Xorijiy turizm bozorini rivojlantirish tendensiyalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Xorijiy turizm bozorini rivojlantirish tendensiyalari

Yuklangan vaqt:

31.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

54.8642578125 KB

Ko'chirib olish

Xorijiy turizm bozorini rivojlantirish tendensiyalari Reja: 1. Turizmga xorijiy mamlakatlar tomonidan berilgan ta’riflar. 2. Dunyo mamlakatlarida turizmning rivojlanish holati. 3. Xalqaro turizm xizmatlar bozorini rivojlantirish tenden- siyalari.

1. Turizmga xorijiy mamlakatlar tomonidan berilgan ta’riflar O’zbekiston turizm bozorini shakllantirishda jahon turizm industriyasi faoliyatining ilg’or jihatlarini, mehmonxonalar majmuasi, iste’molchilar xohishining marketing tadqiqotini, turistik mahsulotlarni shakllantirish va ularni taqdim etish borasidagi ilmiyamaliy tadqiqotlar natijalarini batafsil o’rganish lozim bo’lmoqda. Milliy turizm xizmatlar bozorini innovatsion rivojlantirish bilan bog’liq ilmiy izlanishlar jahonning yetakchi ilmiy markazlari va oliy ta’lim muassasalarida, jumladan, Ecole Hôtelière de Lausanne (Shveytsariya), Cornell University (AQSH), Les Roches International School of Hotel Management (Ispaniya), Oxford Brookes University (Buyuk Britaniya), Blue Mountains International Hotel Management School (Avstraliya), University of Surrey (Buyuk Britaniya), Moskva davlat universiteti (Rossiya), Samarqand iqtisodiyot va servis instituti, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti (O’zbekiston Respublikasi) tomonidan olib borilmoqda. Milliy turistik xizmatlar bozorini innovatsion rivojlantirishga oid jahonda olib borilgan tadqiqotlar natijasida qator, jumladan, quyidagi ilmiy natijalar olingan: - umumjahon tashkilotlari tomonidan tan olingan tamoyillarga asosan milliy turizm xizmat bozorlarining istiqbolli turlari tasniflangan (Ecole Hôtelière de Lausanne); - turistik xizmat samaradorligini oshirish yuzasidan turistik klaster tizimi asoslangan (Harvard Business School); - xalqaro institutlar tavsiyalari bo’yicha turizm faoliyati rivojining innovatsion yo’nalishlari ishlab chiqilgan (Oxford Brookes University); - jahon turistik-rekreatsion bozorini rivojlantirish tendensiyalari asoslangan hamda prognozlashni innovatsion omillar asosida amalga oshirish usullari taklif qilingan (University of Surrey);

- turizm sohasining milliy iqtisodiyotdagi o’rnini aniqlashda BTTning turizmda yordamchi hisoblar metodikasi ishlab chiqilgan (Moskva davlat universiteti). Dunyoda turizm xizmatlar bozori samaradorligini oshirish bo’yicha qator, jumladan, quyidagi ustuvor yo’nalishlarda tadqiqotlar olib borilmoqda: - turizm bozorining tashkiliy-iqtisodiy omillarini innovatsion rivojlanish asosida yanada aniqlashtirish; - turizm xizmatlari eksportini uning yangi istiqbolli turlari (agrar va vino turizmi, ekoturizm, malakaviy – ish turizmi va boshqalar) asosida rivojlantirish; turizm sohasining subyektlari faoliyatini bozor sharoitida boshqarish mexanizmini muvofiqlashtirish; - turizm xizmatlar bozorini innovatsion texnologiyalar asosida takomillashtirish. Monte-Karlodagi Turizm akademiyasida berilgan ta’rif bo’yicha, « Turizm – odamlarning sog’lig’ini tiklash, bo’sh vaqtida bilishga chorlaydigan, qiziqishlarni qondirish uchun yoki kasbiyamaliy maqsadlarda vaqtinchalik yashash joyida maosh to’lanadigan faoliyat bilan bog’liq bo’lmagan holda doimiy yashash joyini vaqtincha tark etishining har qanday ko’rinishidir». Bu ta’rifda asosiy urg’u tashrif buyuruvchilarning yashash joyidan tashqarida olib boradigan faoliyatiga qaratilgan. Turizm sohasidagi atamalar muammosi xalqaro tashkilotlar diqqatini ham o’ziga tortadi. Manilada 1981-yilda qabul qilingan jahon turizmi haqidagi deklaratsiyada ko’rsatilishicha, «Turizm davlatlarning ijtimoiy, madaniy, ma’rifiy va iqtisodiy sohalariga va ularning xalqaro munosabatlariga bevosita ta’sir ko’rsatishi jihatidan xalqlar hayotida muhim rol o’ynaydigan faoliyat sifatida tushuniladi». Butunjahon turistik tashkiloti tomonidan 1981-yilda Madridda tashkil etilgan xalqaro turizm konferensiyasi materiallariga asosan, turizm – bu turli mintaqalar, yangi mamlakatlar bilan tanishish maqsadida amalga oshiriladigan va bir qator mamlakatlarda sport bilan bog’liq bo’lgan faol sayohat turlaridan biridir, deb hisoblanadi.

