Buxgalteriya hisobini tashkil qilishning me'yoriy huquqiy asoslari - Iqtisodiyot - Referatlar

Buxgalteriya hisobini tashkil qilishning me'yoriy huquqiy asoslari

Yuklangan vaqt:

23.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

40.966796875 KB

Ko'chirib olish

Buxgalteriya hisobini tashkil qilishning me’yoriy huquqiy asoslari Reja: 1.Buxgalteriya hisobi xizmatini tashkil qilishning huquqiy asoslari va ahamiyati. 2. O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni va uning ahamiyati. 3. Buxgalteriya hisobini tashkil qilish shakllari.

1.Buxgalteriya hisobi xizmatini tashkil qilishning huquqiy asoslari va ahamiyati O’zbekiston Respublikasida davlat mustaqilligi qo’lga kiritil-gandan buyon buxgalteriya hisobi tizimini bozor iqtisodiyoti va moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlari talablariga mu-vofiqlashtirish maqsadida bosqichma-bosqich isloh qilinmoqda. Buxgalteriya hisobini isloh qilish bozor iqtisodiyoti tizimitamoyillari bo’yicha o’tkaziladigan iqtisodiy islohotlarning asosiyelementlaridan biri hisoblanadi. Bozor iqtisodi sharoitida buxgal-teriya hisobi faqat hisob-kitob va statistik vazifalarni bajaribginaqolmay manfaatdor tomonlar obyektiv va asoslangan qaror qabulqila olishi uchun xo’jalikni boshqaruvchi subyektning faoliyatihaqida axborot oluvchi, ularni qayta ishlab beruvchi sohagaaylanadi. Buxgalteriya hisobi tizimini huquqiy boshqarish – muomalada qatnashuvchilarning buxgalteriya hisobi sohasida qonunchilik me’yorlarida ko’zda tutilgan huquq va majburiyatlari bo’libtalab majburiyat, ruxsat etilgan huquq tarzidagi boshqaruv for- masidir. Buxgalteriya hisobi tizimidagi huquqiy boshqarish tarkibiga huquq me’yorlari, huquqiy munosabatlar, yuridik javob-garlik kabi qator elementlar kiradi. O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi tizimlariuchun «Buxgalteriya hisobi haqida »gi qonun asosiy huquqiy baza hisoblanadi. Qonunda buxgalteriya xizmati mutaxassislari sohabo’yicha korxonalar rahbarlarining huquq va majburiyatlari bux-galteriya hisobi tizimining asosiy maqsadlari, vazifalari va tamoyillari, buxgalteriya faoliyatini tashkil qilish, asosiy yo’nalishlariva hisobot tayyorlash kabilar belgilab qo’yilgan. Mavjud xalqaroamaliyot buxgalteriya hisobini to’rt darajali me’yoriy boshqarishtizimini ko’zda tutadi. Birinchi daraja– qonunchilik aktlari, masalan «Buxgalteriyahisobi haqida»gi qonun. Ikkinchi daraja– asosiy qoidalar yig’indisi, ya’ni buxgalteriya standartlari. Bu darajada buxgalteriya hisobi bilan bog’liqshaxslar bir xilda faoliyat yuritishlari

uchun asosiy buxgalteriya tushunchalari va tamoyillari (qoidalari) belgilanadi. Dunyo amalliyotida hozircha 30 dan ortiq standartlar belgilangan. Uchinchi daraja - mamlakat bo’yicha turli muassasalardagi har xil tarmoqlarda buxgalteriya hisobini yuritish borasida ishlab chiqilgan turlicha uslubiy ko’rsatma va tavsiyanomalar. To’rtinchi daraja - hisob ishlarini olib boradigan korxonalarda nashr etiladigan ichki ish hujjatlari va qo’llaniladigan hujjatlarni yuritish. Hozirgi zamon iqtisodiy sharoitida buxgalteriya hisobiningroli o’zgardi. Agar avvallari hisobning maqsadi nazorat qilishvazifasidan iborat bo’lgan bo’lsa, endilikda xalqaro milliy stan-dartlarga ko’ra, buxgalteriya hisobi va uning asosida tuzilgan moliyaviy hisobotning maqsadi undan foydalanuvchilarga to’liqva ishonchli ma’lumot taqdim etishdir. Buxgalteriya ma’lumotlaridan foydalanuvchilarni uchta guruhga bo’lish mumkin. 1. Tashkilot ma’muriyati – direktorlar kengashi, yuqoriboshqarmalar xodimlari, menejerlar, bo’linmalarning rahbarlariva mutaxassislari. 2. To’g’ridan to’g’ri moliyaviy qiziqish bilan ma’lumotlardanegri foydalanuvchilar, bugungi va potensial investorlar, bank-lar, asosiy mablag’ va ishlab chiqarish zaxiralari bilan ta’min-lovchilar, boshqa kreditorlar. 3. Ma’lumotlardan qisman moliyaviy qiziqish tufayli egrifoydalanuvchilar: soliq idoralari moliya muassasalari, O’zbe-kiston Respublikasi Moliya vazirligining nazorat taftish boshqar-masi, auditorlik firmalari, Davlat Statistika qo’mitasi, mahalliyhokimiyat idoralari va boshqa foydalanuvchilar. Buxgalteriya hisobi quyidagi asosiy vazifalardan iborat:  buxgalteriya hisobi schyotlarida aktivlarning ahvoli vaharakati, mulkiy huquq va majburiyatlarning ahvoli haqida to’liqva ishonchli ma’lumotlarni tuzish;  samarali boshqarish maqsadida buxgalteriya hisobidagima’lumotlarni umumlashtirish;  moliyaviy, soliq va boshqa hisoblarni tuzish.

