Budjet tashkilotlarida asosiy vosita va nomoddiy aktivlar hisobi - Iqtisodiyot - Referatlar

Budjet tashkilotlarida asosiy vosita va nomoddiy aktivlar hisobi

Yuklangan vaqt:

11.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121.5 KB

Ko'chirib olish

Budjet tashkilotlarida asosiy vosita va nomoddiy aktivlar hisobi Reja: 1. Asosiy vositalar hisobini tashkil etish, uning maqsadi va vazifalari. 2. Asosiy vositalar kirimini hisobga olish va xujjatlashtirish. 3.Asosiy vositalarni hisobvaraqlarda aks ettirish 4. Asosiy vositalar eskirishi hisobi. 5. Asosiy vositalarni balansdan chiqarilishi hisobi. 6. Nomoddiy aktivlar hisobini tashkil etish, uning maqsadi va vazifalari. 7. Nomoddiy aktivlar kirimini hisobga olish va ularni baholash xamda ularni balansdan chiqarilishi hisobi.

Asosiy vositalar hisobini tashkil etish, uning maqsadi va vazifalari. Budjet tashkilotlarida asosiy vositalar hisobi alohida tashkil etiladi. Tashkilotlar o’zlarining zimmalariga yuklatilgan vazifalarni bajarish bilan bog’liq bo’lgan faoliyatlarini amalga oshirishi, shuningdek ishlab chiqarish (ishlar bajarish, xizmatlar ko’rsatish) jarayonida foydalaniladigan, qiymatidan qat’i nazar 1 yildan ortiq xizmat qilish muddatiga ega bo’lgan moddiy aktivlarni buxgalteriya hisobida asosiy vositalar tarkibida hisobga oladi va aks ettiradi. Asosiy vositalar – qonunchilikka muvofiq zimmasiga yuklatilgan vazifalarni amalga oshirish maqsadida tashkilot tomonidan uzoq vaqt davomida (bir yildan ortiq) foydalanadigan, shuningdek, ijaraga berishi mumkin bo’lgan moddiy aktivlardir. Asosiy vositalar tarkibida quyidagilar hisobga olinadi: imoratlar, inshootlar, mashina va uskunalar, kompyuter texnikasi va unga qo’shimcha qurilmalar, transport vositalari, kutubxona fondi, uzatkich moslamalari, ishchi va mahsulot beruvchi hayvonlar va boshqa asosiy vositalar (muzey boyliklari, hayvonot olami eksponatlari, sahna-tomosha vositalari, o’quv kinofilmlari, magnit disklari va lentalari, kassetalar va hokazo). Qiymati va xizmat muddatidan qat’i nazar, quyidagilar asosiy vositalar tarkibiga kiradi: qishloq xo’jaligi mashinalari va uskunalari, katta yoshdagi ishchi va mahsulot beruvchi hayvonlar (shu jumladan, maydasi ham), kutubxona fondlari, muzey boyliklari (muzey eksponatlaridan tashqari), hayvonot olami eksponatlari va namunaviy loyihalashtirishga oid hujjatlar. Ko’p yillik ko’chatlarga doir kapital xarajatlar har yili, butun ishlar majmui tugashidan qat’i nazar, foydalanishga qabul qilingan maydonlarga taalluqli xarajatlar summasida asosiy vositalar tarkibiga kiritiladi. Asosiy vositalar hisobini tashkil etishda buxgalteriya hisobi oldiga quyidagi vazifalar qo’yiladi: 1. Moddiy aktivlarni qonunchilikda belgilangan tartibda asosiy vositalar tarkibida aks ettirish; 2. Asosiy vositalarning kelib tushishi, ularning tashkilot ichida joydan-joyga o’tishi (ko’chishi), tashkilot hisobidan chiqarilishi (jumladan, yaroqsiz holga

kelganligi sababli), shuningdek, har bir ob’ektning (predmetning, komplektning) saqlanishi va to’g’ri foydalanishi ustidan nazorat qilinish; 3. Asosiy vositalar xarakatini hujjatlarda to’g’ri rasmiylashtirilish hamda hisob registrlarida o’z vaqtida aks ettirilishini ta’minlash; 4. Belgilangan tartibda asosiy vositalarga eskirish hisoblash va qayta baholash hamda ularni buxgalteriya xujjatlari, hisob registrlarida qayd etib borish; 5. Asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari hisobini yuritish; 6.Asosiy vositalarni buxgalteriya hisobvaraqlarda holati va xarakatini aks ettirish; 7. Asosiy vositalar bo’yicha o’z vaqtida to’liq hamda aniq buxgalteriya axborotlarini shakllantirib berish. O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi tomonidan asosiy fondlarni qayta baholash chog’ida indeks usulini qo’llash uchun 31 dekabrga qadar navbatdagi qayta baholash bo’yicha tegishli indekslar ishlab chiqiladi va rasmiy ravishda ommaviy axborot vositalarida e’lon qilinadi. Asosiy vositalarning butligi ustidan nazoratni yo’lga qo’yish va ularni hisobini tashkil etish uchun har bir ob’ekt (predmet)ga, kutubxona fondlaridan tashqari, sakkiz belgidan (asosiy vositalar ko’p bo’lgan hollarda, ushbu belgilar soni ham ko’paytirilishi mumkin) iborat inventar raqami beriladi. Asosiy vositalar kirimini hisobga olish va xujjatlashtirish. Asosiy vositalarning analitik hisobi AV-6-son shakldagi va AV-8-son shakldagi inventar kartochkalarda yuritiladi. Kartochkalar har bir inventar ob’ekt (predmet) bo`yicha yuritiladi. Bir turdagi predmetlar AV-9-son shakldagi kartochkalarda hisobga olinadi. AV-6, AV-8 va AV-9-son shakldagi inventar kartochkalari AV-10-son shakldagi asosiy vositalar hisobi bo`yicha inventar kartochkalar ro`yxatida xatlashdan o`tkaziladi. Ushbu ro`yxat bir nusxada yuritiladi. Undagi yozuvlar asosiy vositalarni guruhlarga bo`lib, kartochkalar ochilgan yilni ko`rsatib amalga

