Gid-ekskursiya xizmatlarini amalga oshirish jarayonlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Gid-ekskursiya xizmatlarini amalga oshirish jarayonlari

Yuklangan vaqt:

31.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1307.140625 KB

Ko'chirib olish

Gid-ekskursiya xizmatlarini amalga oshirish jarayonlari Reja: 1. Gid-ekskursiya xizmatlarining mohiyati va tasnifi. 2. Gid-ekskursiyachi xizmati va uning vazifalari. 3. Gid-ekskursiyachiga qo’yiladigan talablar.

1. Gid-ekskursiya xizmatlarining mohiyati va tasnifi «Ekskursiya» tushunchasi yunoncha «excursio» so’zidan olingan bo’lib, «sayohatga chiqish, sayr qilish» degan ma’noni anglatadi. «Ekskursiya» tushunchasiga ta’rifni birinchi bo’lib V. Dal (1882 y.) quyidagicha bergan: «Ekskursiya – bu sayr-tomosha, biror nimani izlash, o’simliklar yig’ishdir». Rossiyalik olim M.P. Ansiferov (1923 y.) «Ekskursiya – bu sayr bo’lib, uning vazifasi aniq ma’lumotlar asosida mavzuni o’rganishdir», degan fikrni keltirib o’tgan. Kichik sovet ensiklopediyasida (1931 y.) «Ekskursiya – bu ma’lum bir joylarda, sanoat korxonalarida, sovxoz, muzeylarda va boshqa joylarda ilmiy va ta’limiy maqsadlarda jamoaviy tashrif buyurishdir» deb ta’rif berilgan. Katta sovet ensiklopediyasida (1978 y.) «Ekskursiya – bu diqqatga sazovor obyektlarga (madaniy yodgorliklar, muzeylar, korxonalar, joylar va sh. k) tashrif buyurish, bilim olishning shakli va metodi bo’lib, odatda mutaxassis-gid rahbarligida jamoaviy o’tkaziladi» deb ta’rif berilgan 1 . Ekskursiya tushunchasini tahlil qilganda ekskursiya xizmatining obyektiv talablardan iboratligini e’tiborga olishimiz kerak bo’ladi. Har bir ekskursiya o’ziga xos faol jarayon bo’lib, uning mohiyati ma’lum qonuniyatlar (mavzuiyligi, maqsadliligi, ko’rgazmaliligi, hissiyotliligi, faolligi va sh.k.) bilan asoslanadi. Ekskursiya xizmati oldida turgan vazifalari quyidagicha namoyon bo’lishi mumkin: 1 Тухлиев И.С., Амриддинова Р.С. ―Организация экскурсионного обслуживания‖. Учебное пособие. –С., 2011. Ko'radi Eshitadi His qiladi Ko’nikmaga ega Bo'ladi Gid Ekskursantlar

1.1-rasm. Ekskursiya xizmati jarayoni va vazifalari. Demak, ekskursiya xizmati – bu tarixiy va madaniy yodgorliklar, tabiat manzaralari, ishlab chiqarish korxonalari va boshqa diqqatga sazovor joylarni ko’rsatish, hikoya qilish jarayonini uslubiy jihatdan tashkil qilishdir. Ushbu jarayonda ekskursantlar ko’z oldidagi obyektlar, ular bilan bog’liq voqea-hodisalar malakali mutaxassis-gid tomonidan hikoya va tahlil qilinadi. Ekskursiya xizmatining vazifalaridan biri – ekskursantlar ongida ekskursiya mavzusi, tarixiy shaxslar hayoti, voqealar, faktlar va umuman ekskursiya ma’lumotiga bo’lgan munosabatni va mustaqil baho berishni shakllantirishdir. Mavzuli ekskursiya xizmati shahar ko’rgazmali ekskursiyasidan o’zining tarkibi, mazmuni, uslub jihatidan murakkabligi bilan farqlanadi. Ekskursiyaning rivojlanish yo’li uning mazmun jihatidan o’zgarishi bilan bog’liqdir. Avvallari ekskursiya shifobaxsh o’simliklarni izlab topish maqsadidagi sayr deyilgan, keyinchalik unga, masalan, o’lkashunoslik muzeylariga namunalar yig’ish kabi ilmiy maqsadlar qo’yilgan. Mustaqil ta’limning yangi shakllarini izlash jarayoni ekskursiya xizmati oldida umumta’limiy maqsadlarni belgiladi. Tarbiyaviy ishlarni samaraliroq tashkillashtirish harakatlari ekskursiya xizmatini madaniy-ta’limiy ishlarning biriga aylantirdi. Xulosa qilib, ekskursiya xizmatining mazmunini quyidagicha talqin qilishimiz mumkin: ekskursiya xizmati – bu insonlar guruhiga maxsus shakllarda beriladigan bilimlar majmui bo’lib, bilimlarni uzatishda maxsus harakatlar tizimi tanlanadi. Har bir ekskursiya xizmati o’z vazifasiga ega. Tabiatshunoslik mavzusidagi ekskursiyalar ekskursantlarni tabiatga, hayvonot va o’simliklar olamiga ehtiyotkorona munosabatni, san’atshunoslik mavzusidagi ekskursiya ekskursantlarni estetik dunyoqarashini, ishlab chiqarish mavzusidagi ekskursiyalar mehnatsevarlik sifatida tarbiyalaydi.