Bir guruh mualliflar ushbu tushunchaga ta’rif berishda V. Xunsiker - K. Krapflar talqinidagi turizmning umumiy nazariyasiga tayanadilar: «Insonlarning munosabatlari va ularning yashash joyidan tashqaridagi faoliyati doimiy yashash tarziga aylanmasdan va mehnat haqi olish bilan bog’liq bo’lmagan holda kun kechirishi natijasida kelib chiqadigan munosabatlar majmuasi» 1 . Turizmni bu talqinda tushunish uning turoperatorlik va turagentlik faoliyatidan ancha keng tushuncha ekanligidan dalolat bermoqda. Shuni alohida aytib o’tish kerakki, turizm umumiy nazariyasiga berilgan bu ta’riflarda odamlarning doimiy yashash joyidagi o’zaro munosabatlari va yashash joyidan tashqarida daromad olishi bilan bog’liq bo’lgan munosabatlari hisobga olinmaydi. O’zbekiston Respublikasining «Turizm to’g’risida»gi Qonunida turizm tushunchasiga quyidagi tarzda ta’rif berilgan: «Jismoniy shaxsning doimiy istiqomat joyidan sog’lomlashtirish, ma’rifiy, kasbiy-amaliy yoki boshqa maqsadlarda borilgan joyda (mamlakatda) haq to’lanadigan faoliyat bilan shug’ullanmagan holda uzog’i bilan bir yil muddatga jo’nab ketishi (sayohat qilishi)» bugungi kunda turizm tushunchasiga berilgan ta’riflarning maqbul varianti hisoblanadi. Hozirgi paytda turizm tushunchasiga nafaqat turli xil ta’riflar berilmoqda, balki birini ikkinchisi bilan qiyoslab bo’lmaydigan ko’pgina hodisalarni ham qo’shib yuborish holatlari kuzatilmoqda, jumladan, mahalliy tarmoqlar va jahon iqtisodiyoti sohalari ham shu tizimga kiritilmoqda. Bir guruh olimlar turizmni iqtisodiy hodisa sifatida turistik tur tushunchasi, ya’ni turoperator va turagentliklar faoliyati bilan bog’laydilar. Bu nuqtayi nazarga rossiyalik ba’zi mutaxassislar ham qo’shilishadi va «tashkilotlarning ayrim qismigina faqat turistlar uchun mo’ljallangan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan», deb ta’kidlaydilar 2 . Bunday fikr tarafdorlari turizmni alohida soha sifatida ajratish zaruriyati yo’q, deb hisoblaydilar. 1 Лукачева Л.И., Кварталнов В.А., Исаев В.А. и др. Менеджмент туризма. Основы менеджмента. Учебник. –М.: Финансы и статистика, 2006, 352 с.

Ammo shuni ta’kidlash joizki, O’zbekiston Respublikasida bu masala o’z yechimini topgan bo’lib, milliy iqtisodiyotdagi ushbu holatni tartibga solish va ilg’or xorijiy mamlakatlar tajribasini hisobga olish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning 2016-yil 2-dekabrdagi ―O’zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash choratadbirlari to’g’risida‖gi qabul qilgan Farmoni tarixiy ahamiyatga ega bo’lib, iqtisodiyotda birinchi marotaba turizm sohasiga strategik sektor maqomining berilishi bilan ajralib turmoqda. Bunday yondashuv turizmni – barcha hududlarni va o’zaro bog’liq tarmoqlarni kompleks ravishda jadal rivojlantirishning yetakchi kuchiga aylanishi lozim bo’lgan iqtisodiyotni diversifikatsiyalash, tarkibiy o’zgartirish va barqaror rivojlanishning qudratli vositasiga aylantirdi. Shunday qilib, ―turizm‖ kategoriyasi ma’lum darajada aniqlik kiritishni va yagona shakldagi tavsifga ehtiyoj borligini ko’rsatadi. Adabiyotlardagi ko’p sonli turizm ta’riflarining mavjudligi, ushbu hodisaning serqirra ekanligidan dalolat beradi. 2. Dunyo mamlakatlarida turizm sohasining rivojlanish holati Birlashgan millatlar tashkilotining ―Xalqaro turizm barometri‖ ko’rsatkichlariga asosan, 2016-yilda xalqaro kiruvchi turistik oqimning o’sish darajasi 2015-yilga nisbatan 4,4 foizni tashkil etgan. Agar ushbu tendensiya saqlanib qolsa, 2030-yilda dunyo bo’yicha xalqaro turistlar soni 1,8 mlrd. kishiga yetadi. Shu sababli, turizm sohasi jahon iqtisodiyotining keyingi yuz yillikdagi rivojlanishini belgilab beruvchi tarmoqlar qatoriga kiritilgan. Xalqaro turizm sohasi jahon iqtisodiyotida borgan sari o’z mavqeyini saqlab qolmoqda. Dunyo mamlakatlari o’rtasida xalqaro turizm ommaviylashib, turistlar tashrifi oshib bormoqda (2.1jadval). 2 Жукова М.А. Менеджмент в туристическом бизнесе. Учебное пособие. 2-е изд., стер. –М.: КНОРУС, 2006, 193 с.

2.1-jadval Xalqaro turizmning rivojlanish dinamikasi (1950–2016-yillar) Yillar Xalqaro kiruvchi turistlar soni (mln.kishi) Kiruvchi turistlardan olingan umumiy daromad (mlrd.dollar) 1950 25 2 1960 70 7 1970 160 18 1980 285 102 1990 460 265 2000 698 476 2001 689-1,3% 464 2002 703 471 2003 694 - 2004 764 63 2005 806 680 2006 820 650 2007 903 856 2008 922 944 2009 880 970 2010 940 927 2.1-jadvalning davomi 2011 995 1042 2012 1, 035 1075 2013 1, 087 1197 2014 1, 13 1245 2015 1, 189 1196 2016 1, 235 1220 Manba: Butunjahon turizm tashkiloti (UNWTO). ―Turizmda muhim voqealar‖, 2017.

