Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslar - Iqtisodiyot - Referatlar

Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95 KB

Ko'chirib olish

Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslar Reja: 1- § . Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslari 2- § . Bank hisob-operatsion apparatining tuzilishi 3- § . Bankning hisobvaraqlar rejasi va uning tuzilishi

1 - § . Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslari Bank - bu pul muomalasini boshqaruvchi tashkilot bo’lib, u to’lovlar va hisob- kitoblarni tashkil etish, huquqiy va jismoniy shaxslarning hisobvaraqlarini yuritish, ularning pul mablag’larini saqlash, kreditlash bilan bog’liq bo’lgan xizmatlarni amalga oshiradi. Bank faoliyatida pul mablag’larining harakati va ularning manbalari haqidagi ma’lumotlarni yig’ishda buxgalteriya hisobi katta rol o’ynaydi. Buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalangan holda bankning aktiv va passiv operatsiyalari rejalashtiriladi. Moliyaviy hisobotlarning natijasi bankning moliyaviy holatini ko’rsatadi va bank rahbarlariga bank ishini rivojlantirishda aniq chora-tadbirlar ishlab chiqishga sharoit yaratadi. Shu qabul qilingan siyosat asosida tadbirlarni amalga oshirish mexanizmi yaratiladi, bu faoliyat bank xodimlarining kunlik ish jarayonlarida hamda operatsiyalarni buxgalteriya hisobida aks ettirishda o’z ifodasini topadi. Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil etish asoslari xalq xo’jaligi turli tarmoqlariga qarashli korxona va tashkilotlarning buxgalteriya hisobi asoslari bilan deyarli o’xshash. Ular 1996 yil avgustidagi Oliy Majlis sessiyasida qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonunda o’z ifodasini topgan. Ushbu qonundan kelib chiqqan holda, banklarda buxgalteriya hisobini yuritishning metodologik asoslari quyidagilar hisoblanadi: a) xo’jalik faoliyati haqidagi ma’lumotlarni dastlabki hujjatlarda aks ettirish; b) xo’jalik operatsiyalarini, bank mulkini puldagi ifodasini belgilash; v) barcha operatsiyalarni ikki yoqlama yozuv asosida guruhlashtirish, bunda yozuvlarni hisobvaraqlar rejasidagi hisobraqamlar asosida olib borish; g) hisob-kitob va boshqa operatsiyalar yakunida ma’lum sanaga bank xo’jalik faoliyatiga tavsif berish, ya’ni bank balansini tuzish. Banklarda buxgalteriya ishini tashkil etish asoslari korxonalar buxgalteriya hisobiga o’xshash bo’lsa-da, ba’zi bir o’ziga xos xususiyatlari ham mavjud. Shu

sababli banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilishda quyidagi hujjatlar asos qilib olinadi: 1.O’zbekiston Respublikasining «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»gi Qonuni; 2.O’zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi Qonuni; 3.«Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni; 4.O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining «O’zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risida»gi 61-sonli yo’riqnoma; 5.O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining boshqa me’yoriy hujjatlari. Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish qoidalari «O’zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risida»gi 61-sonli yo’riqnomada batafsil yoritilgan, jumladan, yo’riqnomada buxgalteriya hisobi yuritish qoidalari, buxgalteriya apparatining strukturasi berilgan, bank operatsiyalari hisobini yuritish va ularni nazorat qilish qoidalari ko’rsatilgan, mijozlarga xizmat ko’rsatish hamda hujjatlar aylanishini yo’lga qo’yish usullari to’g’risida ko’rsatmalar berilgan. Bundan tashqari, buxgalteriya hisobotini tuzish hamda xalqaro andozalarga asoslangan boshqa bank operatsiyalarini bajarish hajmlari va tartibi belgilab qo’yilgan. Shuningdek, yo’riqnomada buxgalteriya hisobi vazifalari ko’rsatib berilgan bo’lib, bu vazifalar quyidagilardir: 1. Hisob-kitoblardagi mablag’lar aylanishini tezlashtirish, mijozlarga tez va puxta xizmat ko’rsatish; 2. Hisob-kitob, kassa, valyuta, kredit hamda boshqa bank operatsiyalarini to’g’ri bajarish; 3. Bajarilgan operatsiyalar buxgalteriya hisobi va hiso-botida o’z vaqtida hamda aniq aks ettirilishini ta’minlash; 4. Bankdan chiqadigan hujjatlarni tegishlicha rasmiylash-tirish va buning natijasida bu hujjat borgan joyda ulardan foydalanishni engillashtirish, shuningdek, boshqa banklarda ana shu hujjatlar bilan operatsiyalar