1.1-jadval Ekskursiya xizmatining maqsadi, vazifasi va o’tkazish shakllari 2 № Maqsadi Vazifasi O’tkazish shakli 1 Dam olish Dorivor o’simliklar, mevalar, qo’ziqorinlarni izlash Sayr 2 O’quv O’quv fanini o’quvchilar tomonidan o’rganishi (botanika, geografiya, tarix) Sinfdan tashqari dars 3 Ilmiy O’lkashunoslik muzeyi uchun namunalar izlash Ekspeditsiya 4 Umumta’limiy Umumiy, madaniy dunyoqarashni kengaytirish Turistik poxodlarda suhbat, transportli sayohatda yo’l-yo’lakay ekskursiya axborotini berish 5 Madaniyta’limiy Tarix, me’morchilik, adabiyot va boshqa sohalardan bilimlarni oshirish Ko’rgazmali, ko’p rejali ekskursiya 6 Madaniy- tarbiyaviy Tarbiya bilan uyg’unlikda bilimlarni olish Mavzuli ekskursiya xizmati Ekskursiya xizmatining boshqa madaniy - ma’rifiy ishlar shakli kabi tashkiliy va uslubiy jihatdan o’ziga xosligi mavjud. Ushbu xususiyatlar ekskursiya xizmatini boshqa madaniy - ma’rifiy ishlar bilan o’xshashligi yoki muayyan farqini ko’rsatadi. 2 Емелянов Б.В. «Екскурсоведение». –М., 2006.

Ekskursiya xizmatining umumiy xususiyatlariga quyidagilarni ko’rsatish mumkin 3 : • davomiyligi (bir akademik soatdan (45 daqiqa) bir sutkagacha); • ekskursantlarning mavjudligi (guruh yoki yakka); • ekskursiya rahbari – gidning mavjudligi; • ko’rgazmaliligi, tomoshabin qabul qilishi, ekskursiya obyektlarining mavjudligi; • guruh harakatlanadigan oldindan tuzilgan ekskursiya marshrutining mavjudligi; • obyektlar namoyishining maqsadliligi, aniq mavzuning mav- judligi; • guruhning faolligi (kuzatuv, o’rganish, obyektlarni tadqiq qilish ). Yuqorida sanab o’tilgan xususiyatlarning birortasi bo’lmasa, jarayon ekskursiya hisoblanmaydi. Ekskursiya xizmati xususiyatlarining mazmuni uning mohiyatini to’g’ri talqin etish imkonini beradi. Ko’rsatiladigan obyektlarning kengligi, ko’p rejali mavzu, ekskursiya xizmati uslubining puxtaligi, gidning mahorati ekskursiyada shaxsning shakllanishiga yordam beruvchi aniq funksiyani bajarishi imkonini beradi. Har bir madaniy - ma’rifiy ishlar shakli o’zining farq qiluvchi xususiyatlariga ega. Ekskursiya xizmatining asosiy xususiyati – yuqori darajadagi ko’rgazmaliligidir. Ta’kidlash joizki, yuqorida sanab o’tilgan xususiyatlar har bir ekskursiya xizmati uchun zarurdir. Ekskursiya xizmatlari ham o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda tasniflanadi. Ekskursiya xizmatini tasniflash masalasi har doim soha mutaxassislarining diqqat markazida bo’lib, bu muammoni yechishda o’tgan asrning 20-yillarining oxirida harakat qilishdi. Ekskursiyachi olim V.A. Gerd ekskursiya xizmati shakllarini tasniflashning o’z variantida ekskursiyani guruhlar va guruhostilarga bo’lishni va uni tayyorlashda gidga yo’nalish olishga yordam 3 Тухлиев И.С., Амриддинова Р.С. ―Организация экскурсионного обслуживания‖. Учебное пособие. –С., 2011.

beruvchi xususiyatlarini ajratishni tasniflashning asosiy maqsadi sifatida ta’kidlab o’tgan. Ekskursiya xizmati – ham mustaqil faoliyat (dam olish uylarida, klublarda, maktablarda), ham turistik xizmat majmuasining bir qismi bo’lishi mumkin (turfirmalarda). Hozirda ekskursiya xizmati quyidagicha tasniflanadi 4 : • mazmuniga ko’ra; • qatnashuvchilar soni va tarkibiga ko’ra; • o’tkazish joyiga ko’ra; • harakatlanish vositasiga ko’ra;  davomiyligiga ko’ra;  o’tkazish shakliga ko’ra. Mazmuniga ko’ra ekskursiyalar ko’p rejali va mavzuli bo’ladi. Ko’p rejali ekskursiyalarda tarixiy va zamonaviy ma’lumotlardan foydalaniladi. Bunday ekskursiyalar turli xil obyektlarni ko’rsatish negizida tuziladi (tarixiy va madaniy yodgorliklar, bino va inshootlar, tabiat obyektlari, mashhur voqea joylari, shaharsozlik, sanoat va qishloq xo’jaligi korxonalari va shu k.). Ko’p rejali ekskursiyada voqealar batafsil yoritiladi va shahar, o’lka, viloyat, respublika, davlat haqida umumiy tasavvurni beradi. Bunday ekskursiyada xronologik tartibda shaharning ilk paydo bo’lishi tarixidan boshlab to kelajakdagi rivojlanishi haqida ma’lumotlar beriladi. Ko’p rejali ekskursiyalar o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, mavzuli ekskursiyadan farqli ravishda uning mavzusini belgilash murakkabroq. Tayyorlash va o’tkazish joyidan qat’i nazar, ular tarkibiy jihatdan bir-biriga deyarli o’xshashdir. Ularning har birida bir necha mavzuostilar mavjud (shahar tarixi, ishlab chiqarishning qisqacha tarixi, fan, madaniyat, xalq ta’limi haqida). Ekskursiyada aniq bir shahar, viloyat, o’lka o’ziga xos tarixiy rivojlanishiga qarab hikoya qilinadi. Masalan, harbiy-tarixiy mavzudagi ekskursiyalarda urushlar, qo’zg’olonlar bo’lib o’tgan Buxoro xonligidagi o’zaro nizolar kabi shaharlar 4 Тухлиев И.С., Амриддинова Р.С. ―Организация экскурсионного обслуживания‖. Учебное пособие. –С., 2011.