BTTning so’nggi ma’lumotlariga ko’ra, xalqaro turizmning o’sishi 2016-yilda 4,4% ga oshib, jami xalqaro tashriflar soni 1 milliard 235 millionni tashkil etmoqda. BTT Bosh kotibi Taleb Rifai ta’kidlaganidek, ―2016-yilda xalqaro turizm yangi yuksaklikka yetdi. Samarali faoliyat sektori dunyoning juda ko’p joylarida iqtisodiy rivojlanish va ish o’rinlarini yaratish uchun hissa qo’shdi. Shuning uchun, bu mamlakatlarda sayohat, inson resurslari rivojlanishi va barqarorligiga ko’maklashish, shu jumladan, sayyohlikning barqaror o’sishini rag’batlantirish siyosati muhim ahamiyatga ega‖ 3 . Dunyo mamlakatlari bo’ylab neft narxlarining, valyuta kurslarining va boshqa iqtisodiyotda katta ahamiyatga ega bo’lgan mahsulotlar narxlarining kuchli tebranishi, mamlakatlar import salohiyatining pasayishi kabi omillarga qaramasdan, o’tgan yillar davomida turizm barqaror rivojlanmoqda. 2016-yilda xalqaro turistlar sonining eng katta o’sishi Osiyo va Tinch okeani mintaqasi (+8%)ga to’g’ri keldi. Afrikada bir necha yillik susayishdan keyin jiddiy sakrash amalga oshirilib, (+8%) o’sish qayd etildi. Amerika ijobiy dinamikasi esa (+4%) o’sishni tashkil qildi. Yevropa esa umumiy hisobda (+2%) ni qayd etdi. Ammo Yaqin Sharq turizmida pasayish ham kuzatildi. BTTning ma’lumotlari asosida 2017-yilda xalqaro turistlar soni dunyo bo’ylab 3-4% o’sishni qayd etmoqda. 2.2-jadval Xalqaro turistlarning 1990–2016-yillar davridagi tashrifi (mln. kishi) 3 Butunjahon turizm tashkiloti (UNWTO). ―Turizmda muhim voqealar‖, 2017.

Asosiy turistik yo’nalishlar 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2016 Butun dunyo bo’yicha 435 526 674 809 953 1, 189 1, 235 Yevropa 261, 5 303, 5 386, 6 453, 2 489, 0 603, 7 616, 2 Osiyo va Tinch okeani mintaqasi 55, 9 82, 1 110, 4 154, 1 208, 1 284, 0 308, 4 Amerika min- taqasi 92, 8 108, 9 128, 2 13, 3 150, 1 192, 7 199, 3 Afrika 14, 8 18, 7 26, 2 34, 8 50, 4 53, 4 57, 8 Yaqin Sharq 9, 6 12, 7 22, 4 3, 7 55, 4 55, 6 53, 6 Manba: Butunjahon turizm tashkiloti (UNWTO). ―Turizmda muhim voqealar‖, 2017. 2.1-rasm. Xalqaro turistlar tashrifining 2016-yildagi dunyo qit’alaridagi salmog’i (%) 4 4 Butunjahon turizm tashkiloti (UNWTO) ma‘lumotlari asosida tayyorlandi. Yaqin Sharq mintaqasi 4 % Afrika mintaqasi 5 % Amerika mintaqasi 16 % Osiyo va Tinch okeani mintaqasi 25 %Yevropa mintaqasi 50 %Xalqaro turistik tashriflarda mintaqalarning ulushi (%)

Yevropada 2016-yilda xalqaro turizmning o’sishi 616 million turistni tashkil etdi. 2.3-jadval Yevropa mamlakatlari bo’yicha xalqaro turistlarning tashrifi (2016-yil) Asosiy turistik yo’nalishlar Kiruvchi turistlarning umumiy soni (ming kishi) Ulushi (%) Kiruvchi turistlardan olingan daromad (mln, dollar) Ulushi (%) Yevropa 616, 190 100, 0 447, 309 100, 0 Avstriya 28, 121 4, 6 19, 300 4, 3 Belgiya 7, 479 1, 2 11, 839 2, 6 Bolgariya 8, 252 1, 3 3, 634 0, 8 Finlandiya 2, 789 0, 5 2, 717 0, 6 Chexiya 12, 090 2, 0 6, 309 1, 4 Fransiya 82, 600 13, 4 42, 481 9, 5 Germaniya 35, 579 5, 8 37, 43 8, 4 Gretsiya 24, 799 4, 0 14, 618 3, 3 Serbiya 1, 281 0, 2 1, 151 0, 3 Irlandiya - - 5, 186 1, 2 Italiya 52, 372 8, 5 40, 246 9, 0 Niderlandiya 15, 828 2, 6 14, 054 3, 1 Norvegiya - - 5, 205 1, 2 Polsha 17, 463 2, 8 10, 977 2, 5 Portugaliya 11, 423 1, 9 14, 036 3, 1 Rossiya 24, 551 4, 0 7, 788 1, 7 Ispaniya 75, 563 12, 3 60, 346 13, 5 Shveytsariya 10, 402 1, 7 15, 937 3, 6 Turkiya - - 18, 743 4, 2 Ukraina 13, 33 2, 2 1, 078 0, 2 Buyuk Britaniya 35, 814 5, 8 39, 615 8, 9