oshiriladi. Har bir guruh uchun tegishli miqdorda sahifa ajratiladi. Raqamlash har bir guruh bo`yicha 1 dan boshlanadi. Asosiy vositalar hisobdan chiqarilganda va joydan-joyga ko`chirilganda xatlash ro`yxatining “Izoh” grafasida memorial orderning sanasi (kun, oy, yil) hamda raqami ko`rsatiladi. Inventar kartochkalar kartotekalarda saqlanadi. Ular tegishli subschyotlar va guruhlar bo`yicha hamda o`z ichida moddiy javobgar shaxslarga bo`lingan holda joylashtiriladi. AV-6-son shakldagi inventar kartochka turar-joy imoratlar (010 subschyot), noturar joy imoratlar (011 subschyot), inshootlar (012 subschyot), mashina va jihozlar (013 subschyot), transport vositalari (015 subschyot)ni hisobga olish uchun mo`ljallangan. Inventar kartochkalarni yuritishdan maqsad asosiy vositalarni barcha tavsifini va ulardagi o`zgarishlarni aks ettirishdan iborat. Inventar kartochka buxgalteriyada har bir alohida ob’ekt uchun ochiladi va asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi, mazkur ob’ekt uchun tayyorlovchi zavodning pasportlari, texnik va boshqa hujjatlari asosida to`ldiriladi. Asosiy vositalar ob’ektiga ilova qilinadigan hujjatlarga muvofiq inventar kartochkada ob’ektning belgilari, ya’ni, ob’ektning inventar raqami, chizmasi, loyihasi, modeli, xili, markasi, zavod (yoki boshqa) raqami, chiqarilgan (tayyorlangan) sanasi, qabul qilish dalolatnomasining sanasi va raqami, dastlabki (tiklash) qiymati, xarid va qayta baholash hujjatlari bo`yicha eskirishi to`g`risidagi ma’lumotlar ko`rsatiladi. Asbob-uskunalar, priborlar, hisoblash teknikasi, muzey qimmatliklari va boshqalar tarkibida qimmatbaho metallar bor bo`lsa, tarkibida qimmatbaho metall bor bo`lgan detallar ro`yxati, pasportda ko`rsatilgan detallarning nomi va metall og`irligi ko`rsatiladi. Inventar kartochkaning orqa tomonida asosiy vositalarning kelib tushishi (ob’ektni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi asosida), joyini o`zgartirilishi (asosiy vositalar ob’ektining ichki joylashishi joyini o`zgartirish yukxati asosida), ob’ektlarning hisobdan chiqarilishi (asosiy vositalar ob’ektini (avtotransport vositalaridan tashqari) hisobdan chiqarish to`g`risidagi dalolatnoma yoki avtotransport vositalarini hisobdan chiqarish to`g`risidagi dalolatnoma asosida

asosiy vositalar ob’ektining chiqib ketishida yoki hisobdan chiqarilishida) to`g`risidagi ma’lumotlar, ob’ektning o`ziga hos qisqacha tavsifi, uni tashkil qiluvchi predmetlar ro`yxati va uning asosiy sifat hamda miqdor ko`rsatkichlari, shuningdek dalolatnomalar va ilova qilinadigan texnik hujjatlar ma’lumotlari asosida eng kerakli taqab qurilgan binolari, moslamalari va jihozlari keltiriladi. AV-8-son shakl inventar kartochka boshqa asosiy vositalarni (019 subschyot) hisobga olish uchun xizmat qiladi. Kartochka qabul qilish dalolatnomalari asosida (xarid qilish hujjatlari bo`yicha) ochiladi va unda boshqa asosiy vositalarning, jumladan hayvonlarning yoshi, rangi (tusi), tamg`asi, oti va h.k. ko`rsatilgan holda o`ziga hos tavsifi keltiriladi. Ko`p yillik o`simliklar turi, o`tqazilgan birliklar soni va maydoni ko`rsatilgan holda inventar ob’ektlari bo`yicha hisobga olinadi. AV-9-son shakldagi inventar kartochka aynan bir xil ishlab chiqarish ahamiyatiga, texnik tavsifga ega bo`lgan asosiy vositalar ob’ektlarining bir xil guruhlari: kutubxona fondlari va sahnaga qo`yish vositalarini hisobga olish uchun mo`ljallangan. Kartochkadagi yozuvlar miqdor va summa ifodasida yozib boriladi. Inventar kartochka asosiy vositalar ob’ektlari guruhlarini qabul qilish- topshirish dalolatnomasi, asosiy vositalar ob’ektlarini ichki joylashish joyini o`zgartirish yukxati asosida ochiladi va har bir moddiy javobgar shaxs bo`yicha yuritiladi. Ob’ektlarni hisobdan chiqarish hisobdan chiqarish to`g`risidagi dalolatnoma asosida amalga oshiriladi. Kutubxona fondlari uchun bitta inventar kartochka ochiladi. Unda hisob umumiy qiymati bo`yicha faqat pul ifodasida yuritiladi. Sahnaga qo`yish vositalari hisobi soni va ob’ektlarning qiymati bo`yicha inventar kortochkalarda yuritiladi. Asosiy vositalar quyidagilar natijasida tashkilot balansiga kirim qilinadi: o oldi-sotdi shartnomasi bo’yicha ob’ektni sotib olish; o kapital qo’yilmalar tugaganidan so’ng tiklangan ob’ektni qabul qilish- topshirish;