bajarilayotganda hamda ular tomonidan xizmat ko’rsatilayotgan mijozlar hisobvaraqlarining hisobi yuritilayotganda yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan xatolarning, g’ayriqonuniy xatti-harakatlarning oldini olish; 5. Bankda turgan pul mablag’lari, moddiy boyliklar, shuningdek, qat’iy hisobi yuritiladigan blankalarning kam chiqishi yoki ortiqcha sarflab yuborilishining oldini olish; 6. Operatsiyalar bajarilayotganda bank mansabdor shaxslari qonunga zid xatti- harakatlar qilgan, boyliklar va hujjatlar yo’qotib qo’yilgan hollarda ular javobgarligini hujjatlar bilan asoslash; 7. Operatsiyalar bajarilishi, rasmiylashtirilishining qo-nuniyligi va to’g’riligi to’g’risida keyinchalik tekshirish va ma’lumotlar olish imkoniyatini yaratish; 8. Bankda ish kuni tartibiga qat’iy rioya qilish; 9. Zamonaviy kompyuter texnikasi vositalaridan keng foy-dalanish asosida bank operatsiyalarini bajarish uchun mehnat va mablag’ sarfini kamaytirish, ular hisobini yuritish, hisobotlar tuzish va hakozo. Umuman, yo’riqnomada bayon etilgan buxgalteriya ishi va buxgalteriya hisobi yuritishni tashkil etishning tartibi yangi kompyuter texnikasi qo’llaniladigan sharoit asosida belgilangan. Yo’riqnomada va uning ilovalarida berilgan operatsiyalarni bajarish, rasmiylashtirish, hisobga olish va nazorat qilish to’g’risidagi ko’rsatmalar O’zbekiston Respublikasidagi barcha banklar uchun majburiydir. Yuqorida biz, banklarda buxgalteriya hisobining roli, buxgalteriya hisobi oldida turgan vazifalari, buxgalteriya hisobini olib borishning asoslarini ko’rib chiqdik. Endi buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot ma’lumotlarining ahamiyati haqida qisqacha fikr yuritamiz. Tijorat banklari, mulkchilikning qaysi shakliga taalluqli bo’lishdan qat’iy nazar, ular tomonidan yuritiladigan buxgalteriya hisobi O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi, Markaziy bank va Moliya Vazirligi tomonidan chiqarilgan yo’riqnoma va ko’rsatmalar talabi darajasida bo’lish kerak.

Ayni paytda, bu yo’riqnomalar o’z vaqtida bank filiallariga etkazilmog’i, shu bilan birga, mahalliy organlar, soliq nazorati organlari bilan muvofiqlashtirilgan bo’lishi lozim. Chunki bank buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalanish doirasi juda kengdir. Xususan, buxgalteriya hisobi va shu asosda tuziladigan bankning moliyaviy hisobotlari, uning ma’lumotlari Davlat tartibga solish organlari (Markaziy bank, Moliya Vazirligi, Davlat Soliq Qo’mitasi) uchun tijorat banklarining moliyaviy ahvoli, pul muomalasining holati, iqtisodiyotdagi naqd pulsiz hisob-kitoblar holatini o’rganish uchun o’ta muhimdir. Bank egalari uchun, shu bilan birga, uning hissadorlari uchun bu ma’lumotlar bank mablag’larining qanday jalb qilinayotganligi, ulardan qay usulda foydalanilayotganligi, bank aktiv operatsiyalaridan qanday moliyaviy natijalar kutilayotganligini bilish uchun juda muhimdir. Bundan tashqari, buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bank rahbarlari, uning xodimlari, ayni chog’da bank mijozlari uchun ham qiziqarlidir. Chunki bank rahbarlari va barcha xodimlari bankning kunlik aktivlari va majburiyatlarining holati, daromadlari va xarajatlarining strukturasi bilan qiziqsalar, bank mijozlari esa bank likvidligi va uning barqarorlik darajasini bilishni istaydilar. Bank moliyaviy ahvoli yomonlashuvini sezgan mijozlar boshqa barqaror bankka o’z mablag’larini o’tkazib uning xizmatidan foydalanishni afzal ko’radilar. Demak, bank buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bank haqidagi aniq ma’lumotlarni olish nuqtai nazaridan Markaziy bank, Soliq nazorati qo’mitasi, barcha tijorat banklari va mijozlar uchun juda zarurdir. Bu ma’lumotlar asosida bankning likvidligi, yo’l qo’yayotgan xatari, rezervlari, kredit portfeli holatini belgilash imkoniyati yaratiladi.