Manba: Butunjahon turizm tashkiloti (UNWTO). ―Turizmda muhim voqealar‖, 2017. Fransiya hozirgi kunda Yevropada eng ko’p turistlar kelibketuvchi mamlakat bo’lib hisoblanadi. 2016-yilda Fransiyaga tashrif buyurgan turistlarning umumiy soni 82,6 mln. kishidan ortiq bo’ldi. Eng ko’p kelib-ketuvchi turistlar Germaniya, Buyuk Britaniya, Belgiya, Lyuksemburg mamlakatlarining fuqarolaridir. Fransiyaga kelib-ketuvchi turistlarni jalb etuvchi asosiy turistik resurslar mamlakatning xilma-xil, boy tabiiy, tarixiy resurslaridir. 2016-yilda Osiyo va Tinch okeani mintaqasida xalqaro turistlar soni (+5%) o’sib, 308,4 millionga yetdi hamda 2015-yilga nisbatan 24 million kishiga oshdi. Ammo hududlar bo’yicha o’sish turlicha raqamlarni aks etadi. Masalan, Okeaniyada (+7%) va Janubi-sharqiy Osiyoda (+ 5%) o’sish darajasi qayd etilgan bo’lsa, Janubiy Osiyo va Shimoli-sharqiy Osiyoda esa 4% ga ortdi. Umuman olganda, Osiyo va Tinch okeani mintaqasi o’zining takrorlanmas rekratsiya resurslari va tabiat manzaralari bilangina emas, balki yuqori darajadagi servis xizmati bilan ham alohida ajralib turadi. Mintaqada turizmga sarflanadigan xarajatlar miqdori Yevropa va Amerikaga nisbatan ancha kamligi bilan belgilanadi. Xalqaro turistlar soni mintaqada 1970-yilga nisbatan 17 barobarga, turizm sohasidan keladigan daromadlar esa 75 barobarga ko’payganligi bilan ifodalanadi. 2.4-jadval Osiyo mamlakatlari bo’yicha xalqaro turistlarning tashrifi (2016-yil) Asosiy turistik yo’nalishlar Kiruvchi turistlarning umumiy soni (ming kishi) Ulushi (%) Kiruvchi turistlardan olingan daromad (mln. dollar) Ulushi (%)

Osiyo va Tinch okeani mintaqasi 308, 409 100, 0 366, 687 100, 0 Avstraliya 8, 263 2, 7 32, 423 8, 8 Kambodja 5, 012 1, 6 3, 207 0, 9 Xitoy 59, 270 19, 2 44, 432 12, 1 Guam 1, 535 0, 5 - - 2.4-jadvalning davomi Gonkong (Xitoy) 26, 553 8, 6 32, 860 9, 0 Hindiston 14, 569 4, 7 22, 427 6, 1 Indoneziya - - 11, 349 3, 1 Eron 4, 942 1, 6 - - Yaponiya 24, 039 7, 8 30, 678 8, 4 Koreya Respublikasi 17, 242 5, 6 17, 210 4, 7 Laos Xalq Demokratik Respublikasi 3, 315 1, 1 540 0, 1 Makao (Xitoy) 15, 704 5, 1 29, 881 8, 1 Malayziya 26, 757 8, 7 18, 074 4, 9 Yangi Zelandiya 3, 370 1, 1 9, 638 2, 6 Filippin 5, 967 1, 9 5, 139 1, 4 Singapur 12, 913 4, 2 18, 386 5, 0 Tayvan (Xitoy) 10, 690 3, 5 13, 383 3, 6 Tailand 32, 588 10, 6 49, 871 13, 6 Vyetnam 10, 013 3, 2 8, 250 2, 2 Manba: Butunjahon turizm tashkiloti (UNWTO). ―Turizmda muhim voqealar‖, 2017. Shuni qayd qilish zarurki, Osiyo va Tinch okeani mintaqasi, Amerikadagidek turistlar kelishi bo’yicha asosan bir submintaqada o’rnashgan. Ammo turistlar kelishi darajasi ancha past bo’lib, ularning tarqalishi Sharqiy, Janubi-sharqiy Osiyo va Okeaniya hududlarida bir tekisda tarqalgan. Osiyo va Tinch okeani mintaqasida asosiy turistlar oqimi Sharqiy Osiyo, ya’ni Yaponiya, Janubiy Koreya va Xitoy (n5 qismi) mamlakatlariga to’g’ri keladi.

Ikkinchi o’rinni esa Janubiysharqiy Osiyo (1/3) mamlakatlari egallaydi. Avstraliya va Okeaniya hududlariga qariyb 10 % kiruvchi turistlar soni to’g’ri keladi. Hozirgi kunda Tinch okeani mintaqasi xalqaro turizm bozorida Xitoy Xalq Respublikasi (XXR) alohida o’rinni egallaydi. Uning ulushiga butun mintaqaga kiruvchi turistlarning 1/3 qismi, Syangan (Gonkong) va Tayvanni birgalikda qo’shib hisoblaganda esa 50 %i to’g’ri kelmoqda. Amerika qit’asining xalqaro turizmda tutgan salmog’i 16,1 % ni tashkil etadi. 2016-yilda Amerikaga xalqaro turizmda kelganlar soni 2015-yilga nisbatan 6 millionga oshdi (+5%) va 199,3 million turistni tashkil etdi. Ushbu natijalar 2015- yildagi yaxshi natijalarni takrorladi. AQSH dollari qadrining ko’tarilishi Amerika Qo’shma Shtatlari aholisining yanada faol turizm bilan shug’ullanishiga zamin yaratdi. Asosiy turistik yo’nalishlar Karib dengizi havzasi va Markaziy Amerika davlatlariga to’g’ri keldi (bu hududlarda +7% o’sish kuzatildi). Janubiy Amerika va Shimoliy Amerika (+4%) da ham o’sish kuzatildi. So’nggi yillarda Amerikaning Karib havzasi, Markaziy Amerika va asosan Janubiy Amerika turizmining mavqeyi tobora ko’tarilib bormoqda. Janubiy Amerika xalqaro turistlarning tashrifi bilan alohida ajralib turadi. Chunki ushbu mintaqa o’zining xilmaxil, takrorlanmas tabiiy resurslari, tarixiy yodgorliklari, madaniyati, etnik turmush tarzi bilan ajralib turadi. 2.5-jadval Amerika mamlakatlari bo’yicha xalqaro turistlarning tashrifi (2016-yil) Asosiy turistik yo’nalishlar Kiruvchi turistlar soni (ming kishi) Ulushi (%) Kiruvchi turistlardan olingan daromad (mln. dollar) Ulushi (%) Amerika 199, 38 100, 0 313, 215 100, 0

