Ekologik turizmni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Ekologik turizmni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari

Yuklangan vaqt:

31.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1363.6669921875 KB

Ko'chirib olish

Ekologik turizmni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari Reja: 1. Ekologik turizmning maqsadi va vazifalari. 2. Ekologik turizmni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari. 3. O’zbekiston Respublikasining ekoturistik rayonlari.

1. Ekologik turizmning maqsadi va vazifalari O’zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyo hududidagi davlatlar orasida katta ekologik turizmni rivojlantirish imkoniyatlariga ega bo’lgan va bu borada raqobatbardoshligi yuqori mamlakatlardan hisoblanadi. Yuksak tog’ cho’qqilarimiz, uch ming yillik insoniyat tamadduniga guvoh shaharlarimiz, cho’l va yashil vodiylarimiz, ming bir dardga shifo zilol suvlarimizning borligi ushbu sohani rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar yaratib beradi. Ekologik turizm mamlakatimiz tabiatining xilma-xil va boy turistik-rekreatsiya resurslari salohiyati imkoniyatlaridan samarali foydalanish, tabiat va madaniyat meroslarini asrash va muhofaza qilish, mahalliy aholini ish bilan ta’minlash bo’yicha tegishli dasturlar ishlab chiqishni taqozo qilmoqda. Bugungi kunda ilmiy va ommabop adabiyotlar, shuningdek, ommaviy axborot vositalarida ekoturizmning o’rni va ahamiyatini ochib berishga qaratilgan ko’plab qarashlar olg’a surilmoqda. Xalqaro maqomdagi tashkilot va muassasalarning ma’lumotiga ko’ra, ko’pgina turizm turlari yiliga o’rtacha 5 foizga ortib borayotgan bo’lsa, ekoturizm yiliga o’rtacha 20-30 foizga ko’payib bormoqda. Ko’pgina mutaxassis va tadqiqotchilarning ilmiy tajriba va xulosalari shuni ko’rsatmoqdaki, ekoturizm turizmning yangi va yosh yo’nalishi bo’lishiga qaramasdan, ommalashuvi boshqa turistik yo’nalishlarga nisbatan 2-3 barobar jadal kechmoqda 1 . O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov Singapur Respublikasiga Davlat tashrifi arafasida shu mamlakatning markaziy nashrlaridan biri «Today» («Bugun») gazetasi muxbirining savollariga bergan javoblarida O’zbekistonda ekologik turizmning katta salohiyatga ega ekanligini ta’kidlagan holda, bu yo’nalishda olib borilayotgan ishlar haqida quyidagilarni keltiradilar: «Go’zal geografik va tabiiy sharoitlar respublika hududida ekologik turizmni rivojlantirish uchun g’oyat qulaydir. Bu borada mamlakatning tog’li hududlarida 1 http://kun.uz/news/2017/03/08/o’zbekistonda-ekoturizmni- rivozlantirish-imkoniyatlari-kandaj

joylashgan, zamonaviy jihozlangan sayyohlik majmualarida qishki va noyob sayyohlik dasturlari tashkil etilgan. Sayyohlikning yangi yo’nalishi – yirik qo’riqxonalar va bog’lar hududida tashkil etilgan tabiatshunoslik turizmi rivojlanmoqda. Turizm infratuzilmasi jadal rivojlanmoqda, yangi mehmonxonalar, sayyohlik yo’nalishlari tashkil etildi. Ular xalqaro sayyohlar uchun keng ko’lamli xizmatlarni taklif etishga tayyor» 2 . Darhaqiqat, O’zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyo hududidagi davlatlar orasida katta ekoturistik imkoniyatlarga ega bo’lgan va bu borada raqobatbardoshligi yuqori bo’lgan mamlakatlardan hisoblanadi. Ayni paytda O’zbekistonda 800 dan ortiq turizm faoliyatini ko’rsatuvchi turoperatorlik firmalari, 600 ga yaqin mehmonxonalar, 30 dan ortiq muhofazaga olingan hudud (qo’riqxona, milliy bog’, nodir tabiat yodgorliklari va h.k.)lar, 60 ta o’rmon xo’jaliklari faoliyat ko’rsatmoqda. Shuningdek, O’zbekistonda 400 dan ortiq tabiatning noyob yodgorliklari mavjud 3 . O’zbekistonda ekologik turizm rivojlanib borishining yana bir sababi, turist o’zi qiziqgan tabiat va uning tabiiy sharoiti, biologik resurslari bilan tanishibgina qolmasdan, bu tabiat bag’rida dam oladi, tabiat go’zalligini chuqur his qiladi. Uning resurslarini avaylash xohish-istagi paydo bo’ladi. Respublikamizning ekologik turizm salohiyatini hisobga olganimizda ekologik turizmni rivojlantirishning asosiy resurslari – 4 faslli tabiat mavsumlari, o’zining ekologik tizimlariga ega bo’lgan 5 ta tabiiy landshaft bio-xilma-xilliklarida endemik (faqat O’zbekiston tabiatida) turlarning mavjudligidan iborat. Mamlakatimizda faoliyat ko’rsatayotgan turoperatorlik firmalari tomonidan Chorvoq, Bildirsoy, Chimyon, Zomin, Haydarko’l kabilarga o’tkazilayotgan ekoturlar, cho’l hududlarda tuyada sayr qilish kabi turlar ichki hamda xalqaro turizmni rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo’lmoqda. 2 Xalq so’zi gazetasi, Toshkent, 2007-yil 26 yanvar, №19. 3 http://kun.uz/news/2017/03/08/o’zbekistonda-ekoturizmni- rivozlantirish-imkoniyatlari-kandaj