kiritiladi. Adabiy mavzudagi ekskursiyalarda esa yozuvchi, shoirlar hayoti va faoliyati bilan bog’liq shahar, qishloq, ko’chalar kiritiladi. Mavzuli ekskursiyalar bitta mavzuning yoritilishiga bag’ishlanadi. Agar bu tarixiy ekskursiya bo’lsa, uning negizida yagona mavzuda birlashtirilgan bir yoki bir necha voqealar yotadi. Agar bu me’morchilik mavzusidagi ekskursiya bo’lsa, unda shahar, ko’cha va maydonlarida joylashgan qiziqarli san’at asarlari, o’tgan asrlar me’moriy ansambllari kiritilishi mumkin. Mavzuli ekskursiyalar tarixiy, ishlab chiqarish, tabiiy (ekologik), san’atshunoslik, adabiy, me’moriy – shaharsozlik ekskursiyalariga bo’linadi. O’z mazmuniga ko’ra, tarixiy mavzudagi ekskursiya xizmatlari quyidagi guruhostilarga bo’linadi: - tarixiy – o’lkashunoslik (masalan, «Samarqand shahrining ming yillik tarixi», «Moviy gumbaz ostidagi shahar» va sh.k.); - arxeologik (masalan, Surxondaryo viloyatidagi Kampirtepa qadimiy shahri; Samarqand viloyatidagi Afrosiyob arxeologik majmuasidagi tarixiy qazilmalarni ko’rsatish); - etnografik , turli millat va elatlarning urf-odatlari haqidagi ekskursiya; - tarixiy muzeylarda ekskursiya. Ishlab chiqarish mavzusidagi ekskursiya xizmatlari quyidagi guruhostilarga bo’linadi: - tarixiy ishlab chiqarish; - iqtisodiy ishlab chiqarish (masalan, bank, birja faoliyati); - texnik ishlab chiqarish; - ekskursantlarni kasbga yo’naltiruvchi. San‟atshunoslik mavzusidagi ekskursiya xizmatlari quyidagi guruhostilarga bo’linadi: - teatral – tarixiy (masalan, «Samarqand shahri teatri hayoti», «A.P.Chexov nomli rus drama teatri tarixi» va sh.k.);

- musiqiy – tarixiy (masalan, «Hamid Olimjon teatriga bir kunlik sayohat» va sh.k.); - xalq amaliy san‟ati (masalan, O’zbekistondagi kulolchilar, zardo’zlar va boshqa usta hunarmandlar faoliyati bilan tanishish); - madaniyat arboblari hayoti va faoliyati bilan tanishtiruvchi joylar; - kartinalar galereyasi, ko’rgazma zallari, muzeylar, rassomlar va haykaltaroshlar ustaxonalarida va sh.k. Adabiy mavzudagi ekskursiya xizmatlari odatda quyidagi guruhostilarga bo’linadi: - adabiy-biografik . Bunday ekskursiyalar shoir, yozuvchi, dramaturglar yashab ijod etgan joylarda o’tkaziladi (masalan, «Sadriddin Ayniy muzey uyi», «Andijon – Bobur yurti» va sh.k.). - adabiy-tarixiy , o’zbek adabiyoti rivojlanishining ma’lum davrini ochib beradi (masalan, «XX asrda Buxoro adabiyoti», «Adabiy Toshkent» va sh.k.). Me‟moriy - shaharsozlik mavzusidagi ekskursiya xizmatlari quyidagi guruhostilarga bo’linadi: - mazkur shaharning me‟moriy qurilishini ko’rsatuvchi ekskursiya; - ma‟lum tarixiy davrning me‟moriy yodgorliklarini ko’rsatuvchi ekskursiya; - bitta me‟mor ijodiyoti haqida ma‟lumot beruvchi ekskursiya; - zamonaviy me‟moriy namunalarni ko’rsatuvchi ekskursiya. Qatnashuvchilar tarkibiga ko’ra ekskursiyalar quyidagilarga bo’linadi: - kattalar va bolalar uchun; - mahalliy aholi va turistlar uchun; - shaharliklar va qishloq aholisi uchun; - guruhli va individual bo’lishi mumkin. O’tkazish joyiga ko’ra : shaharda, shahar tashqarisida, ishlab chiqarish korxonalarida, muzeyda, majmuali bo’lishi mumkin. Harakatlanish vositasiga ko’ra : piyoda yoki turli harakatlanish vositasida bo’lishi mumkin. Piyoda ekskursiya xizmatlarining afzallik tomoni shundaki, unda