mintaqasi Argentina 5, 559 2, 8 4, 687 1, 5 Aruba 1, 102 0, 6 1, 631 0, 5 Bagam 1, 482 0, 7 2, 591 0, 8 Braziliya 6, 578 3, 3 6, 024 1, 9 Kanada 19, 971 10, 0 18, 213 5, 8 Chili 5, 641 2, 8 2, 737 0, 9 Kolumbiya 3, 317 1, 7 4, 773 1, 5 Kosta Rika 2, 925 1, 5 3, 879 1, 2 Kuba 3, 968 2, 0 2, 907 0, 9 Dominikan Respublikasi 78 0, 0 132 0, 0 2.5-jadvalning davomi Ekvador 1, 418 0, 7 1, 444 0, 5 Salvador 1, 434 0, 7 829 0, 3 Gvatemala 1, 585 0, 8 1, 550 0, 5 Gonduras 908 0, 5 686 0, 2 Yamayka 2, 182 1, 1 2, 539 0, 8 Meksika 34, 961 17, 5 19, 571 6, 2 Nikaragua 1, 504 0, 8 642 0, 2 Panama 2, 007 1, 0 4, 258 1, 4 Peru 3, 744 1, 9 3, 501 1, 1 Puerto-Riko 3, 736 1, 9 3, 985 1, 3 AQSH 75, 608 37, 9 205, 940 65, 8 Urugvay 3, 037 1, 5 1, 835 0, 6 Paragvay 1, 206 0, 6 481 0, 2 Manba: Butunjahon turizm tashkiloti (UNWTO). ―Turizmda muhim voqealar‖, 2017. Afrika xalqaro turizm sohasi bo’yicha yuqori o’rinni egallamaydi, chunki uning xalqaro turistlar tashrifi bo’yicha ulushi boryo’g’i 4,7 % ni egallaydi. Agar 1990- yilda butun Afrika mamlakatlariga kiruvchi turistlar soni 14,8 mln. kishi bo’lgan bo’lsa, 2005-yilga kelib ularning umumiy soni 34,8 mln. kishiga, 2016yilga kelib esa 57,8 mln. ga yetdi.

Afrikada xalqaro turistlar sonining o’sishi (+7%) ni tashkil etdi, Shimoliy Afrikada esa past natijalar qayd etilib, 8% ga pastladi. Janubiy Afrika mamlakatlari hamda Saxarida o’sish (+ 13%) ga yetib, qit’ada eng yuqori natijalarni qayd etdi. Afrika turizmining tahlili shuni ko’rsatadiki, mintaqaga tashrif buyuruvchi turistlar bo’yicha birinchi o’rinni Janubiy Afrika Respublikasi (JAR) egallaydi. Janubiy Afrikada turizmga bo’lgan qiziqish borgan sari ortib, turistik servisni takomillashtirish va uning xilma-xilligini oshirshga e’tibor kuchayib bormoqda. Xorijiy mamlakatlardan kelayotgan sarmoyalarning bir qismi turizm industriyasini rivojlantirishga yo’naltirilmoqda. 2016-yilda Janubiy Afrika Respublikasi mamlakatga kiruvchi turistlar soni 10 mln. kishidan ortiq bo’lgan. Keyingi o’rinlarni Marokko (10,3 mln. kishi), Tunis (5,7 mln. kishi), Zimbabve (2,1 mln. kishi) kabi mamlakatlar egallaydi. Xalqaro turizmdan keladigan tushum (daromad) bo’yicha ham birinchi o’rinni JAR (7,910 mln. doll.) egallaydi. Keyingi o’rinlarni Marokko (6,548 mln. doll.), Tunis (1,239 mln. doll.), Mavrikiy (1,572 mln. doll.), Tanzaniya (2, 135 mln. doll.) kabi davlatlar egallaydi. 2.6-jadval Afrika mamlakatlari bo’yicha xalqaro turistlarning tashrifi (2016-yil) Asosiy turistik yo’nalishlar Kiruvchi turistlar soni (ming kishi) Ulushi (%) Kiruvchi turistlardan olingan daromad (mln. dollar) Ulushi (%) Afrika 57, 771 100, 0 34, 776 100, 0 Sudan - - 1, 009 2, 9 Tunis 5, 724 6, 8 1, 239 3, 6 Benin 267 0, 5 - - Kabo-Verde 598 1, 0 368 1, 1