o beg’araz kelib tushish; o tovar-moddiy zahiralar tarkibidan o’tkazish; o asosiy vositalarning ortiqcha (hisobga olinmagan) ob’ektlarini aniqlash; o qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollar. Asosiy vositalarni buxgalteriya hisobiga kirim qilinishi asosiy vositalarning dastlabki qiymati bo’yicha amalga oshiriladi. Sotib olingan asosiy vositalar, tugallangan qurilishlar va inshootlar, shuningdek, tashkilotning o’zida tayyorlangan asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga ularning sotib olish narxi va ularga qilingan barcha xarajatlarning to’liq summasida, jumladan, mazkur asosiy vositalarni foydalanish uchun ishchi holatiga keltirish bilan bevosita bog’liq bo’lgan etkazib berish va montaj qilish, o’rnatish, ishga tushirish va boshqa xarajatlarni hisobga olgan holda kiritiladi. Sotib olingan asosiy vositalarning dastlabki qiymati quyidagi xarajatlardan tashkil topadi: - etkazib beruvchilarga hamda shartnoma bo’yicha qurilish-montaj ishlarini bajarganlik uchun pudratchilarga to’lanadigan summalar; - asosiy vositalarni sotib olish (qurish) munosabati bilan qonunchilikda belgilangan tartibda to’langan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar summalari, shu jumladan bojxona bojlari va yig’imlari (agar ular qoplanmasa); - asosiy vositalarni sotib olish (qurish) bilan bog’liq axborot va maslahat xizmatlari uchun to’langan summalar; - asosiy vositalarni etkazib berish (qurish) xatarini sug’urtalash bo’yicha xarajatlar; - asosiy vositalar ob’ektini sotgan vositachilarga to’lanadigan haqlar; - asosiy vositalarni o’rnatish, montaj qilish, sozlash va ishga tushirishga oid xarajatlar; - aktivdan foydalanish uchun uni ishchi holatga keltirish bilan bevosita bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlar.

Asosiy vositalarni hisobvaraqlarda aks ettirish Budjet tashkilotlarda asosiy vositalarining eskirishi “Budjet tashkilotlarining asosiy vositalarining eskirishini aniqlash va buxgalteriya hisobida aks ettirish tartibi to’g’risidagi Nizom (O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2009 yil 30 oktyabrda 2028-son bilan ro’yxatga olingan)ga muvofiq asosiy vositalarining yillik eskirish me’yorlaridan kelib chiqqan holda, har yili aniqlanadi va har oyda shu tashkilotlarning buxgalteriya hisobi va hisobotida aks ettiriladi. Eskirish imoratlar, inshootlar, uzatkich moslamalar, mashina va jihozlar, ish hayvonlari va transport vositalari, ishlab chiqarish (ashyolarni ham qo’shib) va xo’jalik inventarlari hamda foydalanish mumkin bo’lgan yoshga etgan ko’p yillik daraxtlar, butalar va boshqa asosiy vositalar bo’yicha aniqlanadi va hisobga olinadi. Vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralari, zarur hollarda, o’zlarining tizimidagi tashkilotlarda asosiy vositalarning eskirishi me’yorlarini asosiy vositalarning texnik shartlari yoki tayyorlovchi-tashkilotlar tavsiyalariga muvofiq asosiy vositalar ob’ektlarining samarali foydalanish muddatini hisobga olgan holda, tegishli qonunchilik bilan belgilangan me’yorlardan oshmagan holda o’rnatilgan tartibda belgilashlari mumkin. Asosiy vosita ob’ektlarida amalga oshirilgan qo’shimcha qurish, qo’shimcha asbob-uskunalar bilan jihozlash, rekonstruktsiya yoki modernizatsiya natijasida dastlabki qabul qilingan me’yoriy ko’rsatkichlari yaxshilanishi (oshirilishi) hollarda tashkilotlar shu ob’ektning amalga oshirilgan qo’shimcha qurish, qo’shimcha asbob-uskunalar bilan jihozlash, rekonstruktsiya yoki modernizatsiya ishlari tugatilgan oydan keyingi hisobot oyining birinchi sanasidan boshlab shu ob’ektning samarali foydalanish muddatini qayta ko’rib chiqadilar. Nomoddiy aktivlar - tashkilot tomonidan ulardan ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko’rsatish yoki tovarlarni sotish jarayonida foydalanish maqsadida yoxud ma’muriy va boshqa funktsiyalarni amalga oshirish uchun uzoq muddat mobaynida tutib turiladigan, moddiy-ashyoviy mazmunga ega bo’lmagan mol-mulk ob’ektlaridir. Nomoddiy aktivlarning buxgalteriya hisobi birligi bo’lib

inventar ob’ekti hisoblanadi. Nomoddiy aktivlarning inventar ob’ekti bo’lib bitta patentdan, guvohnomadan, huquqdan voz kechish shartnomasidan va shu kabilardan kelib chiqadigan huquqlar jami hisoblanadi. Bir inventar ob’ekti boshqasidan ajratilishi (identifikatsiyalanishi)ning asosiy belgisi bo’lib, ular tomonidan mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish yoki xizmatlar ko’rsatishda mustaqil vazifalarning bajarilishi yoxud korxonaning ma’muriy va boshqa funktsiyalari uchun ishlatilishi hisoblanadi. Nomoddiy aktivlar quyidagilar natijasida tashkilot balansiga kiritiladi: - ishlab chiqarish tugaganidan so’ng yaratilgan ob’ektni qabul qilish- topshirish; - oldi-sotdi shartnomasi bo’yicha ob’ektni sotib olish; - beg’araz kelib tushish; - ortiqcha (hisobga olinmagan) nomoddiy aktivlar ob’ektlarini aniqlash; - qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollarga ko’ra. Cotib olingan, shuningdek tashkilotning o’zida yaratilgan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymatiga ularning sotib olish narxi (tannarxi) va ularga qilingan barcha xarajatlarining to’liq summasida, jumladan mazkur nomoddiy aktivlarni etkazib berish va o’rnatish, ishga tushirish va boshqa shu bilan bog’liq xarajatlarni hisobga olgan holda kiritiladi. Jumladan, sotib olingan nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati quyidagi xarajatlardan tashkil topadi:  huquqdan voz kechish (sotib olish) shartnomasiga muvofiq huquq egasi (sotuvchi)ga to’langan summalar;  huquq egasining mutlaq huquqidan voz kechishi (sotib olish) munosabati bilan amalga oshirilgan ro’yxatdan o’tkazish yig’imlari, davlat bojlari, patent bojlari va boshqa shunga o’xshash to’lovlar;  bojxona bojlari va yig’imlari;  nomoddiy aktivlarni sotib olish munosabati bilan to’lanadigan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar summalari (agar ular qoplanmasa);  nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog’liq axborot va maslahat xizmatlari uchun to’langan summalar;