harakatlanishning zaruriy tezligini ta’minlab, obyektlarni ko’rsatish va hikoya qilishda qulay sharoit yaratish mumkin. O’tkazilish shakliga ko’ra ekskursiya xizmatlari quyidagicha bo’lishi mumkin: - ommaviy ekskursiya. Bunday ekskursiya xizmatlari qatnashuvchilari odatda 10-15 ta avtobuslarda (har bir avtobusda alohida gid) bitta marshrut bo’ylab bir vaqtda harakatlanadilar. Bunday ekskursiyalar ommaviy teatrlashtirilgan tomoshalar, folklor bayramlarni o’z ichiga olishi mumkin; - ekskursiya-sayr. Bunday ekskursiya xizmati odatda o’rmonda, daryo va dengiz bo’ylab o’tkaziladi, o’rganish va dam olish elementlarini o’zida mujassamlaydi; - ekskursiya-konsert . Bunday ekskursiya xizmati musiqali mavzuga bag’ishlanib, avtobus salonlarida musiqali asarlar ham eshitiladi; - ekskursiya-spektakl . Bunday ekskursiya xizmati adabiybadiiy ekskursiya xizmatini o’tkazishning shakli bo’lib, badiiy adabiyotning aniq bir asari bo’yicha tayyorlanadi va sh.k. To’g’ri tasniflangan ekskursiya xizmati gidning ekskursantlar bilan ishlashini yengillashtiradi, uslubiy to’garaklar faoliyati uchun asos hisoblanadi. 2. Gid-ekskursiyachi xizmati va uning vazifalari Gidning ishi yaqin o’tmishgacha kasb sifatida qaralmagan, u havaskor guruh uchun qiziqarli mashg’ulot bo’lgan, xolos. Gid ishini turli soha mutaxassislari o’zlarining asosiy faoliyatlaridan ajralmagan holda bajarishgan (pedagoglar, muzey ilmiy xodimlari, institut ilmiy xodimlari va h.k.). Faqatgina bir necha ekskursiya muassasasi va alohida muzeylar shtatidagina gidlar mavjud bo’lgan. Ammo davr o’tishi bilan bu faoliyat kasbiy xususiyatlarga ega bo’la boshladi. Ekskursiya xizmati funksiyasining o’zgarishi, uning dam olish shaklidan mehnat jamoalarida madaniy-tarbiyaviy ishlarning tashkiliy shakliga va aholiga xizmat

ko’rsatuvchi tarmoqqa aylanishi, yangi mutaxassislik, ya’ni gid rolining oshishiga olib keldi. O’zbekiston Respublikasining «Turizm to’g’risida»gi Qonunining 3-moddasiga turistik guruh rahbari (turlider) va gid (ekskursiya yetakchisi) tushunchalari kiritilgan. Unga ko’ra « turistik guruh rahbari - turistik faoliyat subyektlarining vakili bo’lgan va uning nomidan ish ko’rib, turistlarga xizmat ko’rsatish shartnomasi shartlarining bajarilishini ta’minlovchi jismoniy shaxs», « Gid (ekskursiya yetakchisi) – tur qatnashchilariga turistik xizmatlar ko’rsatish shartnomasi doirasida ekskursiya-axborot, tashkiliy yo’sindagi xizmatlar va malakali yordam ko’rsatuvchi jismoniy shaxs» 5 degan ta’riflar kiritilgan. Gid kasbining shakllanishi murakkab va ko’p qirralidir. Unda quyidagi 4 ta bosqichni ajratish mumkin (2.1-jadval). 2.1-jadval Gid kasbining shakllanish bosqichlari Bosqich- lar Jarayon nomi Harakat joyi 1 Insonlar bilan madaniy- jamoaviy ishlarni olib borish ishtiyoqining shakllanishi Umumta’lim maktabi, klubli muassasalarda 2 Mutaxassislik bo’yicha bilimlar tizimiga ega bo’lish OTM, kurslar, mustaqil o’rganish 3 Kasbiy mahorat asoslarini o’rganib olish Gidlarni tayyorlovchi kurslar, turizm mutaxassisligi bo’yicha OTMda 4 Mutaxassislik bo’yicha bilim, malaka, ko’nikmalarni takomillashtirish Malaka oshirish kurslari, gidlarning uslubiy to’garaklarida 5 O’zbekiston Respublikasining «Turizm to’g’risida»gi Qonuni //«Xalq so’zi» gazetasi, 1999.