Tahlillarga ko’ra, ekoturizm xizmatlarini ko’rsatayotgan turoperatorlik firmalari asosan, Chimyon – Chorvoq rekreatsiya zonasi doirasida faoliyat ko’rsatmoqda, xolos. Biroq O’zbekistonning Hisor, Bobotog’, Ko’hitangtog’ (Surxondaryo), Chaqchar (Qashqadaryo), Nurota (Navoiy – Jizzax), Zarafshon (Samarqand), Turkiston (Jizzax), Oloy (Farg’ona), Qurama, Chotqol (Namangan) tog’lari, Qizilqum cho’lidagi qoldiq tog’lar, Qizilqum cho’li, Orol dengizining qurigan tubi va qoldiq sho’r ko’llar, Ustyurt platosi, Borsa kelmas sho’rxogi, Mingbuloq botig’i, Aydarko’l, Dengizko’l, Amudaryo va Sirdaryo sohilidagi to’qaylar, Muruntov karyeri va tabiatning noyob yodgorliklari bo’ylab majmuali va mavzuli ekoturlar tashkil etish bugungi kunda yechimini kutib turgan vazifalar qatoriga kiradi. Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, O’zbekiston Markaziy Osiyoning o’rtasida, ekologik turizmning rivojlanishi uchun qulay transport, geografik hududlarida joylashgan. Mavzuning dolzarbligi shundaki, rivojlanib borayotgan mamlakatlarning turizm industriyasi asosan tabiiy yoki ekologik turizm hisobiga amalga oshirilmoqda. Ekspertlarning ma’lumotiga qaraganda, ekoturizm sayyohlik bozorining 10-20 %ini qamrab olgan, o’sish sur’ati esa umumiy turizm industriyasining o’sish sur’atidan 2 – 3 marotaba oshib ketdi. Shuning uchun ham bugungi kunda ekologik turizmni rivojlantirish hamda ekologik resurs maskanlariga turistik marshrutlar tuzishning uslubiy asoslarini ishlab chiqish zarur bo’lmoqda. Ekologik turizmni rivojlantirishning dolzarbligini hisobga olib, ekologik turizmning mohiyatiga va ekologik turizm resurslariga baho berish, ekologik turizm resurslariga turistik marshrutlar tuzishning uslubiy tashkiliy mexanizmlarini ishlab chiqish, ekologik turizmni rivojlantirishning nazariy va amaliy asoslarini tashkil qiladi. Ekoturizm so’zi XX asrning 80-yillaridan boshlab turizm industriyasiga kira boshlagan bo’lsa-da, biroq ekoturizm tushunchasiga olimlar tomonidan hozirgacha yagona ta’rif berilmagan. «O’zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirish

Konsepsiyasida» ekologik turizmning ta’riflashda xalqaro tashkilotlarning izohlashlari keltirilgan. Ekoturizm tabiiy turizm bo’lib, tabiat muhitini hosil qilish va tushinishni o’z ichiga oladi. Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi (TMQXI) ta’rifiga ko’ra, ―ekologik turizm yoki ekoturizm tabiat muhitiga nisbatan mas’uliyat bilan sayohat qilishga, hududlarning tabiatiga ziyon yetkazmagan holda o’rganish hamda betakror, go’zal joylaridan zavq olish maqsadida tabiatni muhofaza qilishga ko’maklashadi, atrof-muhitga ―yumshoq‖ ta’sir etadi, mahalliy aholining ijtimoiy-iqtisodiy sharoitini faollashtiradi va shu faoliyatdan ularning imtiyozlar olishini ta’minlaydi‖ 4 . Turizm jamiyati esa ―ekoturizmni tabiiy hududlarga mas’uliyat bilan sayohat qilish natijasida tabiatni muhofaza etishni ta’minlaydi va mahalliy xalqning turmush darajasini yaxshilaydi‖ 5 , deb hisoblaydi. «O’zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirish Konsepsiyasida» 6 ekoturizm deganda, nafaqat ma’rifiy - ma’naviy maqsadlarni ko’zlagan holda ekzotik tabiiy hududlarga, ularning hayvonot va o’simlik dunyosiga sayohat, balki ijtimoiy - iqtisodiy masalalarni amalga oshirilishi yordamida ekologiya muammolarini hal qilish bilan bir-biriga bog’liq majmualar yig’indisini tushunamiz. Ekoturizm – ijtimoiy ma`sulyatli va ekologik barqaror rivojlanishni, tabiiy va madaniy merosni, bioxilma-xillikni saqlashni, nazarda tutuvchi turizmning serdarod innovatsion yo`nalishidir 52 . O’zbekistonlik ekolog olimlarning fikricha, ekoturizm ma’rifiy-ma’naviy tushunchalar ostida ekoturistlarning ekzotik tabiiy hududlarga, ularning hayvonot 4 ―O’zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish Konsepsiyasi‖ Ekologiya xabarnomasi, 2007, № 6, 10-b. 5 ―O’zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish Konsepsiyasi‖ Ekologiya xabarnomasi, 2007, № 6, 10-b. 6 O’zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi davlat bionazorati, ―O’zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirish Konsepsiyasi‖. Экологический вестник , № 6, 2007, 9 b. 52 A.K.Alimov ―Qoraqolpog`iston Respublikasida ekologik turizmni rivojlantirishning asosiy yo`nalishlari va istiqbollari‖. Iqtisodiyot fanlari bo`yicha falsafa doktori (Doctor of philosophy) dissertatsiyasi. 2018 y.