 nomoddiy aktivlar ular orqali sotib olingan vositachilarga to’lanadigan haqlar;  nomoddiy aktivlar ob’ektlarini etkazib berish tavakkalchiligini sug’urtalash bo’yicha xarajatlar;  aktivdan maqsadga ko’ra foydalanish uchun uni yaroqli holatga keltirish bilan bevosita bog’liq boshqa xarajatlar. Nomoddiy aktivlar kirimi bilan bog’liq xarajatlar xar bir inventar ob’ekt bo’yicha jamlanma qaydnoma tuzilib buxgalteriya ma’lumotnomasi asosida AV-6 shakldagi inventar kartochka ochiladi, buxgalteriya yozuvlari berilib 6-memorial order yoki 274-son shakldagi memorial order , memorial orderga asosan 308-son shakldagi bosh jurnal kitobi va hisobot shakllariga tushiriladi. Nomoddiy aktivlar foydalanishga yaroqsiz holga kelguniga qadar hisobda aks ettiriladi. Foydalanishga yaroqsiz holga kelgan nomoddiy aktivlar belgilangan tartibda hisobdan chiqariladi. Nomoddiy aktivlar quyidagilar natijasida tashkilot balansidan hisobdan chiqariladi: -tugatish; -sotish; -beg’araz berish; -kamomad yoki yo’qotishning aniqlanishi; -qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollar. Агарда асосий воситалар ташкилот ичида бир моддий жавобгар шахсдан башқасига ўтказилса (ёки ташкилотнинг бир бўлимидан иккинчисига берилса) у ҳолда АВ-2-сон шаклдаги асосий воситаларни ички жойдан-жойга кўчириш бўйича юк хати тўлдирилади. Asosiy vositalarni hisobvaraqlarda aks ettirish Buxgalteriya hisobida asosiy vositalarning sintetik hisobi 01 “Asosiy vositalar” schyotida yuritiladi. 01 “Asosiy vositalar” schyoti quyidagi subschyotlarga bo`linadi:

010 “Turar-joy imoratlar”; 011 “Noturar joy imoratlar”; 012 “Inshootlar”; 013 “Mashina va jihozlar”; 015 “Transport vositalari”; 018 “Kutubxona fondi”; 019 “Boshqa asosiy vositalar”. 010 “Turar-joy imoratlar” subschyotida to`liq yoki asosan turar-joy uchun belgilangan binolar (turar-joy binolarining umumiy foydali maydoni, barcha maydonni 50 foizidan kam bo`lmagan) hisobga olinadi. Shuningdek, ushbu subschyotda tashkilotlarning balansida bo`lgan va o`z xodimlarining, jumladan xarbiy xizmatchilarning yashashi uchun foydalaniladigan binolari ham hisobga olinadi. 011 “Noturar joy imoratlar” subschyotida turar-joy bo`lmagan barcha imoratlar, jumladan, ishlab-chiqarish xo`jalik binolari, boshqaruv organlari, ijtimoiy-madaniy (o`quv yurtlari, kasalxonalar, poliklinikalar va ambulatoriyalar, internatlar, qariyalar va nogironlar uylari, maktabgacha ta’lim muassasalari, kutubxonalar, klublar, muzeylar, laboratoriyalar va boshqalar) va tashkilotlar tomonidan band qilingan boshqa binolar hisobga olinadi. 012 “Inshootlar” subschyotida quyidagilar hisobga olinadi: vodokachkalar, stadionlar, basseynlar, yo`llar, ko`priklar, yodgorlik-haykallari, parklar, hiyobonlar va jamoat bog`larining, shuningdek tashkilotlarning to`siqlari va boshqalar. Bundan tashqari, ushbu subschyotda elektr uzatkich tarmoqlar, transmissiyalar va quvur o`tkazgichlar (ularga tegishli barcha oraliq moslamalari bilan), transformatsiya (o`zgartirish) va quvur o`tkazgichlarda suyuq va gazsimon moddalarni iste’molchilarga yetkazish uchun energiya uzatgichlar va boshqalar ham hisobga olinadi. Bunda, elektr stansiyalarning, gazkompressor, nasos va boshqa stansiyalarning binolari 011 subschyotda, ularning jihozlari esa, 013 subschyotda hisobga olinadi.

013 “Mashina va jihozlar” subschyotida quyidagilar: kuchlanish mashinalari va jihozlar, ish mashinalari va jihozlar, o`lchov asboblari, tartibga soluvchi asboblar va moslamalar, laboratoriya jihozlari, hisoblash texnikasi, meditsina jihozlari hamda boshqa mashina va jihozlar alohida guruhlarga ajratilib hisobga olinadi: 1) kuchlanish mashinalari va jihozlar, issiqlik va elektr energiyasini hosil qiluvchi mashina-generatorlar va turli xil energiyani (suv, shamol, issiqlik, elektr energiyasi va h.k.) mexanik, ya’ni, harakat energiyasiga aylantirib beruvchi mashina dvigatellar; 2) ish mashinalari va jihozlar, mahsulot yaratish yoki ishlab chiqarish tusidagi xizmatlar jarayonida mehnat predmetiga mexanik, issiqlik va kimyoviy ta’sir ko`rsatishga hamda ishlab chiqarish jarayonida mehnat predmetini mexanik dvigatellar, inson va hayvonlar kuchi yordamida joydan-joyga ko`chirish uchun mo`ljallangan mashinalar, apparatlar va jihozlar; 3) o`lchov asboblari – dozatorlar, ampermetrlar, barometrlar, vattmetrlar, vaakummetrlar, vaporimetrlar, voltmetrlar, balandlik o`lchagichlar, galvonometrlar, geodeziya asboblari, gidroskoplar, indikatorlar, kompasslar, monometrlar, xranometrlar, maxsus tarozilar, o`lchagichlar, kassa apparatlari, elektr energiyasi, gaz, suv o`lchash asboblari va boshqalar; 4) tartibga soluvchi asboblar va moslamalar, kislorod nafas oldirgich asboblar, elektr, pnevmatik va gidravlik muntazamlashtirib turuvchi moslamalar, avtomatik boshqarish pultlari, markazlashtirish, blakirovka qilish apparaturalari, dispecherlik nazorati liniyasi moslamalari va boshqalar; 5) laboratoriya jihozlari – pirometrlar, regulyatorlar, kalorimetrlar, nam o`lchagich asboblar, tutish kublari, laboratoriya kopralari, gaz o`tkazmaslikni sinash uchun mo`ljallangan asboblar, mikroskoplar, termostatlar, stabilizatorlar, surib oluvchi shkaflar va shu kabilar; 6) hisoblash texnikasi – elektron-hisoblash, boshqaruvchi va analogli mashinalar, kompyuterlar va unga qo`shimcha qurilmalar, printerlar, uyali va mobil aloqa apparatlari, raqamli hisoblash mashinalari va moslamalari (klavishli