O’zbekiston Respublikasida ro’yxatdan o’tgan, xususiy shakldan qat’i nazar, yuridik shaxslar, davlat tashkilotlari va boshqar-malari, ularning Respublikamizda va undan tashqarida joylash-gan tarmoq korxonalari, filiallari va boshqa shu’ba bo’linmalaribuxgalteriya hisobining subyektlari bo’la oladi. Buxgalteriya hisobining obyektlari asosiy va joriy aktiv,majburiyat, xususiy kapital, zaxiralar, daromad va xarajat(chiqim)lar, foydalar, ularning harakatlari bilan bog’liq xo’jalikoperatsiyalari bo’ladi. Hisob siyosati deganda xo’jalik subyektlari rahbarlarining buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotlarni tuzish uchun qo’llagan usullarning yig’indisi tushuniladi. Tashkilotning hisob siyosati buxgalteriya hisobining quyidagiasosiy tamoyillariga mos kelishi lozim: - uzluksiz; - xo’jalik operatsiyalari, aktiv va passivlarning pullik bahosi; -ishonchlilik; xqo’shib yozish usullari; -ko’rsatkichlarni solishtirish (taqqoslash);xmoliyaviy hisobotning xolisligi; -hisobot davri tushum va chiqimlarining mos kelishi; - mulkiy ajratilganlik; - aktiv va majburiyatlarning aniq bahosi; -formadan mazmunning ustunligi; -ratsionallik (muvofiqlik); -qarama-qarshilikning yo’qligi; -aniqlik; -ma’nodorlik; -jiddiylik; -haqqoniylik va moliyaviy hisobotni xolis (beg’araz) ko’rsa-tish; -tugallanganlik; -izchillik; -o’z vaqtida; -obyektivlik.

Buxgalteriya hisobining tashkiliy-huquqiy asoslari Respublikamiz mustaqillikka erishgan vaqtdan boshlab bozor iqtisodiyoti talablari va moliyaviy hisobotning xalqaro andozalariga muvofiqlashtirish maqsadida buxgalteriya hisobi tizimi bosqichma-bosqich isloh qilib kelinmoqda, ushbu islohotni iqtisodiy, fuqarolik-huquqiy sohada yuz berayotgan jarayonlar va buxgalteriya hisobi bobida xalqaro rniqyosda uyg’unlashtirish zaruriyati taqozo etdi. Bozor iqtisodiyoti buxgalteriya hisobi faqat hisob yuritish siyosati va statistika vazifasini bajarib qolmasdan, balki manfaatdor tomonlarga tasarrufida mavjud bo’lgan moliyaviy resurslardan qanday qilib yaxshiroq foydalanish to’g’risida xolis va asoslangan qaror qabul qilishi uchun xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyati to’g’risida axborot to’plash, uni qayta ishlash va uzatish vositasiga aylandi. Hozirgi paytda buxgalterlar ishiga qo’yiladigan talablar tubdan o’zgarmoqda. Buxgalter korxona rahbariga moliyaviy ahvolning barqa-rorligini oshirishga imkon beradigan yo’llami ko’rsatib berishi, iqtisodiy ta`lil, umuman korxonaning pul oqimlari va moliyasini boshqarish bilan, ya’ni moliyaviy menejment bilan shug’ullanishi kerak. Buning uchun, eng avvalo, buxgalterlar BHMA larini va hisob ishlariga oid me’yoriy-huquqiy hujjatlami bilishlari lozim. Ana shundagina buxgalteriya hisobini samarali tashkil qilishga erishish mumkin. Mavjud xalqaro amaliyot buxgalteriya hisobini me’yorlar yordamida boshqarishning 4 darajali tizimini ko’zda tutadi. Birinchi daraja -qonun hujjatlari, masalan, «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonun. Ikkinchi daraja - asosiy qoidalar majmui, ya’ni buxgalteriya andozalari. Mazkur darajada buxgalteriya tushunchalari va qoidalari shunday belgilanadiki, toki ular buxgalteriya hisobi bilan bog’liq shaxslar tomonidan bir xilda talqin etilsin. Uchinchi daraja -turli idoralar tomonidan turli tarmoqlar va um.uman mamlakat bo’yicha ishlab chiqiladigan, buxgalteriya hisobini yuritish bo’yicha xilma-xil uslubiy ko’rsatmalar, tavsiyalar.

