бошқа кенг хизмат соҳалари мавжуд.Улар курорт хизматларини арзон баҳолаб, лекин яхши самарали даволашни йўлга қўйиб европа даволаш соғломлаштириш туризми бозорида устунликни эгаллаб туришибди. Улар бу бозорда катта улушни назорат қиладилар. Санатория – курорт даволанишига туристик келишлар бўйича Европа мамлакатлари ўртасида етакчиликни Чехия эгаллаб келаяпти. Энг катта ва машҳур чех саломатлик маскани Карлова Вари. Чехия миллий туристик маъмурияти маълумотларига кўра, ҳар йили жаҳоннинг 70 мамлакатидан 50 млн. дан кўпроқ киши даволанш учун, 2 млн. экскурсантлар ташриф буюришди. Чехия ҳудудида Карлова Варидан ташқари европада энг қадимий курортлардан бири Теплице, дунёда биринчи радонли санаторий – курорт Яхимов, Мариан-Лазни ва Франтишкави – Лазни, Лугачовице, шунингдек Европада биринчи очилган Янске – Лазни болалар фалажини даволашга ихтисослашган курортлари бор. Европа даволаш – соғломлаштириш туризми бозорида Чехиянинг бош рақобатчиси Венгрия ҳисобланади. Уни ҳақли равишда термал ҳаммомлар (ер ости иссиқ суви) юрти деб аташади. Бир суткада қудуқлар ва табиий иссиқ сув манбаларидан ярим миллион кубгача термал сувлар отилиб оқади. Уларнинг бир қисми тиббиётда фойдаланилади. XXI асрда Венгрия Европада чўмилиш ва сув билан даволанишнинг марказига айланади. Бугунги кунда 22 та Венгрия шаҳри ва 62 посёлкаси даволаниш масканлари сифатида расман тан олинган.

Бальнеологик курортларга ташриф буюриш Венгрияга саёҳатларнинг бош мотивацияларидан бири ҳисобланади. Мамлакатга келган туристларнинг ҳар учинчиси сувларга борган. Венгрия курортларида дам олиш ва даволаниш айниқса Германия, АҚШ, Австрия, шунингдек Венгриянинг ўзини аҳолиси ўртасида жуда машҳур. Венгрия пойтахти Будапешт шифобахш сувлар шаҳри мақомини олган эди. Унинг диққатга сазовар жойларидан бир шарқ ҳаммомлари ҳисобланади. У XVI-XVII асрлар – турк ҳукмронлиги давридан буён сақланиб келмоқда ва ишлаб келаяпти. Польша – даволаниш – соғломлаштириш туризми бозорида бальнеологик ва балчиқ билан даволаш курортлари – Свиноуйсьце, КаменьПоморски, Колобжег Болтиқ денгизи қирғоқларида жойлашган. Улар чех ва венгер курортларига нисбатан кам танилган ва ҳозирча улар билан рақобаталаша олмайди, албатта. Зарур реклама йўқлиги тиббий хизмат даражасининг унча юқори эмаслиги, шунингдек совуқ денгиз польяк курортлари имкониятларини чеклаб қўяяпти. Польшада даволаниш – соғломлаштиришнинг денгиз бўйи туризмини ривожлантиришга ҳудди уч Болтиқбўйи давлатлари Эстония, Латвия, Литва сингари ҳудуддаги ноқулай экологик вазият ҳам салбий таъсир қилаяпти. Бактериал ифлосланиш даражасининг ошиши муносабати билан айрим Болтиқ бўйи пляжлари ёпилаяпти, чўмилиш тақиқланмоқда. Шунинг учун Польшанинг денгиз бўйи районларига туристлар келиши кескин қисқариб кетаяпти. Чехия, Венгрия ва Польшадан ташқари, даволаниш – соғломлаштириш туризми Болгария, Руминия, собиқ Югославия республикаларида ҳам ривожланмоқда. Бу мамлакатлар иссиқ денгизга чиқиш имкониятига эга бўлишиб, даволаниш-соғломлаштириш дастурида асосан денгиз бўйи иқлими типидаги курортларга таклиф қилади. Бундан ташқари Хорватияда Европада ягона нафталан – турли хилдаги нефть конлари очилган ва улар тиббиётда фойдаланилади. Унинг базасида барпо этилган Иванич – Град курорти таянч ҳаракат аппаратлари, тери касалликларига дучор бўлган мижозларни қабул қилади. Словакияда курорт ишлари қайта шаклланапти