hisoblash va jamlovchi mashinalar, perforatsion hisoblash mashinalari) va boshqalar; 7) meditsina jihozlari – meditsina jihozlari (tish davolash kreslolari, operatsiya stollari, maxsus jihozli krovatlar va boshqalar), dizenfeksiyalovchi va dezinseksionlovchi maxsus jihozlar, sut oshxonalari va sut stansiyalarining, qon quyish stansiyalarining jihozlari va boshqalar; 8) asbob-uskunalar – mexanizatsiyalashtirilgan va mexanizatsiyalashtiril- magan umumiy foydalanishga mo`ljallangan mehnat qurollari, shuningdek, materiallarga ishlov beruvchi mashinalarga biriktirib qo`yilgan predmetlar. Ularga quyidagilar kiradi: kesuvchi, zarbberuvchi, presslovchi va zichlovchi qo`l mehnati qurollari, bularga elektr energiyasi, siqilgan havo va shunga o`xshashlar yordamida ishlovchi mexanizatsiyalashtirilgan qo`l mehnati qurollari ham kiradi (elektrodrellar, kraskopultlar, elektr vibratorlar, gayka buragichlar va boshqalar), shuningdek, materiallarga ishlov berishga, montaj ishlarini bajarishga va shunga o`xshashlarga mo`ljallangan turli xil moslamalar (tiskilar, patronlar, bo`lgich golovkalar, avtomobil dvigatellarini o`rnatish uchun va kardanli valni aylantirish uchun mo`ljallangan moslamalar) va boshqalar; 9) ishlab-chiqarish inventarlari va buyumlari – ish vaqtida ishlab chiqarish operatsiyalarini yengillatishga xizmat qiladigan predmetlari, ish stollari, verstaklar, kafedralar, partalar va boshqalar, mehnatni muhofaza qilishga qaratilgan jihozlar: suyuq va sochiluvchan jismlarni saqlashga mo`ljallangan moslamalar (baklar, tanlar, omborlar va boshqalar), savdo shkaflari va stelajlari, inventarlar, ish mashinalari qatoriga qo`shib bo`lmaydigan texnika predmetlari; 10) xo`jalik inventarlari – idora jihozlari, ko`chma barerlar, kiyim ilgich, garderoblar, turli xil shkaflar, divanlar, stollar, kreslolar, yonmaydigan (yong`inga chidamli) shkaflar va qutilar, yozuv mashinkalari, gektograflar, kapirograflar va boshqa apparatlar, ko`chma o`tovlar, palatkalar (kislorodlilardan tashqari), krovatlar (maxsus jihozli krovatlardan tashqari), gilamlar, pardalar va boshqa xo`jalik inventarlari va shuningdek, yong`inga qarshi predmetlar – gidropultlar, stendlar, qo`l narvonlari va h.k;

11) boshqa mashina va jihozlar – yuqoridagi guruhlarda nomi keltirilmagan mashinalar, apparatlar, sport maydonlari, stadionlar va sport binolarining jihozlari (shu jumladan sport anjomlari), o`quv yurtlaridagi xonalar va ustaxonalarning jihozlari, muzika asboblari, televizorlar, radioapparaturalar, ilmiy-tadqiqot muassasalari va ilmiy ish bilan shug`ullanuvchi boshqa muassasalarning maxsus jihozlari, ATS jihozlari, o`t o`chirishda ishlatiladigan mexanik narvonlar, kir yuvadigan va tikuv mashinalari, sovitkichlar (muzlatkichlar), chang yutgichlar va boshqalar. 15 “Transport vositalari” subschyotida quyidagilar alohida guruhlarga ajratilib odamlarni va yuklarni tashishga mo`ljallangan barcha turdagi vositalar hisobga olinadi: 1) temir yo`l, suv va avtomobil transportining harakatdagi tarkibi (elektrovozlar, teplovozlar, paravozlar, motovozlar, motodrezinalar, vagonlar, platshakllar, sisternalar, teploxodlar, paroxodlar, dizel-elektroxodlar, buksirlar, barjalar va barkalar, qutqaruvchi qayiqlar, suzuvchi pristanlar, parusli kemalar, yuk avtomobillari va yengil avtomobillar, pritseplar, avtosamosvallar, avtotsisternalar, avtobuslar, tortuvchi traktorlar va boshqalar); 2) havo transportining harakatdagi tarkibi (samolyotlar, vertalyotlar va boshqalar); 3) ot-aravalar (aravalar va boshqalar); 4) ishlab-chiqarish transporti (elektrokaralar, mototsikllar, motorolerlar, velosipedlar, aravachalar va boshqalar); 5) sport transportining hamma turlari. Bunda, yuk tortadigan va sport otlari hamda boshqa ish hayvonlari 019 “Boshqa asosiy vositalar” subschyotida hisobga olinadi. 018 “Kutubxona fondi” subschyotida kutubxona fondlari, kitoblarning ayrim nusxalarining qiymatidan qat’i nazar hisobga olinadi. Kutubxona fondiga ilmiy, badiiy va o`quv adabiyotlari, adabiyotning maxsus turlari va boshqa nashrlar kiradi.