va o’simliklar dunyosiga, tabiiy hududlarning tarixiy yodgorliklariga, arxeologik topilmalariga, geologiyasiga, paleontalogiya qoldiqlariga sayohatlari kabi tabiat bilan bog’liq majmualar kiradi. Ekoturizmning maqsadi – hozirgi va kelajak avlodlarning ekologik xavfsizligi va barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun tabiatdan turistik yo’nalishda oqilona foydalanishdir. Ekoturizmning maqsadini amalga oshirish uchun «O’zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirish Konsepsiyasi»dagi dasturni keltirish kifoya qiladi. Bu konsepsiyada respublikamizda ekologik turizmni rivojlantirish uchun quyidagi vazifalarni bajarish muhimligi alohida qayd qilingan: • ekoturizm industriyasini shakllantirish uchun maxsus qonunlarni ishlab chiqish va ularning huquqiy mexanizmini yaratish; • ekoturistik fan, ta’lim va amaliyotning nazariy asoslarini ishlab chiqish; • aholining ekologik ongi va madaniyatini ekoturizm orqali o’stirish; • ekoturizm yo’nalishidagi ta’lim va tarbiyani yo’lga qo’yish; • ekoturizm bo’yicha mutaxassislarni tayyorlash va qayta tayyorlash; • ekoturistik obyektlarni har tomonlama baholash va ularning kadastrini olib borish; • ekoturizm monitoringi va istiqbolini olib borishni yo’lga qo’yish; • milliy davlat hududlarini ekoturizm bo’yicha rayonlashtirish; • davlatlarning va xalqaro jamiyatning ekoturizmga oid taktik reja va strategik dasturlar va tadbirlarini ishlab chiqish; • biologik xilma-xillikni saqlash. Qayd qilingan vazifalarni bajarishda quyidagi ekoturistik tamoyillarni, ya’ni ekologik munosabatlarni turizm orqali tartibga solishga yo’naltirilgan qoidalarga qattiq, mas’uliyat bilan rioya qilish talab qilinadi: • ekoturizmda tabiatni muhofaza qilish va barqaror rivojlanish masalalarining ustuvorligi; • ekoturizmning tarixiy, madaniy va boshqa turizm turlari bilan bog’langanligi;

• turizm va servis sohasi yo’nalishidagi barcha ta’lim muassasalarida ekoturistik o’quv kiritilishining maqsadga muvofiqligi; • mahalliy aholining ekologik ongi va madaniyatini o’stirishda ekoturizmni jalb qilish zaruriyati; • tabiatdan oqilona foydalanish va tabiatni muhofaza qilishning mazmunini ekoturistik marshrutlarda aks ettirish; • davlat, jamiyat, mahalliy boshqaruv idoralarining ekologik turizmdan manfaatdorligi; • ekoturizmda ekologik ijtimoiy-iqtisodiy manfaatdorlikning yagonaligi; • ekoturizmda milliy g’urur va iftixorni shakllantirishning zarurligi. Qayd qilingan tamoyillarning bajarilishi O’zbekistonda ekologik turizmni jadal rivojlantirishning asoslarini ta’minlaydi. Ekoturizmni rivojlantirish bo’yicha «O’zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirish Konsepsiyasi»ning 1.4. bandida – ekoturizmning ijtimoiy-iqtisodiy masalalari yechimini topishi lozim bo’lgan dolzarb masalalar qayd qilingan. Ular quyidagilar: • ekoturizm obyektlarida aholini ish bilan ta’minlash, ijtimoiy muhofaza qilish muammolarini hal qilish; • ekoturizm qadamjolarida kichik va o’rta biznesni rivojlantirish orqali qo’shimcha ish o’rinlarini yaratish, turistik infratuzilmalarni hosil qilish; • ekoturizmning jahon talablariga javob bera oladigan moddiy - texnik, axborot-tahliliy bazasini yaratish, xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirish; • ekoturizm maskanlarini elektr energiyasi va issiq suv bilan ta’minlash maqsadida ekologik toza, qayta tiklanuvchi muqobil energiya qurilmalari yordamida foydalanishni keng yo’lga qo’yish. 2. Ekologik turizmni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari

G’arb mamlakatlarida ekoturizmga iqtisodiy soha jihatidan qaraladi, chunki chet ellarda jadal sura’tlar bilan rivojlanib borayotgan ekoturizm iqtisodiy foyda keltiruvchi turizmning eng istiqbolli turlaridan biri hisoblanadi. Ekspertlarning ta’kidlashlariga binoan, ekoturistlar ko’pincha o’rta yoki o’rtadan yuqori sarmoyaga ega bo’lgan, har tomonlama ta’minlangan sayohatchilardan iborat. Sayyoramizda inson faoliyati tegmagan yovvoyi tabiat juda kam qolganligi sababli, odatda bunday hududlarga sayohat qilish cheklangan hamda ularga sayohat qilish ham sezilarli darajada qimmat bo’ladi. Shu sababli, ekoturizmda daromad turizmning boshqa turlaridan tushgan daromadlardan bir necha marotaba ko’pdir. 2.1-rasm. Ekologik turizmning asosiy biologik xilma-xil resurslari.

BMT va BTT tashkilotlarining ma’lumotlari bo’yicha, oxirgi 20 yil ichida endi rivojlanib borayotgan mamlakatlarda ekoturistlar soni ko’payib va undan olinadigan daromadlar yildan-yilga o’sib bormoqda. Demak, ekoturizm tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirishga katta iqtisodiy hissa qo’shadi hamda bunday tadbirlarni to’la-to’kis o’tkazishga katta moliyaviy ko’mak ham berishi mumkin. Ekologik turizm maqsadi – Vatanimizning tabiiy resurslaridan oqilona foydalanish sohasida, Ona Vatinimizning landshafti, hayvonot va nabotot dunyosining boy va betakror tabiati bilan tanishtirish, xalqlar o’rtasidagi do’stlik rishtalarini bog’lash, mamlakatlar va turli xalqlarning biri-birini kengroq bilishi, balki shu bilan birga O’zbekiston hududida qirilib ketish arafasida turgan noyob hayvonot va nobotot dunyosini saqlash va ko’paytirish maqsadida qo’riqxonalar (Surxon, Nurota, Hisor, Baday-To’qay, Zarafshon, Qizilqum, Chotqol, Zomin, Kitob) parvarishxonalar («Jayron») ekomarkazi, Sayhun xo’jaligi) tarkibida va atrofida jahon talablariga javob bera oladigan milliy tabiiy bog’larni amalga oshirish orqali muhofaza qilinadigan hududlarda ekoturizm obyektlarining moddiy-texnika bazasini yaratish uchun qo’shimcha chet el investitsiyalarini jalb qilishdan iboratdir. Ekologik turizmni rivojlantirishda alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar juda katta rol o’ynaydi. Shunday ekan, bugungi kunda mamlakatimizda ushbu hududlarni ko’paytirish va ulardan ekoturizmda foydalanish yo’llarini ishlab chiqish lozim bo’lmoqda. Bugungi kunda mamlakatda tabiati alohida muhofaza qilinadigan hududlarda ekoturizmni rivojlantirish muhim masalalardan biri hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining «Alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to’g’risida»gi Qonuni doirasida alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning asosiy turlarini quyidagi chizmada ifodalaymiz (2.2 - rasm).

2.2 – rasm. Muhofaza etiladigan hududlarning turlari. Davlat qo’riqxonalari – o’simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish, ularning nodir va tugab borayotgan turlarini saqlab qolish, sonini ko’paytirishda muhim o’rin tutadi. Hozirgi vaqtda Chotqol tog’-o’rmon, Payg’ambarorol, Qizilqum, Bodayto’qay, Nurota, Zarafshon, Hisor, Varganzi, Ko’hitangtog’, Kitob davlat qo’riqxonalari mavjud. Davlat milliy tabiat bog’lari – «Alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to’g’risida‖gi Qonunning 15-moddasiga ko’ra, davlat milliy tabiat bog’lari tabiatni muhofaza qilish muassasasi bo’lib, ularning hududlari (akvatoriylari) alohida ekologik, tarixiy va estetik qimmatga ega bo’lgan hamda tabiatni muhofaza qilish, rekreatsiya, ma’rifiy, ilmiy va madaniy maqsadlarda foydalanishga mo’ljallangan tabiiy majmuilarni qamrab oladi. Davlat buyurtma maskanlari – qo’riqxonalardan tashqari kamayib ketayotgan o’simlik va hayvon turlarini saqlab qolish va tiklash maqsadida barpo etiladi. Davlat tabiat yodgorliklari – O’zbekiston Respublikasining ―Alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to’g’risida‖gi Qonunning 21-moddasiga binoan, ekologik, ilmiy, estetik, madaniy jihatdan noyob, o’rnini to’ldirib bo’lmas, Alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning asosiy turlari Davlat qo‗riqxonalari Davlat tabiat yodgorliklari Alohida muhofaza etiladigan o‗zga tabiiy hududlar Davlat buyurtma maskanlari Davlat milliy tabiat bog‗l ari