2 - § . Bank hisob-operatsion apparatining tuzilishi a) Bank hisob-operatsion apparatining tuzilishi. Banklarda bajariladigan barcha operatsiyalarning buxgalteriya hisobini olib borish bankning hisob-operatsion bo’limiga yuklatilgan. Hisob-operatsion bo’limi bank faoliyatining ko’lami va yo’nalishi, mijozlar soni hamda boshqa ko’rsatkichlarga qarab bir qancha guruhlardan iborat bo’ladi. Bu guruhlarda ish yurituvchilarni mas’ul ijrochi deb ataladi. Har bir mas’ul ijrochiga bir nechta mijozlar bo’lib berilib, ular o’zlariga bo’lib berilgan korxona va tashkilotlatlarning hisobkitob, kassa, valyuta va kredit operatsiyalari bo’yicha hisob ishlarini olib boradilar, ularga xizmat ko’rsatadilar. Bu guruxlar hisob guruxi deyiladi. Bundan tashqari, hisob-operatsion bo’limda banklararo hisob-kitoblar bo’limi, davlat byudjetini kassaviy ijrosi bo’limi, bank ichki operatsiyalarini tashkil etish bo’limi ham mavjud bo’ladi. Bu bo’limlarda ishlovchi buxgalterlar soni ham mazkur bo’limda bajariladigan operatsiyalar ko’lami bilan belgilanadi. Banklararo hisob-kitoblar bo’limining vazifasi mas’ul ijrochilardan boshqa banklarga tegishli bo’lib, o’tkazilishi kerak bo’lgan hujjatlarni qabul qilish, ularni banklar bo’yicha saralash, hujjatlardagi yozuvlarning to’g’riligini filiallararo oborotlar bo’yicha nazorat qilish va boshqa bankka hujjatlarni elektron pochta orqali jo’natishdan iborat. Davlat byudjetining kassaviy ijrosi bo’yicha bo’lim buxgalterlari davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari bo’yicha operatsiyalarni tashkil etadilar, bu operatsiyalar hisobini olib boradilar, davlat byudjeti xarajatlarining to’g’ri va qonuniy sarflanishi ustidan nazorat qiladilar. Ichki bank operatsiyalari bo’yicha bo’limning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: • bank asosiy vositalarini, arzon va tez eskiradigan buyumlarni sotib olish, ularning eskirishi, qayta baholanish hamda hisobdan chiqarilishini hisobga olish; • bank nomoddiy aktivlarini, materiallarni sotib olish, ularning eskirishi, qayta baholash, hisobdan chiqarilishini hisobga olish; • bank boshqaruv apparati va xodimlarining xarajatlarini hisoblash va hisobga olib borish;