019 “Boshqa asosiy vositalar” subschyotida alohida guruhlarga ajratilib quyidagilar hisobga olinadi: 1) ko`p yillik daraxtlar va ekinlar. Ko`p yillik daraxtlar va ekinlarga sun’iy ko`p yillik ko`chatlar (ularning yoshidan qat’i nazar), mevali ko`chatlarning hamma turlari (daraxt va butalar), ko`chalar, maydonlar, bog`lar, hiyobonlar, muassasalar hududida turarjoy uylarining hovlilaridagi ko`kalamzorlashtiruvchi va manzarali daraxt va butalar, yashil to`siqlar, qordan to`suvchi va dalalarni himoya qiluvchi, qumlarni va daryo qirg`oqlarini mustahkamlash uchun ekiladigan daraxtlar, jar va soy yoqalariga ekiladigan daraxtlar va shunga o`xshashlar, botanika bog`lari va boshqa ilmiy-tadqiqot muassasalarining hamda o`quv yurtlarining ilmiy maqsadlarga mo`ljallangan sun’iy daraxtlari va boshqa ko`p yillik sun’iy daraxtlar (hamma turdagi yosh daraxtlar to`liq yetilgan, ya’ni meva beradigan daraxtlardan alohida hisobga olinadi). 2) muzey qimmatliklari (ularning qiymatidan qat’i nazar) davlat muzeylarida hisobga olinadigan muzey eksponatlaridan (san’at va tabiatshunoslik predmetlari, qadimiy va turmush madaniyati predmetlari hamda ilmiy, tarixiy va texnikaviy ahamiyatga ega bo`lgan eksponatlardan) tashqari; 3) hayvonot bog`lari va shunga o`xshash muassasalardagi hayvonat olami eksponatlari (ularning qiymatidan qat’i nazar); 4) sahna-tomosha vositalari, dekoratsiyalar, mebel va rekvizitlar, butaforiya, teatr kostyumlari va milliy kostyumlar, bosh kiyimlar, ich kiyimlar, poyafzallar, pariklar va boshqalar; 5) o`quv kinofilmlar, magnit diskalar, kasetalar va boshqalar; 6) ish hayvonlari – otlar, ho`kizlar, tuyalar, eshaklar va boshqa ish hayvonlari (yuk tashuvchi va sport otlari hamda boshqa yuk tashuvchi hayvonlarni ham qo`shib); 7) mahsuldor va zotdor mollar – sigirlar, buqalar qo`toslar va buyvollar (ish hayvonlaridan tashqari), ayg`irlar va zotdor biyalar (ish hayvonlari sifatida foydalanilmaydiganlari), yilqida boqishga o`tkazilgan biyalar, tuyalar (ish hayvonlari sifatida foydalanilmaydiganlari), bug`ular, cho`chqalar, qo`ylar, echkilar, qo`chqorlar va boshqalar;

8) boshqa inventarlar (bolalar uyinchoqlari, maxsus chang`ilar va boshqalar); 9) boshqa maxsus, shu jumladan harbiy asosiy vositalar. 01 “Asosiy vositalar” schyotining debet tomonida asosiy vositalarning kirimi (dastlabki qiymatini shishi), kredit tomonida esa, asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi (dastlabki qiymatini kamayishi) aks ettiriladi. Budjet tashkiloti ishchi schyotlar rejasini tasdiqlayotganda 01 “Asosiy vositalar” schyotining tegishli subschyotlarini tashkilotga kirim qilingan asosiy vositalar manbaalari bo`yicha alohida shakllantirib olishi mumkin. Masalan 013/1 “Mashina va jixozlar(budjet mablag`i hisobidan)”, 013/2 “Mashina va jixozlar (rivojlantirish jamg`armasi mablag`i hisobidan)” va hokazo. Xuddi shuningdek boshqa asosiy vositalarni aks ettiruvchi subschyotlar bo`yicha ham ochish mumkin. Bu o`z navbatida asosiy vositalarga eskitrish hisoblanayotganda balansga olinish manbaasidan kelib chiqib haqiqiy xarajatlarda, hisobdan chiqarilishida aniq aks ettirish imkonini beradi. Budjet tashkilotlarda asosiy vositalarining eskirishi Budjet tashkilotlarda asosiy vositalarining eskirishi “Budjet tashkilotlarining asosiy vositalarining eskirishini aniqlash va buxgalteriya hisobida aks ettirish tartibi to`g`risidagi Nizom (O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2009 yil 30 oktyabrda 2028-son bilan ro`yxatga olingan)ga muvofiq asosiy vositalarining yillik eskirish me’yorlaridan kelib chiqqan holda, har yili aniqlanadi va har oyda shu tashkilotlarning buxgalteriya hisobi va hisobotida aks ettiriladi. Eskirish imoratlar, inshootlar, uzatkich moslamalar, mashina va jihozlar, ish hayvonlari va transport vositalari, ishlab chiqarish (ashyolarni ham qo`shib) va xo`jalik inventarlari hamda foydalanish mumkin bo`lgan yoshga yetgan ko`p yillik daraxtlar, butalar va boshqa asosiy vositalar bo`yicha aniqlanadi va hisobga olinadi. Vazirliklar, davlat qo`mitalari va idoralari, zarur hollarda, o`zlarining tizimidagi tashkilotlarda asosiy vositalarning eskirishi me’yorlarini asosiy vositalarning texnik shartlari yoki tayyorlovchi-tashkilotlar tavsiyalariga muvofiq