Kasbiy talablar . Gid kasbini tanlagan insonlarga ushbu kasb bir necha talablarni qo’yadi, ya’ni madaniy-tarbiyaviy ishlarga ishtirok etish ishtiyoqi, tarbiya jarayonida ekskursiya xizmatining mohiyati, undagi o’z rolini tushunishi, burchini his etishi, bir yoki bir necha ekskursiya mavzulari bo’yicha aniq bilimlarga ega bo’lishi, madaniyatsizlik va eskicha qarashlarga befarq bo’lmasligi, o’z bilimlarini uzluksiz takomillashtirishi, yangilikka intilishi, ishda tashabbus ko’rsatishi va ijodiy yondashishi, ekskursantlarni qiziqtirishi va talablarini chuqur o’rganishi, turli guruhdagi insonlarga xizmat ko’rsatishda turlicha yondashuv; tarbiyaviylik, yuqori madaniyat va xulq-atvor, ekskursantlar bilan to’g’ri munosabat yuritishi, ekskursiya xizmatini o’tkazish uslubiga ega bo’lishi, xullas, kasb sirlarini yaxshi bilishi kerak. Har bir gid nafaqat o’z mutaxassisligi bo’yicha bilimlarga ega bo’lishi, balki pedagogika va psixologiya asoslarini ham bilishi zarur bo’lmoqda. Gid o’z ishini to’g’ri tahlil qilishi, o’tkazgan ekskursiya xizmatiga obyektiv baho berishi, prinsipial va o’ziga nisbatan talabchan bo’lishi muhimdir. Gid kasbi aniq amaliy malakaga ega bo’lishni talab qiladi. Bu malaka unga o’z bilimlarini auditoriya uchun to’g’ri tanlab olish, mujassamlashtirish va samarali uzatish imkoniyatini beradi. Gid kasbini tanlaganlar quyidagilarni qila olishi kerak: zaruriy, aniq ma’lumotlarni tanlashi, o’qib-o’rganishi, aniq mavzudagi ekskursiyaga individual matn tayyorlashi, uslubiy qo’llanmani tuzishi, ularni amaliyotda qo’llashi, «gid portfeli»dagi ko’rgazmali vositalarni to’g’ri va o’z vaqtida qo’llashi, boshqa gidlar bilan tajriba almashishi, mintaqaning ekskursiya imkoniyatlarini targ’ib qilishda ishtirok etishi va sh.k. Gidning amaliy bilim va ko’nikmasi unga uslubiy ishlarda qatnashishda, to’garaklarni, turistik guruh rahbari hamda turagentlar uchun malaka oshirish kurslarini olib borishda, yosh gidlarga yordam berishda kerak bo’ladi. Amaliy bilim va malakaning mavjudligi gid ustamonligining mustahkam negizidir. Kasb va mutaxassislik. Gidlarning kasbiy mahoratini takomillashtirishning asosiy yo’nalishlaridan biri mutaxassislikdir. Eng avvalo «kasb» va «mutaxassislik» kabi

ikki tushunchaning mazmuni va o’zaro aloqasini aniqlab olamiz. Kasb – aniq bilim va ko’nikmalar jamlanmasini talab qiluvchi mehnat faoliyati shaklidir. Mutaxassislik – bir kasb zaxirasidagi faoliyat turi. Masalan: shifokor – bu kasb bo’lsa, terapevt, jarroh, stomatolog – bu mutaxassislik va sh.k. Kasb asosiy faoliyat turi bo’lsa, «mutaxassislik» tushunchasi ma’lum kasb doirasida bilim va mahoratga erishganlik darajasini ko’rsatadi, ya’ni mutaxassis – bu biror mutaxassislikni professional egallagan ishchidir. Gidlarni tayyorlash jarayonining vazifasi – mutaxassislarni malakali gid qilish, ya’ni gid kasbining zaruriy bilim va ko’nikmalariga ega bo’lishi uchun har bir mutaxassisga yordam berishdir. Bunda ishni shunday tashkil etish kerakki, ekskursiya muassasasiga kelgan kishi o’z mutaxassisligini nafaqat saqlab qolsin, shu bilan birga, uni takomillashtirib, ekskursiya xizmatini yaxshi tashkil etish uchun o’z vazifasini mustahkamlasin. Tarix o’qituvchisi gid bo’lganidan keyin tarixiy mavzuda ekskursiyalar o’tkazishi maqsadga muvofiqdir. Undan tabiatshunoslik mavzusida ekskursiya mavzusini tayyorlashni talab qilish noto’g’ri bo’ladi. Bu mavzudagi ekskursiyalarni mutaxassis – biolog, geograf tayyorlashi maqsadga mavofiq. Gid shaxsiyatining shakllanishi gid kasbining shakllanishi jarayonida yuzaga keladi. Gid shaxsiyatiga qo’yilgan talab uning umumiy tamoyillar va xulq-atvor me’yorlariga rioya qilishi, aniq g’oyalarga amal qilishidir. Shaxsning asosiy fazilatlariga quyidagilarni kiritish mumkin : • farosatlilik – aql-idrok bilan ish tutishi; • mas’uliyatlilik – o’z harakatlari natijasini tushunishi;  shaxsiy obro’si – o’z huquqlarini himoya qilish bilan bog’liq harakatlari; • individuallik – shaxsiyatining o’ziga xosligi, takrorlanmasligi. Gid o’z kasbining xususiyatidan kelib chiqqan holda faol hayotiy qarashlarini namoyon etishi va kunlik faoliyatida foydalanishi kerak. Faol hayotiy qarashlar – shaxsning jamiyat hayotiga qatnashishidir. Shaxsning hayotiy qarashlari uning jamiyat, mehnat, davlat va xususiy mulkka, boshqa shaxslarga va o’ziga bo’lgan munosabatida namoyon bo’ladi. Shaxsning hayotiy