Marokko 10, 32 17, 9 6, 548 18, 8 Eritreya 142 0, 2 48 0, 1 Efiopiya - - 280 0, 8 Mavritaniya 1, 275 2, 2 1, 572 4, 5 Mozambik 1, 639 2, 8 108 0, 3 JAR 10, 044 17, 4 7, 910 22, 7 Tanzaniya - - 2, 135 6, 1 Uganda - - 768 2, 2 Zambiya 956 1, 7 683 2, 0 Zimbabve 2, 168 3, 8 - - Madagaskar 293 0, 5 - - Manba: Butunjahon turizm tashkiloti (UNVTO). ―Turizmda muhim voqealar‖, 2017. Yaqin Sharq mamlakatlariga 2016-yilda kelgan turistlar soni qariyb 53,567 mln. kishini tashkil qildi. Bu mintaqada xalqaro turizmda turistlar tashrifi bo’yicha 4,3 % ni tashkil qiladi. 19902016-yillar davomida Yaqin Sharq mamlakatlariga xorijiy turistlar kelib-ketishi jadal rivojlanib bormoqda. 2016-yilda xalqaro turistlar soni Yaqin Sharqda 3% ga o’sdi va umumiy hisobda 53,5 million tashrifni tashkil etdi. Ularning asosiy qismi Saudiya Arabistoni (18 mln. kishi), Birlashgan Arab Amirligi (15 mln. kishi), Misr (5,2 mln. kishi), Iordaniya (3,8 mln. kishi), Qatar (2,9 mln. kishi)ga tashrif buyurganlar. 2.7-jadval Yaqin Sharq mamlakatlari bo’yicha xalqaro turistlarning tashrifi (2016-yil) Asosiy turistik yo’nalishlar Kiruvchi turistlar soni (ming kishi) Ulushi (%) Kiruvchi turistlardan olingan daromad (mln. dollar) Ulushi (%) Yaqin Sharq 53, 567 100, 0 57, 595 100, 0

Baxreyn - - - - Misr 5, 258 9, 8 2, 645 4, 6 Iordaniya 3, 858 7, 2 4, 044 7, 0 Livan 1, 688 3, 2 6, 824 11, 8 Oman - - - - Saudiya Arabistoni 18, 049 3, 7 11, 096 19, 3 Suriya Arab Respublikasi - - - - Qatar 2, 906 5, 4 5, 411 9, 4 BAA 14, 910 27, 8 19, 496 3, 9 Manba: Butunjahon turizm tashkiloti (UNWTO). ―Turizmda muhim voqealar‖, 2017. Turizmdan keladigan daromad ham mintaqa bo’yicha 2016yilda 57,6 mlrd. doll atrofida baholanadi. Turizmdan eng ko’p daromad olgan mamlakatlar qatoriga BAA (19 mlrd. doll.), Saudiya Arabistoni (11 mlrd. doll.), Livan (6,8 mlrd. doll.), Iordaniya (4 mlrd. doll.) davlatlari kiradi. Yaqin Sharq mamlakatlari turizmida diniy turizm sohasi alohida o’rin egallaydi. 3. Xalqaro turizm xizmatlar bozorini rivojlantirish tendensiyalari Milliy va mintaqaviy turizmni rivojlantirish muammolarini yechishga bag’ishlangan ilmiy ishlar va adabiyotlar tahlili, statistik ma’lumotlar, jumladan, turizm va sayohatlar bo’yicha Butunjahon kengash (WTTC) materiallari va boshqa manbalar tahlili jahon turizm taraqqiyotining umumiy tendensiyalarini aniqlashga imkon beradi. Bu, o’z navbatida, O’zbekiston va uning mintaqalari turizm industriyasining rivojlanishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Aynan, jahon turistik- rekreatsion bozorini rivojlanish tendensiyalarini aniqlash va ularning ilmiy tahlili, milliy va mintaqaviy turizmning istiqbolini prognozlash va rejalashtirish jarayonlariga imkon yaratadi, ular aniq turistik-rekreatsion tizimni shakllantirish dasturlarini va konsepsiyasini ishlab chiqishda hisobga olinadi. Ilmiy tadqiqotlar

rivojlangan davlatlarda xizmatlar sohasida yuz beradigan jarayonlarning ko’p jihatdan umumiy xususiyatlarga ega ekanligidan dalolat beradi, shu sababli xorij tajribasini mahalliy sharoitlarda qo’llash maqsadida batafsil o’rganish muhim hisoblanadi. Xalqaro darajada turistik xizmatlar bozorining rivojlanish tendensiyalarini ko’rib chiqishda ko’pgina davlatlar uchun chiquvchi turistlar oqimining o’sishi, jumladan, 2014-yildan keyingi davrda chiquvchi turizmning yuqori suratlarda ko’payishi kuzatilmoqda. Chiquvchi oqimning yillik eng yuqori ko’payish sur’atlari Birlashgan Arab Amirligida – 49,8 %, Kipr mamlakatida – 40,7 %, Turkiya mamlakatida – 31,9 % ni tashkil qilmoqda 5 . Hajmi bo’yicha barqaror hisoblangan ekskursiya-tanishuv turizmi bo’yicha Fransiya davlati ustun hisoblansa, AQSH va Germaniya davlatlari esa xizmat maqsadidagi safarlar bo’yicha ustunlik qilmoqda. Turizmni rivojlantirish bo’yicha o’nta yetakchi mamlakatlar qatoridan Avstraliya chiqib ketadi, uning o’rnini Meksika davlati egallash ehtimoli mavjud. Hozirgi vaqtda turizmdan eng yuqori daromadlarni yozgi dam olish davrida turistlarni qabul qiladigan davlatlar olmoqda va bular Ispaniya, Gretsiya, Turkiya, Kipr, Janubi-sharqiy Osiyo davlatlaridir. Bu mamlakatlar turistlarga dam olish uchun mumtoz turto’plamlarni taqdim etmoqdalar. Rossiya davlati esa faqatgina Qora dengiz sohillaridagina bunday dam olishni ta’minlash imkoniyatiga ega. Bu yerda yozgi cho’milish mavsumi O’rta Yer dengizi mamlakatlariga qaraganda 2 oy qisqaroq davom etadi. Qumli plyajlarning uzunligi bo’yicha Rossiya sohillari Turkiya, Ispaniya, Afrikaning O’rta Yer dengizi mamlakatlari qirg’oqlaridan o’nlab marotaba kichikdir. Dengiz suvining ekologik holati ham ijobiy emas, Qora dengizning hozirgi holati ekologlarni birmuncha tashvishlantirmoqda, u yerda bir nechta salbiy hisoblangan jarayonlar kuzatilmoqda. Bugungi kunda jahon turizmini rivojlantirishda ayniqsa, quyidagi davlatlar yetakchilik qilmoqda: Montenegro, Hindiston, Vyetnam, Angola, Laos, Chad, 5 United Nations World Tourism Organization.Yearbook of Tourism Statistics. Madrid: UNWTO, 2015.