qimmatli, kelib chiqishi tabiiy bo’lgan obyektlar davlat tabiat yodgorliklari hisoblanadi 7 . O’zbekiston Respublikasining davlat tomonidan muhofaza etiladigan tabiiy hududlari 2.1-jadvalda ko’rsatilgan. 2.1-jadval O’zbekistonda joylashgan davlat qo’riqxonalari, rezervat, milliy tabiat bog’lari, davlat buyurtma maskanlari 8 № Nomi Ixtisosligi Tashkil etilgan yili Maydoni (ga) 1 Hisor tog’-o’rmon davlat qo’riqxonasi tog’-o’rmon 1983 80986 2 Kitob geologik tog’o’rmon davlat qo’riq- xonasi tog’ 1979 3938 2.1-jadvalning davomi 3 Nurota tog’-yong’oq davlat qo’riqxonasi tog’yong’oq 1975 17752 4 Qizilqum to’qay-cho’l davlat qo’riqxonasi to’qay-qum 1971 10311 5 Quyi Amudaryo biosfera davlat rezervati qayr-to’qay 2011 68718 6 Surxon tog’-o’rmon davlat qo’riqxonasi tog’-o’rmon 1987 24554 7 Ugom-Chotqol davlat milliy tabiat bog’i tog’-o’rmon 1990 574590 8 Zarafshon to’qay davlat qo’riqxonasi qayr-to’qay 1979 2352 7 O’zbekiston Respublikasining "Alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to’g’risida"gi Qonuni. 8 Atlas. O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. –T., 2015.

9 Zomin davlat milliy tabiat bog’i tog’-o’rmon 1976 24110 10 Zomin tog’-archa davlat qo’riqxonasi tog’-archa 1960 26840 11 Chotqol biosfera tog’o’rmon davlat qo’riqxonasi tog’-o’rmon 1947 35724 12 ―Arnasoy‖ davlat buyurtma maskani ko’l 1983 63300 13 ―Dengizko’l‖ davlat ko’l 1973 50000 buyurtma maskani 14 ―Muborak‖ davlat buyurtma maskani cho’l 1998 219534 15 ―Nurobot‖ davlat buyurtma maskani cho’l 1992 40000 Keltirilgan jadval ma’lumotlari bilan tanishib chiqib, respublikamizda ekoturizm rivojlanishi kerak bo’lgan birinchi navbatdagi ekoturizm resurslari davlat muhofazasida ekanligi ma’lum bo’ladi. Bu holat juda to’g’ri qaror qilingan. Dunyoning barcha davlatlarida ham 2.1-jadvaldagi tabiiy hududlar o’zining o’simliklar olami va hayvonot dunyosi bilan qattiq qo’riqlanadi. Shu bilan birga, ta’kidlash lozimki, juda ko’plab davlatlarda, ayniqsa, tabiatda noyob o’simlik yoki hayvon turlari muhofaza qilinadigan qo’riqxonalardan ham ekologik turizm maqsadlarida samarali foydalaniladi. Bunga misol qilib Afrika, Kanada, Amerika, Avstraliyadagi qo’riqxonalar, rezervatlar va milliy parklar haqidagi kino- seriallarning tobora ommaviylashib borayotganligini keltirish mumkin. Shuningdek, ta’kidlab o’tish joizki, mamlakatimizda kamyob hayvonlarni urchitish bo’yicha markazlar ham faoliyat ko’rsatib kelmoqda (2.2-jadval). 2.2-jadval Kamyob hayvonlarni urchitish bo’yicha markazlar 9 9 Atlas. O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. –T., 2015.

№ Nomi Ixtisosligi Tashkil etilgan sana Maydoni (ga) 1. ―Jayron‖ respublika eko- markazi cho’l 1989 16504 2. Buxoro viloyatida to’xtatuvaloqni ko’paytirish bo’yicha pitomnik cho’l 2007 10 3. Navoiy viloyatida to’xtatuvaloqni ko’paytirish bo’yicha pitomnik cho’l 2008 10 Vatanimiz ekoturizmining taraqqiyot salohiyati nihoyatda katta va uni jadal sura’tlar bilan rivojlantirish uchun barcha imkoniyatlar mavjud. Faqat bu salohiyat va imkoniyatlardan jahonda ekoturizmi taraqqiy etgan mamlakatlar tajribasiga tayangan holda, oqilona foydalanish hamda ilmiy asosda xatolarsiz amalga oshirish lozim. Mamlakatimiz o’ziga xos betakror tabiat boyliklariga, bir qancha so’lim go’shalariga, noyob hayvonot olamiga ega. Bularning hammasi ekologik turizmni rivojlantirish uchun asosiy resurs va imkoniyat bo’lib hisoblanadi. Birgina hayvonot olamiga nazar tashlaydigan bo’lsak, mamlakatimizda ayni paytda umurtqali hayvonlarning 677 turi, shu jumladan, sut emizuvchilarning 108, qushlarning 432, sudralib yuruvchilarning 58, amfibiyalarning 2 hamda baliqlarning 77 turi, shuningdek, umurtqasizlarning 15 mingdan ortiq turi mavjud. Hozirgi kunda sut emizuvchilarning 23, qushlarning 48, sudralib yuruvchilarning 16, baliqlarning 17, halqasimon chuvalchanglarning 3, mollyuskalarning 14 va bo’g’imoyoqlilarning 61 turi ―Qizil kitob‖ga kiritilgan va ular alohida muhofazaga olingan 10 . 10 ―Xalq so’zi‖ ro’znomasi, 2011-yil 11-mart. 4 b.