• bankning barcha daromadlari bo’yicha hisobni olib borish; • bankning barcha xarajatlarini hisobga olib borish va hakozo. Yuqorida sanab o’tilgan bo’limlar majmuasi bankning hisob-operatsion bo’limini tashkil etadi. Hisob-operatsion bo’limni bank bosh buxgalteri boshqaradi. Bankdagi mijozlar soni, bajaradigan operatsiyalar ko’lami va hisob- operatsion bo’limdagi guruhlar soniga qarab bosh buxgalterning bir yoki ikki muovini tayinlanadi. Qo’shimcha va Bosh daftarlarda operatsiyalarni qayd etish, dasturli kompyuter tizimida hisobotlar tuzish ishlariga umumiy rahbarlik qilish bank bosh buxgalteriga yuklanadi. Agar bosh buxgalter bo’lmasa, ya’ni mehnat ta’tilida, xizmat safarida yoki kasal bo’lsa, bank rahbarining buyrug’iga ko’ra mas’uliyat uning muoviniga topshiriladi. Bankning buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etish bilan bosh buxgalter shug’ullanadi. b) Bank bosh buxgalterining vazifalari, huquq va majburiyatlari. Bank bosh buxgalteri bankda hisob-operatsion ishlarni tashkil etadi, bankning moddiy va moliyaviy resurslarining to’la saqlanishini ta’minlaydi. U bank rahbari tomonidan tayinlanadi va vazifasidan bo’shatiladi. Agar bankning yuqori bank tashkiloti bo’lsa, yuqori bank tashkiloti rahbari, buxgalteriya hisobi boshqarmasi boshlig’i bilan kelishiladi va Markaziy bank boshqaruvi qoshidagi komissiya taqdimotidan o’tkaziladi. Har bir bankda xodimlarning lavozim vazifalari ishlab chiqilgan va tasdiqlangan bo’lishi lozim. Bankning bosh buxgalteri «Bank tizimining bosh buxgalterlari to’g’risidagi» Nizom asosida ish olib boradi. Bu Nizom Markaziy bankning 1997 yil 9 sentyabrdagi «O’zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobi va hisoboti bo’yicha yo’riqnoma»ning ilovasida to’liq berilgan. Unda bosh buxgalterning vazifalari, huquqlari va majburiyatlari o’z ifodasini topgan. Bosh buxgalterning vazifalari quyidagilardan iborat: • bank operatsiyalarini o’z vaqtida buxgalteriya yozuvlarida aks ettirish va bank buxgalteriya ishini to’g’ri tashkil etish;

• bankning barcha operatsiyalari bo’yicha hujjatlar aylanishini o’z vaqtida tashkil etishni ta’minlash, operatsiyalarning natijasi bo’yicha balans tuzib, rahbarga topshirish; • kundalik balansni operatsion kun tugashi arafasida yakunlash; • mijozlardan keladigan hujjatlarning to’g’ri rasmiylashtirilishi va qonuniyligi ustidan nazorat qilish; • qimmatbaho hisobot blankalarining to’liq saqlanishi va ular bo’yicha to’g’ri hisob olib borilishini ta’minlash; • soat 10.00 gacha avvalgi kun hujjatlarini papkalarga tikib, joriy arxivga topshirishni ta’minlash; • o’z xodimlarini yangi yo’riqnoma va xatlar bilan tanishtirib borish; • dastlabki hujjatlar asosida hisobotlarini o’z vaqtida tayyorlab belgilangan muddatlarda Markaziy bank va tegishli organlarga taqdim etish; «Bank tizimining bosh buxgalterlari to’g’risida»gi Nizomda bank bosh buxgalterlarining huquqlari ham belgilab berilgan. Bankning barcha hisob- operatsion apparat xodimlari bosh buxgalterga bo’ysinadilar. Bosh buxgalter hisob-operatsion apparat xodimlari uchun majburiyatlar belgilab, o’z vazifalarini bajarish uchun shart-sharoit yaratadi. Operatsiyalarni bajarish yoki rasmiylashtirish bo’yicha buxgalterning ko’rsatmalarini bajarish barcha bank xodimlari uchun majburiy bo’lib hisoblanadi. Bosh buxgalterning ko’rsatmalarini bajarmaganligi yoki noto’g’ri bajarganligi uchun xodim mukofotdan butunlay, qisman mahrum bo’lishi, alohida hollarda jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin. Bundan tashqari, bosh buxgalter bank rahbaridan buxgalteriya hisobini to’g’ri tashkil etish bo’yicha choralar ko’rishni talab qilish, kassalarda pul qabul qilish, saqlash, ishlatish bo’yicha o’rnatilgan qoidalarni to’g’ri bajarish ustidan nazorat qilish, mukofotlar miqdorini ko’paytirish yoki kamaytirish bo’yicha takliflar kiritish xuquqiga ega. Moddiy javobgar shaxslarni, ya’ni kassir, ombor mudirlarini lavozimga tayinlash, ishdan bo’shatish va boshqa ishga o’tkazish masalasi ham bosh buxgalter bilan kelishib hal qilinadi. Xodimlarga mansab maoshlari, ish xaqiga