Gvadelupa, Fidji, Uganda va Xitoy davlatlari. Turizm industriyasining bu davlatlarda rivojlanishiga e’tiborning ortishi ularning iqtisodiyotiga o’zining ijobiy ta’sirini o’tkazmoqda, ma’lumotlarni raqamlarda ifodalasak, jahon yalpi ichki mahsulotiga bevosita 3,8% va bilvosita 10% qo’shilishiga ta’sir qiladi. Rossiya turizm bozorini rivojlantirishning tajribasidan ma’lum bo’lishicha, 2015- yilda beshta yirik turistik kompaniya inqirozga uchragan. Bunga Rossiyada kechgan turizm sohasining tizimli inqirozi sabab bo’ldi, chunki turoperatorlar piramida tamoyili asosida moliyalashtirilmoqda, ya’ni fuqarolarning bugun to’lagan puli ularning o’zi uchun emas, balki firmaning keyingi turistlari xarajatlarini moliyalashtirish uchun ishlatilmoqda. Ularning tashrifi xarajatlarini esa turfirmaning kelajakdagi mijozlari to’laydi. Hozirgi vaqtda dunyodagi turistik firmalar o’z mahsulotini umuman mijozlar ommasiga emas, balki imkoniyat darajasida aniq guruhlarning ehtiyojlariga yo’naltirishga harakat qilmoqdalar. Zamonaviy turmahsulot bozorida G’arb davlatlari dam olish uchun oilaviy turlarni, o’quvchilar uchun ekskursiyalar, maxsus tashriflar, sarguzashtli va ov turlari, alohida soha xodimlari uchun maxsus turlarni taklif qilmoqdalar. Turmahsulotni shunga o’xshash farqlanishi uning turli komponentlari va xillarini subyektiv qiyosiy baholash muammosini tug’diradi, bu esa mintaqa turistik resurslaridan maksimal foydalanuvchi optimal majmuali turlarni shakllantirish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Jahonda turizm xizmatlar bozorini rivojlantirishning navbatdagi tendensiyasi – turizm industriyasining davlat tomonidan ko’maklashish darajasini oshirishdir. Bugungi kunda ko’pgina davlatlarda turistik mintaqaning mintaqaviy brendlari shakllantirilgan, ba’zi davlatlar o’zining turmahsulotini umumjahon turizm bozorida siljitishga ko’mak beradilar. G’arb mamlakatlaridagi turistik kompaniyalarni rivojlantirishda davlatning ko’magiga oid ayrim misollarni ko’rib chiqamiz. Masalan, o’z mintaqasida turistik xizmatlarga bo’lgan talabni rag’batlantirish uchun Kipr hukumati viza tartibini yengillashtirishga urindi. Hukumat xatti-harakatlari natijasida Kipr diplomatik

missiyasi elchixonasi Rossiya va boshqa davlatlarning vakillari uchun vizalarni bepul qilib belgiladi. Turistik va rekreatsion xizmatlarni siljitish uchun Chexiya kuchli marketing siyosatini olib bormoqda. Ular psixologlarni jalb qilib, yangi brend ishlab chiqdilar. 2013-yilda Chexiya Respublikasi Milliy turistik boshqaruvi (MTB) 50 dan ortiq tadbirlarni, shu jumladan, qator xizmat uchrashuvlari va mavzuli taqdimotlarni tashkil qilmoqda. Mazkur tadbirlar dunyo bozorlarida yetarli darajada tanish bo’lmagan Chexiya saroylari, kurortlari, YUNESKO ro’yxatiga kiritilgan shaharlari va mintaqaning boshqa diqqatga sazovor joylariga bag’ishlangan. Shunday qilib, turistik xizmatlar bozorining faoliyat ko’rsatishidagi xorijiy tajribalarning tahlili jarayonida quyidagi xalqaro turizm xizmatlar bozorini rivojlantirish tendensiyalarini kiritish mumkin: 6 1. Turizm sohasini servislashtirish tendensiyasi kuzatilmoqda, zero, rivojlangan davlatlardagi aholining kattagina qismida XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab fe’l-atvor va dunyoqarashda ayrim o’zgarishlar kuzatilmoqda, avvalgi «iste’molchilik psixologiyasi» tushunchasi o’rniga jamoaviy psixologiya shakllanishiga ishora qiluvchi «postindustrial jamiyat», «farovon jamiyat», «bo’sh vaqt jamiyati» singari tushunchalar kirib keldi. 2. Bugungi kunda jahon turizm bozorida quyidagi maqsadli turistik ko’rsatmalar ustun turadi: yangi taassurotlarning paydo bo’lishi va ularning tezda o’zgarishi, guruhli yoki ikki kishi bo’lib dam olish, ichki sabablar tufayli yoki tashqi ta’sirlarsiz o’z xohish istaklarini tezda qondirishga intilish, tabiat va landshaft go’zalligidan bahra olish. 3. Aniq iste’molchilar fe’l-atvorining turizm industriyasiga ta’siri ostida yuzaga keladigan turistik talabni chuqur o’rganish natijasida turistik mahsulotni differensiyalash harakati kuchaymoqda. 6 Safarov B.Sh. Milliy turizm xizmatlar bozorini innovatsion rivojlantirishning metodologik asoslari // Monografiya. – Toshkent: «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2016, 184 b.