ва аста –секин мамлакат тоғ чанғиси туризми шуҳратини тиклаяпти. Термал соғломлаштириш масканларини замонавий тиббий асбоб-ускуналар, жиҳозлар билан таъминлаш, даволашнинг янги технологияларини ишлаб чиқиш ва амалга жорий этиш яқин келажакда туристик оқимларни шу курортларга энг аввало қўшни Чехияга йўналишини кўпайтиради ва даволаниш – соғломлаштириш туризми бозорида муносабат ўрин олади. Ғарбий Европа мамлакатлари курортлари узоқ анъаналари билан ажралиб туради. Бу ерда дунё аҳамиятига молик курортлар жойлашган: Баден – Баден ва Висбаден -Германияда, Францияда Виши , Бельгияда Спа ва бошқалар. Улар айниқса XIX аср иккинчи ярмида – нафақат дам олиш, балки шифобахш жой сифатида ривожлана бошлагандан кейин машҳур бўлиб кетди. Ғарбий Европа курортларининг кўпчилик қисми Германия, Австрия ва Швейцарияда тўпланган. Улар икки типда: больнеологик ва иқлимий типда жойлашган. Германияда юқорида эслатилган Баден-Баден ва Висбадендан ташқари, яхши маълум бальнеологик курортлар Баденвейлар, Вильдбад ва Байерсбронн ҳисобланади. Улар Шварцвальд, Бад-Хомбург ва Бад – Наухайм тоғ ёнбағириларида жойлашган ва Франкфурт – на Майне, Ахен ва мамлакат ғарбидаги бошқа шаҳарлардан узоқ эмас. Иқлимий курортлар орасида ўрмон ва тоғ (Кведлин-бург, Оберхоф, Фюссен), шунингдек денгиз бўйи (Вангероге, Даме, Травемюнде, Хайлигенхафен, Фленсбург) курортлари устунлик қилади. Немис больнеологик ва иқлим марказлари таклиф этаётган реаблитация ва профилактика дастурига Франция, Бельгия, Люксембург, АҚШ ва Канада аҳолиси ўртасида талаб катта. Австрия ҳақли равишда ўзининг кўпсонли курортлари билан фахрланади. Улардан энг машҳури Гастайн дарёси водийсидаги жанубий Зальцбур провинциясида жойлашган Бадастайн бальнеологик курортидир. У иссиқ радон булоқлари базасида барпо этилган. Австрия бальнеологик ва иқлим курортларидан ташқари, кўл бўйи даволаш - соқломлаштириш туризми

сафарларини ҳам рағбатлантирмоқда. Ҳар йили Аттерзе, Мондзе, Оссиахер– 3е ва Топлицзе кўллари 1 млн. туристни жалб этади. Келаётган бутун туристларнинг 20 % ни даволаниш мақсадида келаётганлар ташкил этади. Швейцария курортлари сони бўйича Австрия ва Германиядан бироз орқада бўлсада, аммо даволаш – соғломлаштириш туризми йўналиши бўйича машҳурликда улардан қолишмайди. Швейцарияликлар ва хорижий меҳмонларда бальнеологик саломатлик масканлари (Баден, Бад-Рагац) ва айниқса тоғ иқлими курортлари (Ароза, Давос, Санкт-Мориц, Церматт ва бошқ.) шуҳрат қозонган. Швейцария биринчилар қаторида ўт-ўланлар билан даволашни тажриба қилиб кўрган. Ўтўланлар қайнатмалари ва дамламалари организм ҳимоя қобилиятини мустаҳкамлайди. Марказларда дерматоз, модда алмашинуви бузилиши, диабет, бўғин касалликлари, асаб бузилишлари муваффақиятли даволанади. Жанубий Европа даволаш-соғломлаштириш туризми бозори асосан Италия билан танилган. Унинг бальнеологик курортлари мамлакат шимолишарқида Эмилья-Романья вилоятида ва нафақат термал сувлари, балки шифобахш балчиғи билан ном қозонган Искья оролида тўпланган, Португалия, Испания, Греция туристларни ўзларининг денгиз бўйи иқлим курортлари билан жалб этади. Бу курортлар дам олиш ва кўнгил очиш зоналари сифатида шуҳрат қозонган. Шимолий Европада даволаш-соғломлаштириш туризми паст даражада ривожланган. Дания, Норвегия, Финляндия, Швеция ва Нидерландия кабилар денгиз бўйи курортлари билан ажралиб туради. Аммо улар кўпроқ ички аҳамиятга эгадир. Америкада даволаш – соғломлаштириш туризми. Америка қитъасида даволаш-соғломлаштириш туризми бозорида шубҳасиз АҚШ еткачи ўринни эгаллайди. Унинг соғлиқни сақлашдаги ютуқлари (органлар ва хужайраларни кўчириб ўтказиш, кардиохрурургия, пластик операция) бутун дунёда тан олинган. Врачлар ва ёрдамчи тиббиёт ходимлари дунёда энг малакали ва маҳоратли ҳисобланадилар. Клиник комплекслар илм-фан