ustamalar belgilash hamda ularni mukofotlash to’g’risidagi buyruqlar va farmoyishlarni dastlab bosh buxgalter ko’rib chiqadi va ularga imzo chekadi. Shu bilan birgalikda bank bosh buxgalteri quyidagi hollarda javobgardir: • buxgalteriya hisobining noto’g’ri olib borilish natijasida hisobotlarda noto’g’ri ma’lumotlar berilishida; • depozit va boshqa hisobvaraqlar, shuningdek, debitorlar va kreditorlar bo’yicha noto’g’ri ma’lumotlar berilsa va ular bo’yicha hisob ishlari o’z vaqtida olib borilmasa; • buxgalteriya xodimlarining aybi bilan noto’g’ri hisobot berilsa; • Markaziy bankning me’yoriy hujjatlari bo’yicha xatoliklarga yo’l qo’yilsa; • bank rahbari bilan teng ravishda bankning moliyaviy, xo’jalik faoliyatini tashkil qilishda qo’pol xatolikka yo’l qo’yilsa javobgar bo’lib hisoblanadi. Umuman, bosh buxgalterlarning intizomiy, moddiy va jinoiy javobgarligi amaldagi qonunlarga muvofiq belgilanadi. Yuqorida biz banklar bosh buxgalterining vazifalari, xuquq va majburiyatlari bilan tanishib chiqdik. v) Bank mas’ul ijrochilarining vazifalari. Hisob-operatsion apparatining asosiy xodimlari - bu mas’ul ijrochilardir. Bank mijozlarining asosiy hisob-kitob operatsiyalarini yuritish, mijozlar bilan muloqatda bo’lishi, aynan, mas’ul ijrochilarga yuklatilgan. Mas’ul ijrochilarning asosiy vazifalari ro’yxati ham «O’zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobi va hisoboti bo’yicha» yo’riqnomada keltirilgan. Buxgalteriya xodimlari, ya’ni mas’ul ijrochilar quyidagi vazifalarni bajaradi: • biriktirib qo’yilgan bank mijozlari va xodimlardan qabul qilingan hisob-kitob va pul hujjatlariga tegishli ishlov berish; • taqdim etilgan hujjatlar bo’yicha pul o’tkazish yoki pul to’lash mumkin yoki mumkin emasligini hisobvaraqlardagi pul mablag’larining etarligi asosida aniqlash; • kelib tushgan barcha hisob-kitob hujjatlarini operatsiyalar qonuniyligi hamda ularning kreditlash va hisob-kitob qilish qoidalariga muvofiqligi, shuningdek,

mazkur mijozning ustavida ko’zda tutilgan faoliyat turiga muvofiqligi nuqtai nazaridan tekshirish; • akkreditivlar bo’yicha hisob-kitoblarda barcha hujjatlarning akkreditiv shartlariga mos kelishini tekshirish; • chek, to’lov topshirig’i, to’lov talabnomasi, inkasso topshirig’i va boshqa hujjatlarning hamda ularga ilova qilingan tovar transport hujjatlarining to’g’ri rasmiylashtirilganini tekshirish, barcha rekvizitlarning mavjudligini aniqlash; • pulini to’lash uchun taqdim etilgan pul cheklarining nomerlari, imzolar va muxr namunasi tushirilgan kartochkada qayd etilgan chek daftarchasining nomerlariga to’g’ri kelishni tekshirish; • chek bo’yicha ish haqi uchun mablag’larni belgilangan hajm doirasida berishini nazorat qilish, bu mablag’lar hisobini yuritish; • mijozlarga ish haqi uchun mablag’ berilayotganda ish haqini grafik bo’yicha to’lash muddatlariga rioya qilinayotganligi, ishchi va xizmatchilarning ish haqidan ushlab qolinadigan soliqlar, davlat ijtimoiy sug’urtasi bo’yicha to’lovlar summalarini o’z vaqtida o’tkazishni nazorat qilish; • kutilmagan vaziyatlar hisobvaraqlarida hisobga olinadigan hisob-kitob, pul hujjatlari kartochkalarini yuritish; • hisob-kitob hujjatlari bo’yicha inkasso kartotekasini, o’z vaqtida to’lanmagan hujjatlar kartotekasini yuritish; • mijozlar va bank operatsiyalari bo’yicha shaxsiy hisobvaraqlardagi yozuvlarning to’g’riligini tekshirish va ulardan ko’chirmalarni mijozlarga berish uchun qutilarga joylashtirish; • operatsion kun davomida mijozlarga xizmat ko’rsatish grafigiga amal qilish va hokazo.