To’rtinchi daraja -hisob siyosatini belgilash va hujjatlar aylanishini yuritish uchun korxonada chiqarilgan ichki ish hujjatlari. Hozirgi kunda mamlakatimizda buxgalteriya hisobi me’yoriy boshqaruvining ana shu to’rt darajali tizimini jahon andozalari talablari darajasida tashkil qilishga harakat qilinmoqda. Ma’lumki, jahon amaliyotiga mos keladigan «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonunsiz milliy hisob tizirnini yetarli darajada qayta qurish mumkin emas. 1996-yil 30-avgustda qabul qilingan ushbu qonun, eng avvalo, buxgalteriya hisobini tashkil etish, buxgalteriya hujjatlari va registrlari, aktivlar va majburiyatlarni inventarizatsiya qilish va baholashning asosiy tamoyillari va qoidalari, o’z va qarzga olingan kapital hisobi, moliyaviy hisobotlar oldiga qo’yilgan asosiy vazifalar, maqsad va talablami belgilab beradi. Bundan tashqari, mazkur Qonun buxgalteriya hisobini yuritishda xo’jalik yurituvchi subyektlaming huquqi, burchi va mas’uliyatlarini, shuningdek, moliyaviy hisobotlami topshirish va chop etish bo’yicha qo’yiladigan talablami belgilab beradi. Qonundan tashqari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkarnasining tomonidan 1999-yil 5- fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ishlar. xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi harnda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizom)) hamda buxgalteriya hisobining milliy andozalarining amaliyotga tatbiq etilishi buxgalteriya hisobini isloh qilish va takomillashtirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Buxgalteriya hisobi va hisobotini xalqaro talablarga muvofiq o’zgar-tirish keyingi vaqtda tobora dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Bunga, birinchidan, xalqaro bozorlarda ish olib boradigan kompaniyalar o’rtasida munosib muomala tili bo’lishini talab qiluvchi jahon iqtisodiyotining rivojlanishi, ikkinchidan, xalqaro andozalami chuqur o’rganish va ulami mamlakatimiz arnaliyotida keng qo’llanish zarurligi sabab bo’layotir. Shu boisdan harn buxgalteriya hisobining milliy andozalarini ishlab chiqishda bevosita xalqaro andozalarga tayanilmoqda. Buxgalteriya hisobining milliy andozalarini arnalga kiritish zarurati. asosan, buxgalteriya hisobining bazaviy qoidalari va tamoyillarini tushuntirish va umumlashtirish, asosiy tushunchalami bayon qilish, u

yoki bu buxgalteriya usullarini hisobga olgan holda O’zbekiston Respyb-likasida hisobning o’ziga xos xususiyatlarini qo’llashdan iborat.

Hisob yuritish siyosati Hisob yuritish siyosati deganda, xo’jalik yurituvchi subyekt rahbarining buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni tamoyil va asoslariga mos ravishda yuritish hamda tuzish uchun qo’llaniladigan usullar majmui tushuniladi. Xo’jalik yurituvchi subyektning hisob siyosati subyekt rahbari tomonidan «Hisob yuritish siyosati va moliyaviy hisobot» nomli 1-son BHMS asosida taqdim etiladigan moliyaviy hisobotning yilma-yil qiyoslanishi uchun tuziladi. Xo’jalik yurituvchi subyektning hisob yuritish siyosati, foydalanuvchilar ehtiyoji uchun ahamiyatli, ishonchli, tushunarli va oddiy bo’lishi shart. Aynan shunday faoliyat yurituvchi boshqa subyektlarning moliyaviy hisobotlarini taqqoslash imkoniyatini berishi kerak.Buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzishni tashkil qilishning aniq yo’nalishi bo’yicha subyekttning hisob yuritish siyosati shakllantirilishida O’zbekiston Respublikasining Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlarini qo’llash lozim. Korxonaning hisob yuritish siyosatini tanlash va asoslashga quyidag i omillar ta’sir etadi: • mulkchilik shakli va tashkiliy-huquqiy shakl; • faoliyat turi yoki tarmoq bo’ysinuvi; • ishlab chiqarish ko’lami hamda ishchi xodimlar soni; • soliq solish tizimi bilan munosabat (imtiyoz va sh.k.); •bozor munosabatlariga o’tish sharoitida harakat qilish erkinligining darajasi; • moliya-xo’jalik faoliyatining rivojlanish strategiyasi; • boshqaruv faoliyatining texnik jihatdan qurollanganligi;• korxonani ma’lumotlar bilan ta’minlashning samarali tizimi mavjudligi; • buxgalteriya xodimlarining malaka darajasi, korxona rahbarlarining tashabbuskorligi; • moddiy manfaatdorlik va majburiyatlar bo’yicha moddiy javobgarlik tizimi.

Hisob siyosatini shakllantirishda buxgalteriya hisobini yuritish uchun tanlangan usullar ma’muriy hujjat e’lon qilingan yildan keyingi yilning 1- yanvaridan boshlab qo’llaniladi. Hisobot yili davomida yangi tuzilgan xo’jalik yurituvchi subyektlar bundan mustasno. Yangi tuzilgan xo’jalik yurituvchi subyekt birinchi hisobotini e’lon qilgunga qadar, o’zi tanlagan hisob yuritish siyosatini rasmiylashtiradi va uni yuridik shaxs maqomini olgan vaqtdan boshlab, 90 kun ichida amalga oshiradi. Kalendar yili davomida hisob yuritish siyosati o’zgartirilmaydi. Xo’jalik yurituvchi subyektning hisob yuritish siyosati 1-son BHMAning 16—50-bandlarida va «Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etishning konseptual asoslari»da keltirilgan asosiy tamoyillarga asosan aniqlanishi kerak. 2. O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni va uning ahamiyati. O’zbekiston Respublikasining 2016 yil 13 apreldagi O’RQ-404-sonli ““Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuniga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish haqida”gi Qonuniga muvofiq, “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni yangi tahriri tasdiqlandi. Mahlumki, “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni (bundan buyon matnda Qonun deb yuritiladi) 1996 yil 30 avgustda qabul qilingan bo’lib, unga faqat ikki marta o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilgan edi. Qabul qilingan yangi Qonunda mamlakatda o’tkazilgan izchil iqtisodiy islohatlar natijasida iqtisodiy hayotda va qonunchilikda yuz bergan o’zgarishlar mohiyatini hamda o’tgan davrda buxgalteriya hisobi tizimida vujudga kelgan masalalarni yechimini topishda yig’ilgan milliy va xalqaro tajribalar hisobga olindi. Avallo shuni tahkidlash joizki, mamlakatimiz buxgalteriya hisobi tizimining huquqiy asosi mavjud bo’lganligi sababli, mazkur Qonun buxgalteriya hisobini tashkil qilish asosini tubdan o’zgartirmadi balki uni amalga kiritilgan yangi qonun