4. Dunyoda turistik xizmatlar tizimli savdosi shakllanmoqda va faol rivojlanmoqda hamda turizmni rivojlantirish sohasida franchayzingdan foydalanish amaliyoti keng tarqalmoqda. 5. Internet turizmi sohasining ko’lami kengayib bormoqda, yil sayin tarmoqda o’zining sahifasini tashkil etishga urinayotgan turli darajadagi turizm bozori subyektlarining soni ortib bormoqda, mutaxassislarning baholashicha, 2018-yilga kelib barcha turistik mahsulotlarning uchdan bir qismi internet orqali sotilishi bashorat qilinmoqda. Tayanch so’z va iboralar: ―Turizm‖ tushunchasiga berilgan xorijiy mamlakatlar ta’riflari, O’zbekistonda turizm sohasiga strategik sektor maqomining berilishi, turizm xizmatlar bozoridagi vaziyat, turizmda franchayzing shartnomasi, rivojlantirish tendensiyalari, chiquvchi turistik oqim.

Mustaqil ishlash uchun savollar 1. Turizmga xorijiy mamlakatlar tomonidan berilgan ta’riflar o’zaro nimasi bilan o’xshash? 2. Turizm sohasiga strategik sektor maqomini berilishi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qaysi Farmoni bilan amalga oshirildi va bu maqom nimani anglatadi? 3. Turizm xizmatlar bozorini innovatsion rivojlantirish bilan bog’liq ilmiy izlanishlar jahonning qaysi ilmiy markazlari va oliy ta’lim muassasalarida olib borilmoqda va qanday natijalar olingan? 4. Xorijiy mamlakatlar darajasida bugungi kunda Yevropa, Osiyo va Okeaniya, Amerika, Afrika, Yaqin Sharq hududlarining turistlarni qabul qilish va ulardan ko’rilgan daromad hajmi bo’yicha o’rnini belgilang. 5. Oxirgi yillar davomida Xitoy xalqaro turistik xarajatlar bo’yicha qanday mavqega ega bo’ldi? 6. Bugungi kunda jahon turizmini rivojlantirishda ayniqsa, qaysi davlatlar yetakchilik qilmoqda? 7. Xalqaro turizm xizmatlar bozorini rivojlantirish tendensiyalari nimalardan iborat?

ADABIYOTLAR 1. Абдурахмонов К . Х . Менеджмент туризма . Учебное пособие. –Т.: Филиал ФГБОУ ВПО ― РЕУ им. Г.В. Плеханова ‖ в г. Ташкенте, 2013, 248 с. 2. Агзамов С., Ташмуратов Т. Менеджмент международного туризма – Т.: ТашГУ, 196. 3. Adilova Z.D, Sodiqov T. Xalqaro turizm biznesi. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2010. 4. Adilova Z.D, Aliyeva M.T., Norchayev A. Turizm menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2011. 5. Aliyeva M.T., Umarjonov A. Turistik mamlakatlar iqtisodiyoti. – T:. Moliya, 2005. 6. Asror Mo’min. Dunyo mo’’jizalari. Yangi nashr. – T.: 2012, 8b. 7. Ahmadxo’jayev H. va boshqalar. Marketing tadqiqotlari. – T., 2002. 8. Boltaboyev M.R., Tuxliyev I.S., Muhamadiyev A.N., Abduxamidov S.A. ―Turizm: nazariya va amaliyot ‖ fanidan elektron darslik yaratish texnologiyasi. Uslubiy qo ’llanma. –S., 2016. 9. Gadoyev K., Berdiyeva S. Jahongashta sayyoh olimlar. – T.: O’zbekiston, 2012. 10. Данилов С. Туризм со вкусом узбекского плова. – T., 2013. 11. Ivatov I. Restoran menejmenti. O’quv qo’llanma. – T.: Iqtisodiyot, 2007. 12. Tashmuratov T.T., Saidov A., Umarqulov E. Turizm iqtisodi. – T.: TMI, 2000.

O'xshashlar

Turizm marketingining rivojlanish tendensiyalari

Rеsurslarni rеjalashtirish va mеhnat rеsurslari bozorini rivojlantirish tеndеntsiyalari

Turizm sohasini boshqarishning tashkiliy tuzilmasi va marketingi

Sug’urta bozorini organish uslublari

Turizm sohasining tasniflanishi va turlari