3 - § . Bankning hisobvaraqlar rejasi va uning tuzilishi Har bir bank o’z buxgalteriya hisobini barcha banklar uchun bir xil bo’lgan hisobvaraqlar rejasi asosida olib boradi. 1997 yil apreliga qadar respublikadagi barcha banklar sobiq ittifoq davrida tuzilgan yagona hisobvaraqlar rejasi asosida ish yuritar edilar. Lekin iqtisodiyotimizni yangi bozor munosabatlari asosida tashkil etar ekanmiz, iqtisodiyotni izga solib, uni nazorat qilish uchun buxgalteriya hisobini halqaro miqyosda qabul qilingan yaxlit tizimga moslashtirib olib borish talab etildi. Shu sababli, respublika banklari buxgalteriya hisobini yangi hisobvaraqlar tizimi asosida tashkil etishga kirishdilar. Shu maqsadda 1995 yil Artur Andersen auditorlik firmasi bilan shartnoma tuzildi va firma respublika Markaziy banki bilan birgalikda bankning yangi hisobvaraqlar rejasini ishlab chiqdi. 1996 yil 13 noyabrda Vazirlar Mahkamasining 289-sonli qarori bilan «Respublika Markaziy bankning hisobvaraqlar rejasi», 290-sonli qarori bilan esa «Tijorat banklarining hisobvaraqlar rejasi» tasdiqlandi. 1997 yil 1 apreldan barcha banklar buxgalteriya hisobi yangi hisobvaraqlar rejasi asosida olib borila boshlandi. Vaqt o’tishi bilan rejaga o’zgarishlar kiritilib, 1999 yil 22 mayda yangi tahrirdagi hisobvaraqlar rejasi tasdiqlandi. Banklarning yangi hisobvaraqlar rejasiga o’tishi nimalar bilan belgilanadi? Umuman, O’zbekistonning xalqaro mehnat taqsimotiga, jahon bozor munosabatlari tizimiga o’tganligi banklar uchun yangi hisobvaraqlar rejasiga o’tish zaruriyatini keltirib chiqardi. Qolgan barcha sabablar shulardan kelib chiqadi: • birinchidan, respublikada ikki pog’onali bank tizimining barpo etilishi; • ikkinchidan, davlat mulki yagona bo’lmagan holda turli mulkchlik shakllarining paydo bo’lishi; • uchinchidan, chet el investitsiyalarning jalb qilinishi; • to’rtinchidan, chet el korxona va tashkilotlari bilan sherikchilik munosabatlarining o’rnatilishi; • beshinchidan, hisobotlarni jahon andozalari talablariga javob beradigan darajada tuzilishini ta’minlash zarurligi va hokazo.

Yangi hisobvaraqlar rejasi avvalgisidan farq qiladi. Eski hisobvaraqlar rejasi 2 qismdan iborat bo’lib, biri balans ichidagi hisobvaraqlarni, ikkinchi qismi balansdan tashqari hisobvaraqlarni o’z ichiga olar edi. Balans ichidagi hisobvaraqlar mazmunan guruhlash printsipi asosida tuzilgan bo’lib 24 bo’limdan iborat. Har bir bo’limda aktiv, passiv va aralash xarakterdagi aktiv-passiv hisobvaraqlar joylashgan hamda ular bo’yicha operatsiyalar ikki yoqlama yozuv asosida olib borilar edi. Balansdan tashqari hisobvaraqlar esa 8 bo’limga guruhlanib, bu hisobvaraqlar bo’yicha yozuvlar bir tomonlama, ya’ni kirim yoki chiqim ko’rinishda yuritilar edi. Yangi hisobvaraqlar rejasi ham mazmunan, ham tuzilish jihatidan eskisidan farqlanadi. Ilgari Markaziy bank ham, tijorat banklari ham buxgalteriya hisobini yagona hisobvaraqlar rejasi asosida yuritar edilar. Har bir hisobvaraq nomeri va nomi yoniga qaysi bankda ishlatilishi haqida belgi qo’yilgan edi. Yangi hisobvaraqlar rejasi yuqorida eslatib o’tganimizdek, Markaziy bank uchun alohida, tijorat banklari uchun alohida ishlab chiqildi. Bunda har ikki bank faoliyatining xususiyatlari hisobga olindi. Masalan, Markaziy bank emissiya markazi bo’lib hisoblangani uchun kassadagi pullar banknota va tangalarga bo’lingan holda ko’rsatiladi. Tijorat banklari kassalaridagi pullarni bunday bo’lish uchun alohida hisobvaraqlar ochilmaydi. Bundan tashqari, Markaziy bank barcha tijorat banklari o’rtasidagi banklararo hisob-kitoblarni tashkil etadi. Shu sababli, bunday hisob- kitoblar hisobini yuritish uchun olinadigan banklararo hisob-kitoblar bo’yicha tranzit hisobvaraqlar va to’lanadigan banklararo hisob-kitoblar bo’yicha tranzit hisobvaraqlar ochilgan. Bunday hisobvaraqlar tijorat banklarning rejasida yo’q. Tijorat banklar xalq xo’jaligi tarmoqlarining turli mulkchlik shakllariga tegishli xo’jaliklarga xizmat ko’rsatadi, shunga asosan tijorat banklarda alohida hisobvaraqlar ochiladi. Markaziy bank esa xalq xo’jaligiga emas, balki hukumat va nazorat organlariga xizmat ko’rsatadi. Shunday xususiyatlar har ikki bank rejalarida hisobga olingan.