3. O’zbekiston Respublikasining ekoturistik rayonlari O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasining mutaxassislari O’zbekistonning ekoturistik rayonlari xaritasini ishlab chiqishgan. Xaritaga muvofiq, butun mamlakatimiz hududi XIV ekoturistik rayonga ajratilgan. Har bir ekoturistik tumanga ekoturistik zona deb ham qarash mumkin. Ular jumlasiga Ustyurt, Orol va Orolbo’yi, Amudaryo, Qizilqum, Nurota, Zarafshon, Aydarkul, Sirdaryo, Chirchiq, Ohangaron, Farg’ona, Turkiston, Qashqadaryo, Hisor, Surxondaryo ekoturistik rayonlari kiritilgan. 3.1-rasm. O’zbekiston Respublikasining ekoturistik rayonlari 11 . 11 O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi ma‘lumotlari asosida. I - Ustyurt II - Orol va Orolbo‗yi III - Amudaryo IV - Qizilqum V - Nurota VI - Zarafshon VII - Aydarkul VIII - Sirdaryo IX - Chirchiq - Ohangaron X - Farg‗ona XI - Turkiston XII - Qashqadaryo XIII - Hisor XIV - Surxondaryo

Har bir rayon o’zining ekoturistik holati, imkoniyatlari, shartsharoitlari va rivojlanish istiqbollari nuqtayi nazaridan ajralib turadi. Masalan, Ustyurt ekoturistik rayonini oladigan bo’lsak, u O’zbekistonning shimoli-g’arbida Qoraqolpog’istonda joylashgan plato bo’lib, uning umumiy maydoni 200 ming km 2 ni tashkil etadi. Bu joylar dunyoda eng katta va yagona 60-150 metrlik tik qoyali jarlari, davolash xususiyatiga ega bo’lgan juda katta – 1000 km tuzli Borsa kelmas sho’rxoki bilan mashhur. O’simlik qoplami siyrak, osh tuzi va balchiqli tuzning qatlami 16-27 sm dan 5 m gacha boradi. Yangi qurib bitkazilgan Qo’ng’irot soda zavodi aynan ana shu tuzlar hisobiga ishlaydi. Neolit davridan qolgan «Ustyurt makoni» ham noyobdir. Unda 60 ga yaqin qadimiy odamlar yashagan tabiiy obyektlar aniqlangan. Ularning ichida ham tarixiy, ham ekoturistik ahamiyatga moyil «Tempa» makoni bo’lib, undan Xorazm arxeologiya ekspeditsiyasi qadimiy mehnat va ov qurollarini topgan. Orol va Orolbo’yi ekoturistik rayoni ekologik inqirozli ekoturistik hudud bo’lgani uchun ham ekstremal ekoturistik obyekt bo’lib hisoblanadi. Ekoturistik marshrutlar bir paytning o’zida ham Orolning qurigan, ham uning ta’sirida bo’lgan Orol atrofi hududlarini qamrab oladi. Ekoturlar nafaqat treking (piyoda) yoki tuya va otlarda, balki samolyot va vertolyotlar orqali ham amalga oshirilishi mumkin. Amudaryo ekoturistik rayoni . Amudaryoning o’zaniga yaqin sohillarida to’qayzorlar mavjud bo’lib, ular ekoturlar uchun juda qiziqarli noyob landshaft hisoblanadi. Quyi Amudaryoning o’ng sohilida to’qay landshaftidagi qushlar va hayvonlarni muhofaza qilish uchun Baday-to’qay qo’riqxonasi tashkil etilgan. Ornitafaunani saqlash uchun Xorazm buyurtmaxonasi tashkil etilgan. Bulardan tashqari, Qizilqumning g’arbiy qismida, Amudaryoning o’ng qirg’og’ida, kembriy va kembriygacha davrda burmalangan tog’ jinslari ochilmalaridan iborat, balandligi 485 metrlik Sulton Uvays tog’lariga ekoturlar uyushtirish mumkin. Amudaryo ekoturistik rayonida O’zbekistonning ko’hna shaharlaridan biri Xorazm joylashgan, uning arxitektura yodgorliklari tarixiy turizm markazlaridan biri hisoblanadi. Ekoturlarni tarixiy turlar bilan kompleks tarzda olib borish mumkin.