hujjatlari va buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari talablari bilan muvofiqlashtirdi hamda amaldagi Qonunning kamchiliklarini bartaraf etdi. Ushbu Qonunga, shu bilan birga yangi 9 ta yangi modda va deyarli barcha moddalariga (24-moddadan tashqari) tegishli o’zgartirishlar kiritildi. Mahlumki, b uxgalteriya hisobining bosh maqsadi - buxgalteriya hisobi mahlumotlari asosida tayyorlanadigan moliyaviy hisobotdan keng doiradagi foydalanuvchilarning manfaatlarini to’laroq qondirishdan iborat bo’ldi. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun Qonunda tartibli tizim sifatida buxgalteriya hisobi tushunchasi va uning elementlari, buxgalteriya hisobi subhektlari va obhektlari, masg’ul shaxslarning huquq va majburiyatlarini ajratish hamda buxgalterlar jamoat birlashmalarining huquqiy maqomini aniq belgilash yo’li orqali buxgalteriya hisobini tashkil qilish va yuritish hamda ichki nazorat tizimini t ahminlash bo’yicha xo’jalik yurituvchi subhekt va buxgalteriya xizmati rahbarlarining mashuliyatini oshirishga qaratilgan qator normalar kiritildi. Xususan, Qonunning amaldagi tahririda mavjud bo’lmagan Qonunning maqsadi (1-modda) va buxgalteriya hisobi tushunchasi (4-modda) hamda buxgalteriya mahlumotlarini aniq belgilashni (5-modda) nazarda tutuvchi yangi moddalar kiritildi. Bu esa hisob yuritish tamoyillarini, uning maksadi va vazifalarini yanada to’liq ochib berdi va o’z navbatida, buxgalteriya hisobi tizimining shaffofligi va to’liqligini oshirishga yordam beradi. 3-modda. Buxgalteriya hisobining asosiy printsiplari: Qonunning 3-moddasida zamonaviy huquqni qo’llash amaliyotini hisobga olgan holda eski hujjatning 6-moddasida belgilangan 11 ta asosiy printsiplarning bahzilari boshqa moddalarning alohida normalari sifatida chiqarilganligi va bahzilari esa bir xil mazmun kasb etganligi sababli, uzluksizlik, ishonchlilik va ko’rsatkichlarning qiyoslanuvchanligi qoidalar buxgalteriya hisobining asosiy printsiplari sifatida belgilandi. Masalan, buxgalteriya hisobini ikki yoqlama yozuv usulida yuritish 4 va 15-moddalarda, aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy baholanishi 4 va 17- moddalarda, xo’jalik operatsiyalari, aktivlar va passivlarning pulda baholanishi

17, 18 va 19-moddalarda, hisoblash va hisobot davri daromadlari va xarajatlarining muvofiqligi printsiplari 18-moddada aks ettirilgan bo’lsa, - aniqlik, oldindan ko’ra bilish (ehtiyotkorlik), mazmunning shakldan ustunligi va moliyaviy hisobotning betarafligi kabi qoidalar esa ishonchlilik printsipining mazmunini ifodalaydi. SHu bois, ular alohida mustaqil printsiplar sifatida qayd etilmadi. 6-modda. Buxgalteriya hisobi subhektlari: Qonunchilikka muvofiq hisob yuritishi shart bo’lgan buxgalteriya hisobi subhektlari ro’yxatini aniqlashtirildi. Ushbu moddaga doimiy muassasa ko’rinishidagi solik to’lovchi hisoblangan chet ellik yuridik shaxslarning O’zbekiston Respublikasi hududida faoliyat ko’rsatuvchi filiallari, vakolatxonalari va boshqa tarkibiy bo’linmalari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda hisob yuritishi va hisobot taqdim e tishini nazarda tutuvchi qo’shimchalar kiritildi. 7-modda. Buxgalteriya hisobi obhektlari: Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlarining Kontseptsiyasiga ko’ra, moliyaviy hisobotlarning element (obhekt) lari bo’lib aktivlar, majburiyatlar, xususiy kapital, zaxiralar, daromadlar, xarajatlar hisoblanadi. SHu bois, Qonunning 7-moddasi ushbu talablarga moslashtirildi. Bundan tashqari, milliy va xalqaro amaliyotda “asosiy aktivlar” tushunchasi qo’llanilmasligi va uning o’rniga “uzoq muddatli aktivlar” tushunchasi ishlatilishi bois buxgalteriya hisobi sohasidagi tushunchalar amaldagi qonunchilik talablariga muvofiqlashtirildi. Yahni, mazkur moddada ham uzoq muddatli ham joriy aktivlar tushunchasini qamrab oladigan umumiy bo’lgan “aktivlar” tushunchasi kiritildi. 8-modda. Sintetik va analitik hisob: Qonunni tarkibiy jixatdan takomillashtirish hamda sintetik va analitik hisob tushunchalari barcha xo’jalik yurituvchi subhektlar va davlat organlari tomonidan bir xilda talqin qilinishini tahminlash maqsadida, sintetik va analitik hisob alohida modda sifatida ajratildi. 9-modda. Buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish :

Byudjet kodeksi talablari hamda byudjet tizimining byudjetlari ijrosi hususiyatidan kelib chiqib, ushbu moddaning mazkur qismi aniqlashtirildi va unga quyidagi mazmundagi yangi qism kiritildi: “ Byudjet tashkilotlarining hamda davlat maqsadli jamg’armalarining buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotini tartibga solish byudjet hisobi standartlari hamda boshqa qonun hujjatlari asosida amalga oshiriladi.” Mahlumki, O’zbekiston Respublikasining "O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida"gi Qonunning 51-moddasida Markaziy bankning bank operatsiyalarini amalga oshirish, buxgalteriya hisobi va bank statistika hisobotini yuritish, yillik hisobotlar tuzish yuzasidan banklar uchun majburiy bo’lgan qoidalarni hamda moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish, buxgalteriya hisobi va hisobotini yuritish yuzasidan mikrokredit tashkilotlari uchun majburiy bo’lgan qoidalarni o’rnatish bo’yicha vakolati belgilangan. SHu bois, mazkur moddaning banklarga taaluqli qismi quyidagi yangi tahrirda berildi: Banklar va boshqa kredit tashkilotlari ning buxgalteriya hisobi hamda hisobotini tartibga solish O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi. 10-modda. Buxgalteriya hisobi standartlari: O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 24 apreldagi PF-4720- sonli “Aktsiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmonida moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlar asosida ehlon qilinishi belgilanganligi munosabati bilan ham milliy ham xalqaro standartlarni qamrab oluvchi “buxgalteriya hisobining standartlari” tushunchasini qonunda belgilash maqsadida yangi modda bilan to’ldirildi. 11-modda. Buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etish: Eski Qonunning 7-moddasida belgilangan buxgalteriya hisobini yuritishni shartnoma asosida yuklash mumkin bo’lgan ixtisoslashtirilgan tashkilot turlariga aniqlik kiritildi (auditorlik tashkilotlari, soliq maslahatchilari tashkilotlari va ustavida buxgalteriya hisobini yuritish bo’yicha xizmatlar ko’rsatish nazarda tutilgan boshqa tashkilotlarga). SHuningdek, eski hujjatdagi “korxona, tashkilot va

muassasa rahbari” so’zlari umumiy tarzda “ buxgalteriya hisobi subhekti rahbari” so’zlariga almashtirildi. 12-modda. Buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari: “Korxona, tashkilot va muassasa bosh buxgalteri” so’zlari Buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari so’ziga almashtirildi. Xo’jalik yurituvchi subhektning rahbari va buxgalterii xizmati rahbarining huquq va majburiyatlarini aniqlashtirib chegaralash yo’li orqali ularning mahsuliyati oshirildi. Buxgalteriya hisobi subhekti rahbarining va buxgalteriya xizmati rahbarining funktsiyalari va vazifalarini belgilashni, ularga yuklatilgan mashuliyat, huquq va majburiyatlarini aniqlashni va chegaralashni, hamda ommaviy ahamiyatga ega korxonalarning (aktsiyadorlik jamiyatlari, sug’urta tashkilotlari, ustav fondida davlat ulushi bo’lgan korxonalar va b.q.) buxgalteriya xizmati rahbarlariga malaka talablarini o’ rnatishni nazarda tutuvchi yangi modda kiritildi. Ushbu moddaning kiritilishi bilan moliya-xo’jalik faoliyatini amalga oshirishda buxgalteriya hisobi subhekti rahbarining mashuliyati oshirildi, bu esa buxgalteriya hisobi subhektining rahbari bilan buxgalteriya xizmati rahbari o’rtasida o’zaro nazorat tahminlashga yordam beradi. Buxgalteriya xizmati rahbarlariga malaka talablarning belgilanishi tayyorlanadigan hisobotlar sifatining oshishiga va buxgalteriya xizmati salohiyatining mustahkamlanishiga, bu esa o’z navbatida moliyaviy hisobotning ishonchliligini gahminlashga olib keladi. 13-modda. Imzo huquqi: Mazkur Qonunning 11-moddasiga binoan buxgalteriya hisobi subhektining rahbari, buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish funktsiyalarini mustaqil tarzda yuritish huquqiga ega bo’lganligi uchun, ushbu moddaga agar buxgalteriya hisobi subhektining rahbari buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish vazifalarini o’z zimmasiga olgan bo’lsa, u holda ikkala ro’yxatda ham o’zini ko’rsatishi bo’yicha yangi norma kiritildi. 14-modda. Boshlang’ich hisob hujjatlari:

O’zbekiston Respublikasi “Jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirish va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish to’g’risida”gi Qonuniga muvofiq, boshlang’ich hisob hujjatlarini tuzish va xo’jalik operatsiyalariga ruxsat berishga mashul bo’lgan shaxslarni identifikatsiya qilish maqsadida boshlang’ich hisob hujjatlarida xo’jalik operatsiyasini bajargan shaxslarning (shaxsning), identifikatsiya qilish uchun zarur bo’lgan familiyasi hamda ismi va otasi ismining bosh harflari yoxud boshqa rekvizitlari ko’rsatilgan holda lavozimlarining nomi va imzolari ko’rsatilishi to’g’risidagi norma bilan boyitildI. SHuningdek, “Elektron hujjat aylanishi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonunining 5-moddasiga muvofiq, zamon talablari va axborot texnologiyalarining rivojlanishini hisobga olgan holda boshlang’ich hisob hujjatlari elektron hujjat tarzida tuzilishi va taqdim etilishi mumkinligi haqida norma kiritildi. 15-modda. Buxgalteriya hisobi registrlari: Qonunning 4 va 14-moddalari bilan muvofiqlashtirildi, shuningdek, “Elektron hujjat aylanishi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonunining 5- moddasiga muvofiq zamon talablari va axborot texnologiyalarining rivojlanishini inobatga olgan holda ikkita yangi qism bilan to’ldirildi. Mazkur qo’shimcha boshlang’ich hisob hujjatlari va buxgalteriya hisobi registrlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni belgilash, shuningdek boshlang’ich hujjatlar aylanishi, boshlang’ich hisob hujjatlari va registrlari, shuningdek, analitik mahlumotlarning shakllanish tartiblarini o’z ichiga oladigan ichki nazorat tizimini takomillashtirish maqsadida kiritildi. 16-modda. Aktivlar va majburiyatlarni inventarizatsiya qilish moddasi deyarli o’zgarmadi. 17-modda. Aktivlar va majburiyatlarni baholash: Mazkur moddaning birinchi va oltinchi qismlari MHXSga moslashtirildi, ikkinchi qismi esa Buxgalteriya hisobining milliy standartlari bilan muvofiqlashtirildi.

18-modda. Daromadlar va xarajatlarni hisobga olish moddasi deyarli o’zgarmadi. 19-modda. Xususiy kapitalni hisobga olish: Ushbu moddaning birinchi va ikkinchi qismlari Fuqarolik kodeksining 58-moddasi, uchinchi qismi 21-sonli BHMS va to’rtinchi va beshinchi qismlari “Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlar huquqlarini himoya qilish to’g’risida”gi Qonunning 34-moddasiga bilan muvofiqlashtirildi. 20-modda. Garovni hisobga olish moddasi deyarli o’zgarmadi. 21-modda. Ichki nazorat: Aktivlarning butligini tahminlash va ishonchli buxgalteriya axborotlarini shakllantirish bo’yicha buxgalteriya hisobi subhekti rahbarining javobgarligini oshirish maqsadida yangi modda kiritildi. Mazkur nazorat xo’jalik operatsiyalarini to’g’ri va o’z vaqtida amalga oshirilishi, aktivlarning butligi, talon-taroj qilish hollarini va xatoliklarni aniqlash va ularning oldini olish bo’yicha buxgalteriya hisobi subhekti xodimlari o’rtasida javobgarlikni va vakolatlarni samarali taqsimlash imkoniyatini tahminlaydi. 22-modda. Moliyaviy hisobot: Mazkur moddaning moliyaviy hisobot tushunchasini barcha xo’jalik yurituvchi subhektlar va davlat organlari tomonidan bir xilda talqin qilinishi zaruriyatidan kelib chiqib birinchi qismi o’zgartirildi, ikinchi qismi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 16 iyuldagi PF-4453-sonli "Statistik, soliq, moliyaviy hisobotlarni, litsenziyalanadigan faoliyat turlarini va ruxsat berish tartib- taomillarini tubdan qisqartirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi Farmoniga muvofiqlashtirildi, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 24 apreldagi PF-4720-sonli Farmonidagi moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlar asosida ehlon qilishga taahluqli qismini amalga oshirish maqsadida uchinchi qism kiritildi, Qonunning 23-moddasini inobatga olgan holda hisobga olgan holda to’rtinchi qism bilan to’ldirildi, beshinchi va oltinchi qismlar Qonunning boshqa moddalariga o’tkazildi. SHuningdek, O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida”gi Qonuninga muvofiq ushbu moddaning oxirgi

qismida banklar va boshqa kredit tashkilotlarining moliyaviy hisobotining tarkibi hamda mazmuni O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilanishi to’g’risidagi uchinchi vakolat berildi. 23-modda. Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot: M oliyaviy hisobot nomi va mazmunini MHXSga muvofiqlashtirish maqsadida nomi o’zgartirildi, birinchi qismi, m azkur moddadagi o’zgartirish konsolidatsiyalashgan, shuningdek Fuqarolik kodeksining 67-moddasidagi “asosiy xo’jalik jamiyati va sho’hba xo’jalik jamiyati” tushunchalar bilan muvofiqlashtirildi, ikkinchi, uchinchi va to’rtinchi qismlari amaldagi boshqa qonun hujjatlari hamda mazkur Qonunning boshqa normalarida mavjud bo’lganligi sababli chiqarildi va beshinchi qismiga MHXSga muvofiq o’zgartirish kiritildi. 24-modda. Moliyaviy hisobotning hisobot davri: Birinchi qismi: 22-moddaning ikkinchi qismi bilan muvofiqlashtirildi, ikkinchi qismi oraliq moliyaviy hisobotni tuzishning amaliy zaruriyatidan kelib chiqqan holda to’ldirildi (moliyaviy hisobot yil, yarim yil, chorak, oy va hisobot davrining boshqa muddatlari uchun tuzilishi mumkin), uchinchi va to’ritinchi qismiga tahririy aniqlik kiritildi. 25-modda. Moliyaviy hisobotni taqdim etish: Birinchi qismi Soliq kodeksi va “Davlat soliq xizmati organlari to’g’risida”gi qonunga moslashtirildi, buxgalteriya hisobi va hisoboti sohasiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish zaruriyatidan kelib chiqqan holda ikkinchi qism kiritildi. 26-modda. Moliyaviy hisobotni e’lon qilish: Birinchi qimiga aniqlashtiruvchi tuzatish kiritildi, ikkinchi qimiga moliyaviy hisobotni ehlon qilish bo’yicha amaldagi qonun hujjatlarida belgilangan norma bilan yahni “Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlarni himoya qilish to’g’risida”gi 102-modda, “Sug’urta faoliyati to’g’risida”gi 61-modda, “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi 42-modda, “Jamoat fondlari to’g’risida”gi 25-modda va boshqa qonun hujjatlari (masalan, “Kredit axboroti almashinuvi to’g’risida” kredit byurosi qismi bo’yicha, “Birjalar va birja faoliyati to’g’risida” va boshqalar)