Reja umuman 6 bo’limdan iborat bo’lib, ulardan 5 tasi balans ichidan hisobvaraqlarni o’z ichiga oladi, oxirgi oltinchi bo’lim esa balansdan tashqari hisobvaraqlardan iborat. Yangi rejaning yana bir xarakterli xususiyatlari shundan iboratki, bundagi balansdan tashqarida joylashgan hisobvaraqlar ham balans ichidagi hisobvaraqlar kabi ikki yoqlama yozuv asosida olib boriladi. Har bir bo’lim asosiy va yordamchi hisobvaraqlarni (subschet) o’z ichiga mujassamlangan. Umuman aytganda, bank aktivlari, passivlari, kapitali, daromadlari va xarajatlari bo’yicha hisobvaraqlar alohida bo’limlarga kiritilgan . Ya’ni I bo’lim 10000 - Aktivlar II bo’lim 20000 - Majburiyatlar III bo’lim 30000 - Kapital IV bo’lim 40000 - Daromadlar V bo’lim 50000 - Xarajatlar VI bo’lim 90000 - Ko’zda tutilmagan holat bo’yicha (ya’ni balansdan tashqari) hisobvaraqlar Yangi hisobvaraqlar rejasi bosh buxgalteriya kitobidagi hisobvaraqlar tizimini aks ettirib, ular moliyaviy operatsiyalarni guruhlashtirish, ikki yoqlama yozuvni amalga oshirish, hisobotlarni tuzish va tahlil qilish uchun ishlatiladi. Barcha hisobvaraqlar shunday tartibda ishlab chiqilganki, bunda • birinchidan, barcha hisobvaraqlarning asosiy va yordamchi kitoblarda joylashuvini osonlashtirish; • ikkinchidan, hisobvaraqlarni guruhlash va tasniflash; • uchinchidan, hisob ishlarini kompyuterlashtirish; • to’rtinchidan, operatsiyalar bo’yicha yozuvlarni bajarishni tezlashtirishni ta’minlash mumkinligi hisobga olingan. Rejadagi hisobvaraqlar Bosh daftar uchun beshta raqamdan iborat qilib kodlashtirilgan. Hisob varaqlarning nomerlanish quyidagicha.

S - hisobvaraq kategoriyasini bildiradi ya’ni 1 – aktivlar 2 – majburiyatlar 3 – kapital 4 – daromadlar 5 – xarajatlar 6 - ko’zda tutilmagan holatlar. MM - yuqorida sanab o’tilgan kategoriyalardan biriga qarashli asosiy hisobvaraq 01 - asosiy hisobvarag’i naqd pullarni bildiradi ya’ni, bank aktivlaridan biri bo’lgan naqd pullar. SS - asosiy schetga qarashli bo’lgan subschet Masalan 10000 - aktivlarni bildiradi 10100 - aktivga qarashli naqd pullarni bildiruvchi asosiy schet 10101 - kassadagi naqd pullarni bildiruvchi schet Demak, 1 – aktivlar 01 - naqd pullar 01 - kassadagi naqd pullar Barcha kategoriyaga qarashli asosiy va subschetlar xuddi shunday tartib nomerlanadi. Barcha aktivlar 39 asosiy schetga bo’linadi, har bir asosiy schet ham bir necha subschetdan iborat. Masalan: 10100 - asosiy schet “naqd pullar va boshqa kassa hujjatlari” deb nomlanadi va quyidagi subschetlarni o’z ichiga oladi: 10101 - kassadagi naqd pullar 10105 - cheklar va boshqa kassa hujjatlari S MM SS