asosiy vositalar ob’ektlarining samarali foydalanish muddatini hisobga olgan holda, tegishli qonunchilik bilan belgilangan me’yorlardan oshmagan holda o`rnatilgan tartibda belgilashlari mumkin. Asosiy vosita ob’ektlarida amalga oshirilgan qo`shimcha qurish, qo`shimcha asbob-uskunalar bilan jihozlash, rekonstruksiya yoki modernizatsiya natijasida dastlabki qabul qilingan me’yoriy ko`rsatkichlari yaxshilanishi (oshirilishi) hollarda tashkilotlar shu ob’ektning amalga oshirilgan qo`shimcha qurish, qo`shimcha asbob-uskunalar bilan jihozlash, rekonstruksiya yoki modernizatsiya ishlari tugatilgan oydan keyingi hisobot oyining birinchi sanasidan boshlab shu ob’ektning samarali foydalanish muddatini qayta ko`rib chiqadilar. Beg`araz olingan asosiy vositalar ob’ektlarining samarali foydalanish muddati quyidagicha aniqlanadi: - tashkilotlardan olinganlar uchun – amalda foydalanilgan muddatlarini va avval hisoblangan eskirish summasini hisobga olgan holda; - boshqa yuridik va jismoniy shaxslardan olinganlar uchun – tashkilotlarda doimiy ishlaydigan inventarlash komissiyasi tomonidan belgilangan ob’ektning bozor bahosi va foydalanish muddatidan kelib chiqqan holda. Eskirish quyidagi asosiy vositalar bo`yicha aniqlanmaydi: arxitektura va san’atning noyob yodgorliklari bo`lgan imoratlar va inshootlar, kabinet va laboratoriyalarda joylashgan o`quv ishlari va ilmiy maqsadlarda foydalaniladigan jihozlar, eksponatlar, nusxalar, amaldagi va amal qilmayotgan modellar, maketlar va boshqa ko`rgazmali qo`llanmalar, mahsuldor qora mollar, hayvonot olami eksponatlari (hayvonot bog`i va shunga o`xshash tashkilotlarda), foydalanish mumkin bo`lgan yoshga yetmagan ko`p yillik ko`chatlar, kutubxona fondlari, filmlar fondi, sahnaga qo`yish uskunalari, badiiy va muzey buyumlari. Asosiy vositalar ob’ekti bo`yicha eskirish hisoblash mazkur ob’ekt asosiy vositalar tarkibiga qabul qilingan oydan keyingi oyning birinchi sanasidan boshlanadi hamda mazkur ob’ektning dastlabki (tiklanish) qiymati doirasida yoxud bu ob’ektni balansdan hisobdan chiqarilguncha amalga oshiriladi.

Hisobot yili mobaynida asosiy vosita ob’ektlari bo`yicha eskirish har oyda yillik eskirish summasining 1/12 miqdorida hisoblanadi. Asosiy vosita ob’ektlari bo`yicha eskirish hisoblash asosiy vositalarning dastlabki (tiklanish) qiymati to`liq qoplangan yoxud bu ob’ekt balansdan hisobdan chiqarilgan oydan keyingi oyning birinchi sanasidan boshlab to`xtatiladi. Asosiy vositalar ob’ektining samarali foydalanish muddati mobaynida eskirish hisoblanishi to`xtatilmaydi, ob’ektlarda amalga oshirilgan qo`shimcha qurish, qo`shimcha asbob-uskunalar bilan jihozlash, rekonstruksiya, modernizatsiya, texnik qayta jihozlash ishlari olib borilishi tufayli to`liq to`xtatilgan hollar bundan mustasno. Asosiy vositalarning eskirishi bo`yicha sintetik hisobi 02 “Asosiy vositalarning eskirishi” schyotida quyidagi subschyotlarga bo`lingan holda aks ettiriladi: 020 “Turar-joy imoratlarning eskirishi”; 021 “Noturar joy imoratlarning eskirishi”; 022 “Inshootlarning eskirishi”; 023 “Mashina va jihozlarning eskirishi”; 025 “Transport vositalarining eskirishi”; 029 “Boshqa asosiy vositalarning eskirishi”. Mazkur subschyotlarning kredit tomonida asosiy vositalarga eskirish hisoblanishi, debet tomonida esa, isoblangan eskirish summasini hisobdan chiqarilishi aks ettiriladi. Budjet tashkiloti ishchi schyotlar rejasini tasdiqlayotganda “Asosiy vositalarning eskirishi” schyotining tegishli subschyotlarini tashkilotga kirim qilingan asosiy vositalar manbaalari bo`yicha eskirish hisoblanishini alohida shakllantirib olishi mumkin. Masalan 023/1 “Mashina va jihozlarning eskirishi (budjet mablag`i hisobidan)”, 023/2 “Mashina va jihozlarning eskirishi (rivojlantirish jamg`armasi mablag`i hisobidan)” va xokazo.

Asosiy vositalarni balansdan chiqarilishi hisobi. Budjet tashkilotlarida asosiy vositalarni hisobdan chiqarilishi “Asosiy vositalarni balansdan chiqarish tartibi to`g`risida Nizom” (O`zR Moliya vazirining 2004 yil 16 avgustdagi 101-son Buyrug`i bilan tasdiqlangan) ga va boshqa qonuniy xujjatlarga tartibga solinadi. Asosiy vositalar quyidagilar natijasida tashkilot balansidan chiqariladi: - tugatish; - sotish; - beg`araz berish; - kamomad yoki yo`qotishning aniqlanishi; - qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollar. Asosiy vositalar qisman tugatilgan holda uning dastlabki (tiklash) qiymati va jamlangan eskirish summasi tegishligicha ob’ektning tugatilgan qismining dastlabki (tiklash) qiymati va jamlangan eskirish summasiga kamaytiriladi. Asosiy vositalar quyidagi hollarda ularni tugatish munosabati bilan balansdan hisobdan chiqarilishi mumkin: a) belgilangan xizmat muddati tugaganidan (to`liq eskirish hisoblab yozilganidan) keyin; b) jismoniy eskirish, halokatlar, tabiiy ofatlar, foydalanishning risoladagi shart-sharoitlarini buzish oqibatida yaroqsiz holga kelganlari; v) ma’nan eskirganlari; g) tegishli davlat organlarining qarorlari bo`yicha chiqib ketadiganlari; d) korxona va tashkilotlarning qurilishi, kengaytirilishi, rekonstruksiya qilinishi, zamonaviylashtirilishi va texnik qayta jihozlanishi munosabati bilan chiqib ketadiganlari. Tiklanishi mumkin bo`lmagan yoki iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo`lmagan asosiy vositalar tugatilishi kerak. Asosiy vositalarni tugatilishi munosabati bilan hisobdan chiqarilishida belgilangan tartibda mutaxassislar tomonidan nuqsonlar dalolatnomasi tuziladi.