qarashlari faolligini baholashda barcha jamoaviy, mehnat, g’oyaviy – ommaviy faollik turlari inobatga olinadi. Gidni ijobiy tavsiflovchi bilimi, malakasi, ko’nikmasi eng avvalo, unga topshirilgan ishni bajara olishi qobiliyatiga asoslangandir. Gidlarni o’qitish jarayonida uslubchilar ularning yangi ekskursiya mavzusini tayyorlashi, referat yozishi, kurslarda ma’ruza o’qishi, marshrutlarda ekskursiya o’tkazishi, uslubiy yo’riqlarni tanlashi kabi ishlarni qila olishi uchun zaruriy qobiliyatlari mavjudligini inobatga olishadi. Gidning asosiy faoliyati ekskursiya xizmatini tayyorlash va o’tkazishdir. Ekskursiya xizmati tayyorlash 3 qismga bo’linadi 6 : 1) individual matnni tayyorlash; 2) metodik ishlanma talablarini eslab olish; 3) marshrutni yodda tutish. Ekskursiya xizmatiga tayyorgarlik ko’rish jarayonida gid o’zo’zini tekshirishi uchun taxminan quyidagi savollarga javob izlaydi: Obyekt oldida mavzuning rejalarini yoritishda hikoyani nimadan boshlayman? Qanday qilib ko’rish orqali rekonstruksiyalash usulini yaxshiroq qo’llashim mumkin? Gid mavzuni qay darajada o’zlashtirib olganidan qat’i nazar, u har safar tayyorgarlik ko’radi. Tayyorgarlik bosqichining muvaffaqiyati gid shaxsiyatining individual xususiyatlariga, ya’ni zaruriy ishlarni bajarishdagi tezkorlik va tashkilotchilik qobiliyatiga bog’liq. «Tayyorgarlik» tushunchasiga ruhiy tayyorgarlik ham kiradi. Bunda o’z bilimiga ishonish, ya’ni ekskursiya xizmatini yuqori saviyada o’tkazishiga, ekskursantlar ko’rganidan va eshitganidan mamnun, xursand bo’lishiga ishonchidir. 3. Gid-ekskursiyachiga qo’yiladigan talablar Hozirgi zamon turizm sohasida gidlarning o’rni beqiyosdir. 6 Тухлиев И.С., Амриддинова Р.С. ―Организация экскурсионного обслуживания‖. Учебное пособие. –С., 2011.

Ayniqsa, xorijiy fuqarolar bilan ishlaganda gid o’z davlatining vakili sifatida uni taqdim etadi. Gid marshrut davomida mehmonlarni kutib olishda o’zini tutishi, do’stona munosabati, hurmat bilan qarashi, ularda ushbu davlat va umuman jamiyat haqidagi tasavvurini shakllantiradi. 3.1-rasm. Gid-ekskursavodlik jarayoni. Gid nafaqat sayohat tashkil etuvchi turfirma vakili, balki o’z davlati salohiyatini reklama qiluvchi, mehmonlarga yangi ma’lumotlarni beruvchi va ma’lum harakatlarni (xarid qilish, odamlar bilan muloqot qilish, raqs tushishni o’rgatish va sh.k.) amalga oshirishga yordam beruvchi shaxs hamdir. U koordinator sifatida barcha tadbirlar (ekskursiya – konsert – dam olish – ekskursiya) va xizmatlar (militsiya – apteka – aloqa – transport) zanjirini bog’laydi. Baxtsiz hodisa ro’y berganda, gid birinchi tibbiy yordam ko’rsatishni bilishi, turist (ekskursant) va mahalliy aholi o’rtasida nizoli vaziyatlar yuzaga kelganda tinchlik hakami bo’lishi, ekskursiya xizmati jarayonida esa notiq sifatida turistlar (ekskursantlar) diqqatini jalb qila olishi, eng asosiysi, tashkilotchi sifatida o’z atrofida odamlarni jamlashtira olishi lozim. Tashkilotchilik qobiliyati bo’lmagan gidning guruhi tarqalib, sayohat grafigidan chiqib ketishi, tadbirlarga (konsert, tushlik) kech qolishi va natijada butun bir rejalashtirilgan marshruti buzilishi mumkin. Shuning uchun, gid nafaqat xizmat ko’rsatuvchi, balki sayohat jarayonini boshqaruvchi menejer ham hisoblanadi. U turistlar (ekskursantlar) istak - xohishini o’rgangan holda tadbirlar