10109 - yo’ldagi pullar Xuddi shunday misolni «Majburiyatlar» kategoriyasi bo’yicha ko’rib chiqamiz. Bank passivlari talab qilib olinadigan (muddatsiz) depozitlardan boshlanadi: ya’ni, 20200 - talab qilib olinadigan depozitlar bunda 2 - majburiyatlar kategoriyasini, 02 esa shu passivlarga tegishli asosiy hisobvaraqni bildiradi. Ushbu asosiy hisobvaraq bir qancha yordamchi hisobvaraqlarni (subschetlarni) o’z ichiga oladi: 20202 - hukumat va mahalliy hokimiyatining talab qilib olinadigan depozitlari 20204 - jismoniy shaxslarning talab qilib olinadigan depozitlar 20206 - xususiy shaxslarning talab qilib olinadigan depozitlari 20208 - xususiy korxonalar va nodavlat korporatsiyalari talab qilib olinadigan depozitlari 20210 - davlat korxonalarining talab qilib olinadigan depozitlari 20212 - jamoat tashkilotlarining talab qilib olinadigan depozitlari 20214 - qo’shma korxonalarning talab qilib olinadigan depozitlari 20216 - nobank moliya institutlarining talab qilib olinadigan depozitlari 20218 - yuridik shaxs maqomiga ega bo’lmagan tadbirkorlarning talab qilib olinadigan depozitlari 20296 - boshqa talab qilib olinadigan depozitlar Demak, 20200 - talab qilib olinadigan bo’yicha asosiy hisobvaraq 6ta yordamchi hisobvaraqni o’z ichiga olar ekan. Yuqorida sanab o’tgan depozit hisobvaraqlarining hammasi korxona va tashkilotlarining hisob-kitob schetlariga tenglashtirilgan bo’lib, ular orqali mijozlarining hisob-kitob, kassa, ssuda va boshqa operatsiyalari o’tkaziladi. Korxona va tashkilotlar o’zlarining ortiqcha pul mablag’larini jamg’armali (20400) yoki muddatli (20600) depozitlarda saqlashlari mumkin. Bu asosiy hisobvaraqlar ham talab qilib olinadigan depozitlar hisobvaraqlari kabi nomerlanib, o’z ichiga yuqorida ko’rsatilgani kabi bir qancha qo’shimcha

hisobvaraqlarni oladi. Hisob varaqlar rejasining qolgan bo’limlari ham huddi shunday tartibda nomerlanadi..

Asosiy adabiyotlar 1. «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni. 1995 y. 26 dekabr. 2. «Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni. 1996 y. 25 aprel. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Hisob-kitoblar mexanizmini takomillashtirish va respublika hamda mahalliy byudjetlarga to’lovlarning o’z vaqtida kelib tushishini rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni. 1998 y. 4 fevral. 4. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bank buxgalteriya hisobining hisobvaraqlar rejasi. 5. O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining buxgalteriya hisobining hisobvaraqlar rejasi. 6. O’zbekiston Respublikasida «Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish haqida»gi 60-sonli Nizom. 2002 y. 12 yanvar. 7. O’zbekiston Respublikasi banklarida ochiladigan bank hisobvaraqlari haqidagi 1-sonli yo’riqnoma. 2001 y. 6 oktyabr. 8. O’zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risidagi 61-sonli yo’riqnoma. 1997 y. 5 sentyabr. 9. Abdullaeva Sh.Z. «Pul, kredit va banklar» Toshkent 2000 y. 10.Abdullaeva Sh.Z, Navro’zova K.N. «Banklarda buxgalteriya hisobi asoslari» O’quv qo’llanma T. 2001 y. 11.Murugova I.A. Navro’zova K.N. «Osnova buxgalterskogo ucheta bankax» T. 2001 g.

O'xshashlar

Qurilish tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslari

Moliya organlarida davlat budjeti ijrosining buxgalteriya hisobini tashkil qilish

Buxgalteriya hisobini tashkil qilishning me'yoriy huquqiy asoslari

Banklarda buxgalteriya hisobining mazmuni va uni tashkil etishning ahamiyati

Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimlarining nazariy asoslari