Nurota ekoturistik rayoni o’zining ajoyib tabiat manzaralari, tarixiy arxitektura yodgorliklari bilan kishilarni maftun etadi. 1975yilda tashkil etilgan va maydoni 17,8 ming ga bo’lgan Nurota tog’ yong’oqzor-meva qo’riqxonasi mavjud. Bu qo’riqxonaga «Ekosan» qoshidagi «Ekosantur» firmasi tomonidan ko’plab marshrutlar uyushtirilgan. Oqtog’ning janubiy yon bag’rida joylashgan shamol ta’sirida tebranib turuvchi bahaybat harsang toshli «Sangijumon», «Koriz qoldiqlar» kabi tabiat yodgorligi ekoturizmning muhim obyektlaridan bo’lib hisoblanadi. Ko’p asrlik ziyoratgoh «Chashma buloq» yaqinida «Chilustun» masjidi, madrasa, Abul Xasan Nuriy maqbarasi va qal’asi joylashgan. Qoratog’ tizmasining janubiy yon bag’rida «Sarmish darasi»dagi qoyalarda avlodlarimizning hayoti va madaniyatini aks ettiruvchi lavhalar, rasmlar ishlangan. Janubiy Nurota tizmasida uzunligi 110 m, absolyut balandligi 1060 m, maydoni 163 m keladigan «Maydon karst g’ori», Shimoliy Nurota tizmasidagi uzunligi 130 m, absolyut balandligi 1100 m, maydoni 70 m keladigan «Xonaixudo karst g’or» da g’orshunoslikni rivojlantirish mumkin. Bulardan tashqari, XI asrda bunyod etilgan va XVIII asr boshlarigacha turgan «Raboti Malik karvonsaroyi» sayyohlarning to’xtash joyi, shuningdek, savdogarlarning savdo qilish joyi bo’lgan. Raboti Malik yonida ming yillik tarixga ega bo’lgan madaniy yodgorlik – sardoba uchraydi. Yer ichiga 12 m botirilgan sardobada butun yoz bo’yi muzdek va toza suv saqlangan. Zarafshon ekoturistik rayonida Zarafshon daryosi bo’ylarida joylashgan to’qay landshafti, undagi o’simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish uchun tashkillashtirilgan «Zarafshon qo’riqxonasi» mavjud. Buxoro viloyatining Shofrikon o’rmon xo’jaligi hududida joylashgan qum-cho’l landshafti, u yerdagi o’simliklar va hayvonlar hamda tarixiy yodgorliklar (Vardanza shahar harobalari) davlat tomonidan qo’riqlanadi. «Vardanza» qo’riqxonasi, «To’dako’l flora va faunasini boyitish» buyurtmaxonasi, Qoravulbozor xo’jaligida joylashgan «Jayron» ekomarkazi, suv va botqoqqa moslashgan qushlarni ko’paytiruvchi «Dengizko’l» buyurtmaxonasi, Zarafshon tog’ tizmalaridagi Omonqo’ton va

Temurlang karst g’orlari, Zirabuloq-Ziyovuddin tog’ tizmalaridagi ko’p qavatli «G’untak» g’ori va boshqalar diqqatga sazovordir. Turkiston ekoturistik rayonida ekoturlarni alohida muhofaza etiladigan hududlarga uyushtirish mumkin. Chunki bu rayonda Turkiston tizmasining shimoliy yonbag’rida 1959-yilda tashkil etilgan, absolyut balandligi 1760-3500 m, umumiy maydoni 21735 ga bo’lgan «Zomin» davlat qo’riqxonasi, maydoni 24110 ga bo’lgan noyob tog’-archa ekosistemalarini tiklash va rekreatsiya maqsadlarda foydalanish uchun 1978-yilda tashkil etilgan «Zomin» milliy bog’i mavjud. Qashqadaryo ekoturistik rayoni cho’l, dasht, tog’ oldi va tog’li hududlardan iborat. Bu rayonda yoz va bahor oylarida cho’l va dashtlarda, yilning barcha fasllarida esa tog’ oldi va tog’li hududlariga ekoturlar uyushtirish mumkin. Qashqadaryo ekoturistik rayonida 1979-yilda tashkil etilgan, 3938 ga maydonga ega bo’lgan, MDH davlatlari ichida yagona «Kitob» davlat geologiya qo’riqxonasi, 1992-yilda tashkil etilgan «Muborak» buyurtmaxonasi, 1992-yilda tashkil etilgan «Sechenko’l» buyurtmaxonasi mavjud. Surxondaryo ekoturistik rayonida Ko’hitang tog’li hududda 1987-yilda tashkil etilgan, 53,7 ming ga maydonda 800 xil o’simlik va 290 ta qush hamda 20 dan ortiq hayvon turlarini muhofaza qilishga yo’naltirilgan «Surxon» davlat qo’riqxonasi mavjud. Surxondaryo ekoturistik rayoni respublikamizning o’ziga xos hududlaridan biri, bu yerda quruq subtropik iqlim mintaqasi hukmron. Shuning uchun ham yilning ko’p oylarida ekoturlar uyushtirish imkoniyati bor 12 . Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, O’zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yetarli, imkoniyatlar katta. Ekoturni yilning barcha fasllarida o’tkazish va uni tarixiy, diniy turizm bilan qo’shib olib borish mumkin. Toshkent shahriga yaqin bo’lgan Xumson – Oqtosh zonasining turistik salohiyati tur mahsulot xizmatlarining narxi uncha baland emasligi va hududning katta imkoniyatlari bilan farqlanadi. Xumsonga qilinadigan tashriflarning o’rtacha 12 O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi ma‘lumotlari asosida.