taktikasi va rejasini ishlab chiqadi. Turistlar istak va xohishlarini o’rganishda ikkita muhim elementni ajratish kerak bo’ladi:  tashrif hududini turistlar (ekskursantlar) tomonidan o’rganish jarayoni;  butun bir rejalashtirilgan dasturni samarali va mas’uliyatli boshqarish. Turist sayohat, ekskursiya jarayonida uni har jihatdan mas’uliyatli, bilimli, ma’lumotlarni to’g’ri yetkazadigan, mushkul vaziyatlarni hal eta oladigan mutaxassis hamrohlik qiladi, deb ishonadi. Gid taqdim etayotgan hududining, obyektning flora va faunasi, tarixiy voqealari haqida maksimal axborotga ega bo’lishi kerak. Gid o’z ishini boshlashidan avval qatnashuvchilar tarkibi, segmentini inobatga olsa, o’z harakatlari dasturini tuzishi osonlashadi. Faoliyati yo’nalishlariga qarab gidlar har xil turlarga bo’linadi 7 : Tarixiy joylar va yodgorliklar bo’yicha gidlar . Turistlar (ekskursantlar) qiziqishini uyg’otuvchi me’moriy, madaniy obyektlar, qadimiy harobalar, inshootlar saqlanib qolgan shaharlarda faoliyat ko’rsatuvchi gidlar. O’zbekistonning Samarqand, Xiva, Buxoro, Qo’qon, Shahrisabz kabi shaharlarida ushbu yo’nalishlarda gidlar ekskursantlarni qiziqarli obyektlarga olib boradilar. Bu toifadagi gidlar: • mintaqa tarixi, mahalliy aholi urf-odati, yashash tarzini bilishi; • bino yoki inshootlarning bunyod etilishi tarixi, uning o’ziga xosligi, me’moriy uslubi va ornament uslubi haqida ma’lumotlarga ega bo’lishi; • dalillarga tayanishi va ularni obyektlar bilan bog’lashi; • turistlar (ekskursantlar) qiziqishini uyg’otuvchi rivoyat va tarixiy ma’lumotlardan foydalanishi maqsadga muvofiqdir. Aniq isbotlarga ega bo’lmasdan tarixiy voqealarni buzish yoki haddan ziyod foydalanish noto’g’ridir. Jarayon shunday yo’lga qo’yilishi kerakki, gid barcha 7 Тухлиев И.С., Амриддинова Р.С. ―Организация экскурсионного обслуживания‖. Учебное пособие. –С., 2011.

rejalashtirilgan asosiy obyektlarni ko’rsatib hikoya qilishi, dasturga rioya qilishi zarur. Muzeylar bo’yicha gidlar. Bu toifadagi gidlar tor mutaxassisligi bilan farqlanadi. Ular odatda, bitta muzey haqida to’liq ma’lumotga ega bo’ladilar (masalan, kartinalar, liboslar, milliy taomlar va shu kabilar). Turistlar (ekskursantlar) ma’lumotlarni oson qabul qilib olishi uchun gid ularni segmentlarga ajratadi va imkon qadar har birining axborotga bo’lgan talabini ham hajman va ham mazmunan qondirishga, bilimlarini yangilab borishga harakat qiladi. Maxsus turlar bo’yicha gidlar boshqa gidlardan tanishtirilayotgan sohaning mutaxassisi ekanligi bilan farqlanadi. Ko’pincha ular o’z hamkasblari yoki shu sohaga qiziquvchilar bilan ishlaydi (ornitologiya, botanika, etnografiya, gastronomiya va sh. k.). Maxsus tur gidlari o’z sohasi bo’yicha keng axborotga ega bo’lib, mustaqil tadqiqotlar o’tkazib, noyob ma’lumotlar topib, sohaning ustasiga aylanganlar. Maxsus tur gidlari o’z ishini tashkil etishda (tabiat parklari, qo’riqxonalarda) quyidagilarni inobatga olishi maqsadlidir: • obyektni ko’rsatishni ma’lum vaqt bilan chegaralanganligini inobatga olishi; • u yoki bu zonalarga kirish imkoniyatining mavjudligi; • flora va fauna haqidagi ma’lumotlarga ekskursantlar ehtiyojining borligi; • ekskursantlarning o’zini tutish qoidalari, shaxsiy xavfsizlikka rioya qilishi va sh.k. 3.1-jadval Gidga qo’yiladigan talablar Tashqi ko’rinishi Professional talablar • shaxsiy gigiyenaga rioya qilishi; • ekskursiya ishini bilishi; • eruditsiya va ma’lumotni yetkazish

• ozoda tashqi ko’rinishi;  harakatlaridagi tartib intizomi; • madaniyatli kiyinishi; • ish paytida chekmas- ligi; • yoqimli tashqi ko’rinishi va h.k. qobiliyati; • marshrut haqida to’liq ma’lumot berishi;  guruhni qiziqtira olishi, shuningdek, har bir mijozga individual yondashishi;  milliy va xorijiy etiketni bilishi; • tibbiy yordam ko’rsata olishi; • nostandart vaziyatlarda qaror qabul qilish qobiliyati, turli vaziyatda mas’uliyatni o’z bo’yniga olishi; • nizolarni bartaraf eta olishi; • barcha boshqaruvchi organlar bilan ishlay olishi. Shaxsiy fazilat Turfirmaning talablari • yaxshi jismoniy sog’liq; • ruhiy barqarorlik;  kirishimli bo’lishi;  tartib- intizomli bo’lishi; • xushmuomala bo’lishi;  artistlik qobiliyati, rejissyor va tashkilotchi bo’la olishi; • vatanparvar bo’lishi;  subordinatsiyaga rioya qilishi. • marshrutda yuzaga keladigan barcha hodisa uchun mas’uliyatli bo’lishi;  turistning xavfsizligini ta’minlashi;  firma tomonidan topshirilgan barcha vazifalarni bajarishi (faoliyati doirasida);  vaziyatni tahlil qila olish qobiliyati, xato va kamchiliklarni turist shikoyatlaridan oldinroq anglab, to’g’irlashi; • hamkasblar va hamkorlar bilan jamoada ishlay olishi; • optimist bo’lishi va sarosimaga tushmasligi; • firma obro’sini saqlab qolishi, aldamasligi va h.k. O’zbekistonda boshqa mutaxassislar ham ma’lum malakani talab qiluvchi gid xizmatini taklif etadilar. Masalan, tog’larda ekskursiyalar tashkil qiluvchi – alpinistlar, daryo bo’ylab – raftingistlar, g’orlarda – speleologlar, o’rmonlarda – ovchilar. Odatda, ular ham ushbu sohalardan ma’lum bilim va ko’nikmaga ega bo’lgan guruh bilan ishlaydilar.