ютуқларининг энг сўнгги ускуналари билан жиҳозланган. Аммо АҚШда тиббий ёрдам жуда қиммат туради. Шунинг учун ҳам тобора кўпроқ америкаликлар ўз саломатликларига жиддий эътибор билан қарайдилар. Турли касалликлар олдини олиш чораларини кўрадилар ва шу мақсадда курортларга борадилар. Шимолий Америка курортларининг асосий тури – бальнеологик типда. Улар барча штатларда мавжуд бўлиб, АҚШнинг марказий қисмида Арканзас штатида жойлашган Хот–Спрингс, Хибер-Спрингс, Маммот – Спрингс курортлари ўзининг минерал сувлари билан машҳур. Нью-Йорк шаҳри чеккасидаги Лонг-Бич, Атлантика океани қирғоғидаги Хаттерас, Шимолий Каролина, Флоридадаги Майами–Бич, Калифорниядаги Сан- Диего ва СантаКруз денгиз бўйи иқлим курортларида дам олишга талаб катта. Кўл бўйи курортлари ҳам машҳур. Кўпчилик америкаликлар дам олиш ва даволаниш учун Марказий Америка, Барбадос, Куба ва Багам оролларини маъқул кўришсада, бу кўлбўйи курортлари ҳам доимо гавжум. Яқин Шарқ даволаш –соғломлаштириш мақсадида туристлар оқими «Ҳаёт йўли» бўйлаб туз ва минерал моддаларга бой Ўлик денгиз сари йўл олишади. Унинг суви ҳатто оддий организмларнинг яшаши учун ҳам яроқсиз. Аммо Исроилнинг Эйн-Бокек, Эйн-Букек, Эйн-Геди, Неве – Зохар ва Ўлик денгиз бўйларида жойлашган бошқа курортларига келаётган туристлар аъло даражада терапевтик давоси олишларини яхши билишади. Ўлик денгиз ёки кўпинча Шўр денгиз деб аталувчи бу жойлар шифобахш минерал термал сувлари, балчиғи, айниқса инсонга ижобий таъсир этувчи биометереологик шароити, бошқа табиий шифобахшлик омиллари уйғунлиги билан ажралиб туради. Унинг сувида бром 80, магний 35, туз 10 марта океандагидан кўп. Сувнинг алоҳида химиявий таркиби қувватни тиклаш ва организмни ёшартириш хусусиятига эга. Бром асаб тизимини тинчлантиради. Магний тонусни рағбатлантиришда ва терини тозалайди. Ўлик денгиз сувининг зичлиги хусусияти шундаки, унга тушган сузишни