bilan muvofiqlashtirildi, iqtisodiyotning boshqa sohalaridagi ayrim buxgalteriya hisobi subhektlari hisobotining xususiyatlaridan kelib chiqib, uchinchi qism bilan to’ldirildi. 27-modda. Tugatish chog’idagi moliyaviy hisobot: Ushbu moddaga Fuqarolik kodeksining 54-moddasiga va 738-moddasiga muvofiq tahririy tuzatish kiritidi. 28-modda. Buxgalteriya axborotining maxfiyligi: Mazkur Qonunning 11-moddasiga muvofiq tahririy tuzatish kiritildi, unga ko’ra buxgalteriya hisobini tashkil etish buxgalteriya hisobi subhektining rahbariga yuklatilgan bo’lib, o’z navbatida buxgalteriya axboroti mazmuni bilan tanishish umuman mahmuriyat ruxsati bilan emas, balki faqatgina buxgalteriya hisobi subhektining rahbari ruxsati bilan amalga oshirilishi belgilandi. 29-modda. Buxgalteriya hujjatlarini saqlash: Buxgalteriya hujjatlarini saqlash muddatlari aniqlashtirildi. Soliq qonunchiligiga (Soliq Kodeksining 38 va 41-moddalari) va “Jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish to’g’risida”gi qonuniga muvofiq hujjatlar saklanishini yagona muddatga keltirish va o’rnatish maqsadida buxgalteriya hujjatlarini (29-modda “Buxgalteriya hujjatlarini saqlash”) kamida besh yil muddat mobaynida saqlashni tahminlash maqsadida o’zgartirish kiritildi. SHu bilan yuqorida qayd etilgan qonunchilik hujjatlarida mavjud bo’lgan nomuvofiklik bartaraf etildi. 30-modda. Buxgalterlarning jamoat birlashmalari: Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasida belgilangan ustivor vazi falardan kelib chiqqan holda, buxgalteriya hisobini tartibga solish sohasida b uxgalterlarning professional jamoat birlashmalarining rolini oshirish maqsadida, nodavlat notijorat tashkilotlari hisoblangan buxgalterlarning ixtiyoriy jamoat b irlashmalarining huquqiy makomini qonunda belgilab qo’yildi. 31-modda. Nizolarni hal etish:

Ushbu sohada yuzaga keladigan nizolarning qonun xujjatlarda belgilangan tartibda hal etilishini inobatga olgan holda, hamda qonunlarini yuridik-texnik jihatdan rasmiylashtirish qoidalariga moslashtirish maqsadida yangi modda kiritildi. 32-modda. Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik. Bu modda o’zgarmagan. Umuman olganda, yangi tahrirdagi “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni buxgalteriya hisobining shaffoligini oshirishga, ichki nazorat tizimini tahminlashga, xo’jalik yurituvchi subhektlar rahbarlari va buxgalterlarning huquqiy madaniyatini oshirishga va ularning kasbiy mahsuliyatini kuchaytirishga, buxgalterlarning respublika professional jamoat birlashmalarining maqomini oshirishga va mazkur sohada qonunbuzilish holatlarini oldini olishga xizmat qiladi. 3.Buxgalteriya hisobini tashkil qilish shakllari Buxgalteriya ishlarida amalga oshirilgan muomalalar uchun javobgarlik imzo bilan tasdig’ini topadi. «Buxgalteriya hisobi to’g’risida» gi qonunning 8- moddasiga binoan, xo’jalik yurituvchi subyekt rahbari xo’jalik muomalalarini amalga oshirish ruxsatnomasiga va subyekt nomidan hujjatlarni imzolash huquqiga ega bo’lgan shaxslar ro’yxatining mavjudligi uchun javobgar bo’ladi. Korxona bosh buxgalteri rahbar bilan birgalikda tovar-moddiy b oyliklar va pul mablag’larini qabul qilish hamda berish uchun asos bo’ladigan hujjatlarga, shuningdek, hisob-kitob, kredit va moliyaviy majburiyatlar hamda xo’jalik shartnomalariga imzo chekadi. Ushbu hujjatlarda bosh buxgalterning imzosi bo’lmasa, u huqiqiy debtopilmaydi. Hujjatlarga imzo chekish huquqi korxona, muassasa rahbari- ning yozma ravishdagi farmoyishi bilan vakolatli shaxslarga berilishi mumkin. Korxonada moddiy javobgar shaxslarni (kassir, ombor mudiri va boshqalarni) ishga tayinlash, vazifasini o’zgartirish va ishdan bo’shatish bosh buxgalter bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi. Agar korxona bosh buxgalteri o’zgartirilsa, uning ishlari yangi tayinlangan bosh buxgalter zimmasiga yuklatiladi.