soni har mavsumda 10 ming kishiga yetadi, Xumsonning Oqtosh zonasiga bir kunlik tashriflarni ham qo’shib hisoblaganda kamida 120 ming kishiga yetishi mumkin. Xumson xalqaro turizm yo’nalishida kam tilga olinadi. Chet el sayohatchilari bu yerlarga faqat Toshkentga qilgan tashriflari doirasida kelishadi (ularning ulushi atigi 2% ni tashkil qiladi, bo’lish muddatlari 2 kungacha). Bu hol xalqaro miqyosda reklama ishlari hali to’liq yo’lga qo’yilmaganligini anglatadi. Shu bilan birga, Xumson – Oqtosh turistik zonasiga qiziqish bildiradigan mahalliy turoperatorlar mavjud. Masalan, Asia rast, Ecosan tour, Elena tour, AST, Ark- Osiyo firmalari shular jumlasidandir. Xumson – Oqtosh zonasi bo’yicha tavsiya qilinadigan turistik mahsulot yo’nalishlari: - tog’da otda yurish marshrutlari; - tog’da piyoda yurish marshrutlari; - folklor va gastronomiya; - tabiat qo’ynida hordiq chiqarish, joylarga ekologik turlar uyushtirish; - baliq ovi, dorivor o’simliklar yig’ish. Yuqorida ko’rsatilgan marshrutlar o’tkazish uchun eng qulay vaqtlar: - trekkinglar – aprel-iyun oxiri va sentabr-oktabr o’rtalari; - tog’larga chiqish – may-sentabr; - suvda sayr qilish – may-iyul; - otda sayr qilish – iyun-iyul va sentabr-oktabr; - paraglayding va deltaplenerlik – may-oktabr; - tog’ chang’isi va taxtalari (snoubording) – yanvar-mart oxiri. Tayanch so’z va iboralar: ekologik turizm, xorijiy ekoturizm bozori, turistik resurslar, turistik jozibadorlik, tabiiy boyliklar, alohida qo’riqlanuvchi tabiiy hududlarning tavsifi, davlat qo’riqxonalari, milliy parklar, maxsus tashkilotlar, buyurtmaxonalar, tabiat yodgorliklari, o’rmon va ovchilik xo’jaliklari.

ADABIYOTLAR 1. Абдурахмонов К.Х. Менеджмент туризма. Учебное пособие. –Т.: Филиал ФГБОУ ВПО ―РЕУ им. Г.В. Плеханова‖ в г. Ташкенте, 2013, 248 с. 2. Агзамов С., Ташмуратов Т. Менеджмент международного туризма – Т.: ТашГУ, 1996. 3. Adilova Z.D, Sodiqov T. Xalqaro turizm biznesi. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2010. 4. Adilova Z.D, Aliyeva M.T., Norchayev A. Turizm menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2011. 5. Aliyeva M.T., Umarjonov A. Turistik mamlakatlar iqtisodiyoti. – T:. Moliya, 2005. 6. Asror Mo’min. Dunyo mo’’jizalari. Yangi nashr. – T.: 2012, 8b. 7. Ahmadxo’jayev H. va boshqalar. Marketing tadqiqotlari. – T., 2002. 8. Boltaboyev M.R., Tuxliyev I.S., Muhamadiyev A.N., Abduxamidov S.A. ―Turizm: nazariya va amaliyot‖ fanidan elektron darslik yaratish texnologiyasi. Uslubiy qo’llanma. –S., 2016. 9. Gadoyev K., Berdiyeva S. Jahongashta sayyoh olimlar. – T .: O ’ zbekiston , 2012. 10. Данилов С. Туризм со вкусом узбекского плова. – T., 2013. 11. Ivatov I. Restoran menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: Iqtisodiyot, 2007. 12. Tashmuratov T.T., Saidov A., Umarqulov E. Turizm iqtisodi. – T.: TMI, 2000.

O'xshashlar

Turizmni rivojlantirishning iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy-madaniy jihatlari

Turizm marketingining rivojlanish tendensiyalari

Turizmni rivojlantirish shakllari

Xorijiy turizm bozorini rivojlantirish tendensiyalari

Turizmni rejalashtirishning tashkiliy mexanizmi