билмайдиган киши ҳам чўкиб кетмайди, бемалол сув юзасида қалқиб тураверади. Ўлик денгиз бошқа минерал манабалардан: тоғ тоза сувларидан, шифобахш бўлоқлардан тўйинади. Улар ўзи билан шифобахш балчиқларни оқизиб келади. Турли хил моддалар ва минерал тузларга бой бўлган бу балчиқ организмда мода алмашинувини яхшилайди. Кишини бардам қилади, кўпгина касалликларнинг олдини олади. Ўлик денгиз курортлари кишиларнинг даволаниш ҳақидаги тасаввурларини тубдан ўзгартириб юборади. Даволаниш жараёни бу ерда бошқа муолажаларга қараганда дам олиш ва кўнгил очишда кўпроқ хуш кайфият уйғотади. Осиё, Океания ва Африкада даволаш – соғломлаштириш туризми. Жанубий Осиё, Шарқий ва Жанубий–шарқий Осиёда даволаш – соғломлаштириш турзми суст ривожланган. Аъанавий тиббиёт, фитотерапия, игна билан даволаш Шарқда кенг тарқалган бўлиб, булар хорижий туристлар учун унчалик қизиқарли эмас. Австралия даволаш – соғломлаштириш туризми учун зарур барча табиий ресурсларга эга. Йирик бальнеологик курортлар Дейлсфорд, Морк, Спрингвуд материкнинг жануби-шарқида жойлашган. Австралия дунгиз бўйи иқлими курортлари ҳам дунёда машҳур. Олтин Қирғоқ, Дэйдрим - Айленд, Кэрнс даволаниш ва дам олиш учун энг яхши жойлар ҳисобланади. Аммо Астралиянинг Европа ва Америкадан узоқлиги туристик оқимларни кенгайтиришга тўсқинлик қилади. Африкада даволаш-соғломлаштириш туризми кучайиб бораяпти. Тунис курортларининг донғи таралаяпти. 1996 й. бу ерда янги сув-балчиқ билан даволаш Маркази очилди. У дунёда энг йирик ҳисобланади ва энг замонавий даволаш воситалари, ускуналар ва малакали кадрлар билан таъминланган. Марказда денгиз суви ва балчиғидан фойдаланилган ҳолда уқалаб даволашнинг барча турлари қўлланилади.

Африканинг шимолий қирғоқ бўйларида денгиз бўйи иқлим курортлари жойлашган. Мисрда тан олинган туристик марказ Қизил денгиздаги Хургада, халқаро классдаги курортлар Шарм-Эль-Шайх, шунингдек Дахаб ва Нувейба ҳисобланади. Мароккода –Агадир, Мохаммедия, Танжер, Эль – Хоссейма ва бошқа курортлар ҳам машхур. Кения денгиз бўйи курортлари Ҳинд океани қирғоқлари бўйлаб жойлашган. Момбаса, Кипини, Малинди, Ламу, Килифи, шулар жумласидандир. Жанубий Африка республикасида ҳам бир неча курортлар бор. Африка мамлакатлари курорт ишларини ривожлантириш учун умуман олганда маблағга эга эмас.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Александрова Ю.А. «Международный туризм». Учебник. М:«Аспект пресс» 2004г. 2. Александрова Ю.А. «Международный туризм» Учебное пособие для вузов. М:«Аспект пресс» 2001г. 3. Балабанов. И.Т. «Экономика туризма» М.,«Финанси и статистика»2000 г. 4. Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004г. 5. Вавилова Е.В. Основы международного туризма. Учебное пособие. М., ГАРДАРИКИ, 2005. 6. География туризма: учебник / кол.авторов: Под ред. А.Ю. Александровой. М.: КНОРУС, 2008. 7. Дворниченко В.В. История международного и национального туризма. М., Издательство МЭСИ, 2001. 8. Дурович А.П. «Маркетинг в туризме». Минск. «Новое знание».2001. 10. Дурович А.П. Реклама в туризме. Учебное пособие. 2003. 11. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. Алматы, 2000. 12. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение. Алматы, 2003 13. Жукова М.А. Индустрия туризма: менеджмент организации. М.: «Финансы и статистика», 2006. 14.Зорин И.В., Квартальнов В.А. Энциклопедия туризма. М. Финансы и статистика, 2000. 15. Кабушкин Н.Н. Менеджмент туризма. «Новое знание» М., 2001. 16. Квартальнов В.А. Иностранный туризм. М.: «Финансы и статистика», 2003. 17.Квартальнов В.А. Туризм . Учебник. М., «Финансы и статистика». 2004.

O'xshashlar

Халқаро туризм статистикаси

Халқаро туризм бозори

Халқаро туризм индустрияси

Халқаро туризм бозорида трансмиллий компаниялар

Халқаро туризм ягона тизим сифатида