Ushbu jarayonda buxgalteriya hisobining holati va hisobot ma’lumotlarining aniqligi tekshirilib, korxona rahbari tasdiqlaydigan tegishli dalolatnoma tuziladi. Korxonanng chorak va yillik moliyaviy hisobotlariga rahbar va bosh buxgalter imzo chekadi. Agarda korxonaning buxgalteriya hisobi ishlari shartnoma asosida ixtisoslashtirilgan tashkilot yoki mutaxassis tomonidan yuritilsa, moliyaviy hisobotga korxona rahbari va buxgalteriya hisobini yuritadigan mutaxassis imzo chekadi. Birlamchi hujjatlar, hisob registrlari, buxgalteriya hisoboti belgilangan tartibga muvofiq majburiy tarzda saqlanishi lozim. Ular bilan ishlash davrida saqlashni ta’minlash va ularni arxivga o’z vaqtidatopshirish uchun bosh buxgalter mas’uldir. Buxgalteriya bo’limi hujjat- larni ishlab chiqishi, buxgalteriya registrlarida hisob yozuvlarini oqilona olib borishi va ular asosida boshqaruv va moilyaviy hisobotlarni hamda soliq hisob-kitoblarini tuzishni ta’minlashi lozim. Hujjatlar bilan ishlash davrida saqlashni ta’minlash va ularni arxivga o’z vaqtida topshirishga bosh buxgalter mas’uldir. «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonunga muvofiq buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etishni korxona, muassasa va tashkilotlar rahbarlari amalga oshiradi. Rahbar quyidagi huquqlarga ega: 1. Bosh buxgalter rahbarligida buxgalteriya hisobi xizmatini tashkiletish yoki shartnoma asosida jalb qilingan buxgalter xizmatidan foydalanish. 2. Buxgalteriya hisobi yuritishni shartnoma asosida ixtisoslash- tirilgan buxgalteriya bo’limiga yuklash. 3. Buxgalteriya hisobotini mustaqil yuritish. Rahbar quydagilarni ta’minlashi shart. 1. Ichki hisob va hisobot tizimining ishlab chiqarilishini. 2. Xo’jalik muomalalarini nazorat qilish tartibini. 3. Buxgalteriya hisobi to’liq va aniq yuritilishini. 4. Hisob-kitob hujjatlarining saqlanishini. 5. Tashqi foydalanuvchilar uchun moliyaviy hisobot tayyorlashni. 6. Soliq hisobotlari va boshqa moliyaviy hujjatlar tayyorlanishini. 7. Hisob-kitoblar o’z vaqtda amalga oshirilishini.

Bosh buxgalter korxona, muassasa amalga oshiradigan barcha xo’jalik operatsiyalarini nazorat qilishni va buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirishini, tezkor axborot taqdim etilishini, belgilangan muddatlarda buxgalteriya hisoboti tuzishni, ichki xo’jalik rezervlarini aniqlash va safarbar qilish maqsadida buxgalteriya hisobi va hisoboti ma’lumotlari bo’yicha korxonaning moliyaviy xo’jalik faoliyati uchun iqtisodiy ta`lilni amalga oshirishni ta’minlaydi. Buxgalteriya xodimlari korxonalarning ishlab chiqarish va xo’jalik faoliyatini tezkor boshqarishda muhim vazifani bajaradi. Hisob ma’lumotlari asosida korxonaning rahbar xodimlari reja topshiriqlarining hamma ko’rsatkichlari bo’yicha qanday bajarilayotgani haqida xulosalar chiqaradi va tegishli tadbir choralarini ko’radi. Buxgalteriya korxona- lardagi boshqarish apparatining ajralmas qismi bo’lib, bu korxonaning hamma ishlab chiqarish qismlari va bo’limlari bilan mustahkam aloqada bo’ladi. Buxgalteriya xodimlari ish joylarini tashkil etish hisob jarayonining oqilona asoslangan texnologiyasidan ajralmasdir. Shu bois ish joylarini belgilashdan oldin hisob jarayonining mazmuni chuqur ta`lil qilinishi kerak. Ko’p hollarda bir xildagi hujjatlar bilan ishlaydigan buxgalterlarning ish stollari nafaqat xonaning qarama-qarshi burchagida, balki turli xonalarda bo’lishi kerak. Korxona bosh buxgalteri, uning o’rinbosari, shuningdek, boshqa buxgalterlar alohida xonalarga joylashishi kerak. Hisob ishlarini zamonaviy tashkil etish uchun buxgalteriya bo’limini texnik vositalar (kompyuter, printer, faks, modem, telefon va boshqalar) bilan to’liq jihozlash lozim. Bu buxgalteriya hisobi ishlari samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Buxgalteriya apparati odatda quyidagi bo’limlardan tashkil topadi. 1. Material bo’limi. Bu yerda sotib olingan material qiymatliklari, material yuboruvchilar bilan hisob-kitoblar, materiallarni saqlash va foydalanishi bo’yicha kirimi hamda sarflanishi hisobi yuritiladi. 2. Hisoblashish bo’limi.

Dastlabki hujjatlarga asosan ish haqini hisoblash va undan ushlanmalar bo’yicha barcha hisoblashishlar olib boriladi. 3 . Ishlab chiqarish - kalkulyatsiya bo’limi . Bu bo’limda barcha turdagi ishlab chiqarish xarajatlari hisobi yuritiladi va ishlab chiqarilgan mahsulotlarning haqiqiy tannarxi aniqlanadi hamda hisobot tuziladi, tugallanmagan ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar tarkibi aniqlanadi.

O'xshashlar

Qurilish tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslari

Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslar

Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimlarining nazariy asoslari

O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini tashkil qilishning huquqiy asoslari

Moliya organlarida davlat budjeti ijrosining buxgalteriya hisobini tashkil qilish