Gid quyida keltirilgan talablarga javob bersa, bundan turfirmaga, turistlarga, mahalliy aholiga va gidning o’ziga ham foyda bo’ladi. Aks holda, turistlar (ekskursantlar) tomonidan sifatsiz ko’rsatilgan xizmat borasida shikoyatlar kelib tushishi va natijada turfirma mas’uliyatsiz giddan voz kechishi mumkin. Bunday holatda turoperatorning ham, gidning ham obro’siga putur yetadi. Gid xizmatlarning sifatini belgilab beruvchi asosiy xususiyatlarini bilishi shart: Birinchi, ishonchlilik , ya’ni va’da qilingan xizmatlarni to’g’ri va kamchiliklarsiz bajarish. Turist (ekskursant) gidga dasturda ko’rsatilgan biror xizmat bajarilmay qolganligi yoki o’z vaqtida bajarilmaganligi to’g’risida doimo eslatmasligi kerak. Ikkinchi, mas‟uliyatlilik , ya’ni turistga (ekskursantga) yordam berish istagi va zaruriy servisni taqdim etish. Agar turist (ekskursant) gidga biror iltimos bilan murojaat qilsa, uni qisqa muddatda hal qilib berish (imkon qadar birovlarga yuklamasdan) zarur. Uchinchi , jonkuyarlik , ya’ni g’amho’rlikni namoyon etish, har bir turistga (ekskursantga) individual yondashish. Shunday holatlar bo’lishi mumkinki, biror sababga ko’ra, turist (ekskursant) xizmatlardan salbiy taassurot oladi. Gid darhol uni tushunishga harakat qilib, vaziyatni o’zgartirish bo’yicha chora ko’rishi kerak. To’rtinchi , moddiylik , ya’ni xizmatlarni taklif etish jarayonida qo’llaniladigan asbob-uskuna, texnologiya, xodimlar, zaruriy vositalarni bilishi. Masalan, toqqa chiqishda gid maxsus asbob-uskunalardan foydalanishni ko’rsata olishi kerak. Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, gid nafaqat guruhli yoki yakka turistga hamrohlik qiluvchi shaxs, balki menejment masalalarini talab qiluvchi xizmat ko’rsatish standartlariga ega bo’lgan yaxlit tizimdir. Gidning asosiy vazifasi shartnoma va ekskursiya dasturiga kiritilgan xizmatlarni mijozlarga taqdim etish bo’lib, bu yerda dastlabki tayyorgarlik ishlarisiz bo’lmaydi.

ADABIYOTLAR 1. Абдурахмонов К.Х. Менеджмент туризма. Учебное пособие. –Т.: Филиал ФГБОУ ВПО ―РЕУ им. Г.В. Плеханова‖ в г. Ташкенте, 2013, 248 с. 2. Агзамов С., Ташмуратов Т. Менеджмент международного туризма – Т.: ТашГУ, 1996. 3. Adilova Z.D, Sodiqov T. Xalqaro turizm biznesi. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2010. 4. Adilova Z.D, Aliyeva M.T., Norchayev A. Turizm menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2011. 5. Aliyeva M.T., Umarjonov A. Turistik mamlakatlar iqtisodiyoti. – T:. Moliya, 2005. 6. Asror Mo’min. Dunyo mo’’jizalari. Yangi nashr. – T.: 2012, 8b. 7. Ahmadxo’jayev H. va boshqalar. Marketing tadqiqotlari. – T., 2002. 8. Boltaboyev M.R., Tuxliyev I.S., Muhamadiyev A.N., Abduxamidov S.A. ―Turizm: nazariya va amaliyot‖ fanidan elektron darslik yaratish texnologiyasi. Uslubiy qo’llanma. –S., 2016. 9. Gadoyev K., Berdiyeva S. Jahongashta sayyoh olimlar. – T .: O ’ zbekiston , 2012. 10. Данилов С. Туризм со вкусом узбекского плова. – T., 2013. 11. Ivatov I. Restoran menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: Iqtisodiyot, 2007. 12. Tashmuratov T.T., Saidov A., Umarqulov E. Turizm iqtisodi. – T.: TMI, 2000.

O'xshashlar

Transport xizmatlarini amalga oshirishda xavfsizlikni ta’minlash

Birja savdosini amalga oshirish

Strategik rejani amalga oshirish va nazorat qilish.

«Turizm - nazariya va amaliyot» faniga kirish

Moliyaviy nazoratni amalga oshirish usullari, shakllari va turlari