Ushbu dalolatnomada asosiy vositani xolati aks ettiriladi. Qonunchilikda belgilangan tartibda budjet tashkiloti yuqori tashkilotga asosiy vositani tugatilishi munosabati bilan hisobdan chiqarilishi bo`yicha yozma murojat qiladi va ijobiy javob olingandan so`ng tashkilot raxbari tomonidan tasdiqlangan doimiy faoliyat qiluvchi komissiya tomonida tegishli dalolatnomalar tuzilib hisobdan chiqariladi. Budjet tashkilotlarida asosiy vositalarni sotish “Budjet tashkilotlari va davlat unitar korxonalarining asosiy vositalarini hamda qurilishi tugallanmagan b’ektlarini sotish, shuningdek ularni sotishdan tushgan pul mablag`larini taqsimlash tartibi to`g`risida Nizom” (Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 31 dekabrdagi 343-son qarori bilan tasdiqlangan)ga asosan tartibga solinadi. Budjet tashkilotlarining asosiy vositalarini hamda qurilishi tugallanmagan ob’ektlarini sotish quyidagi shartlardan biri qoniqtirilgan taqdirda amalga oshiriladi: - belgilangan xizmat qilish muddatining tamom bo`lishi (to`liq eskirish hisobga o`tkazilishi); - ularning jismoniy eskirishi, avariyalar, tabiiy ofatlar, foydalanishning normal sharoitlari buzilishi oqibatida yaroqsiz holga kelishi; - ma’naviy eskirishi; - budjet tashkilotlarining qurilishi, kengaytirilishi, rekonstruksiya qilinishi, modernizatsiya qilinishi va qayta tashkil etilishi munosabati bilan bo`shab qolishi. Budjet tashkilotlarining binolari va inshootlari (shu jumladan, qurilishi tugallanmagan binolari va inshootlari) O`zbekiston Respublikasi Davlat mulki qo`mitasi yoki uning hududiy boshqarmalari tomonidan xususiylashtirish tartibida sotiladi. Budjet tashkilotlarining qolgan asosiy vositalari budjet tashkilotlari tomonidan yuqori tashkilot bilan kelishgan holda, yuqori tashkilot bo`lmagan taqdirda - qonun hujjatlariga muvofiq mustaqil ravishda sotiladi. Bunda: - bir inventar ob’ektning qoldiq qiymati O`zbekiston Respublikasida belgilangan eng kam oylik ish haqining (budjet tashkiloti tomonidan sotish to`g`risida qaror qabul qilingan paytda) yuz baravari miqdoridan ortiqni tashkil

etadigan avtomototransport vositalari, shuningdek boshqa asosiy vositalar asosiy vositalar qiymatini baholash tashkilotlari tomonidan baholangandan keyin ommaviy savdolarda sotilishi kerak; - bir inventar ob’ektning qoldiq qiymati O`zbekiston Respublikasida belgilangan eng kam oylik ish haqining (budjet tashkiloti tomonidan sotish to`g`risida qaror qabul qilingan paytda) yuz baravari miqdoridan ortiq bo`lmagan asosiy vositalar budjet tashkilotlari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq to`g`ridan-to`g`ri shartnomalar tuzish orqali sotiladi. Yuqori tashkilotning (mavjud bo`lganda) talabiga ko`ra yoki budjet tashkilotlarining o`z tashabbusi bilan ushbu asosiy vositalar asosiy vositalar qiymati baholash tashkilotlari tomonidan baholangandan keyin ommaviy savdolarda sotilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasining chet eldagi budjet tashkilotlari hisoblanadigan vakolatxonalarining asosiy vositalari va qurilishi tugallanmagan ob’ektlari quyidagi tartibda sotiladi: - binolar va inshootlar (qurilishi tugallanmagan binolar va inshootlar ham shu jumlaga kiradi) - O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari asosida; - qolgan asosiy vositalar - O`zbekiston Respublikasining chet eldagi vakolatxonalari tomonidan yuqori tashkilot bilan (mavjud bo`lganda) kelishgan holda vakolatxona joylashgan mamlakatning qonun hujjatlariga muvofiq to`g`ridan-to`g`ri shartnomalar tuzish orqali mustaqil ravishda sotiladi. Binolar va inshootlarni (shu jumladan, qurilishi tugallanmagan binolar va inshootlarni) sotishdan tushgan mablag`lar Davlat mulki qo`mitasining maxsus g`aznachilik hisob raqamida jamlanadi va ular, sotib olish manbalaridan qat’i nazar, Davlat mulki qo`mitasi tomonidan xususiylashtirishdan tushgan mablag`lar sifatida taqsimlanadi. Budjet tashkilotlarining asosiy vositalarini sotishdan tushgan mablag`lar O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G`aznachiligining tegishli bo`linmalarida ochilgan shaxsiy hisob raqamlarida jamlanadi. Ko`rsatib o`tilgan mablag`lar budjet tashkilotlari tomonidan quyidagi tartibda taqsimlanadi:

50 foizi - tegishli budjet daromadiga o`tkaziladi; 50 foizi - budjetdan tashqari mablag`lar bo`yicha budjet tashkilotlarining O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G`aznachiligining tegishli o`linmalarida ochilgan shaxsiy hisob raqamlarida qoladi. Budjet tashkilotlari tomonidan asosiy vositalar ommaviy savdolarda sotilgan taqdirda mablag`larni taqsimlash ularni baholash va sotish xarajatlari chiqarib tashlangandan keyin amalga oshiriladi. Budjet tashkilotlari tasarrufida qoldiriladigan budjet tashkilotlari tomonidan faoliyat ixtisosligiga muvofiq moddiy-texnik bazani mustahkamlashga (shu jumladan, avtomototransport vositalarini sotib olishga), shuningdek kreditorlik qarzni (mavjud bo`lganda) to`lashga yo`naltiriladi. O`zbekiston Respublikasining chet eldagi budjet tashkilotlari hisoblanadigan vakolatxonalarining asosiy vositalari va qurilishi tugallanmagan ob’ektlarini sotishdan tushgan mablag`lar: - binolar va inshootlar bo`yicha (qurilishi tugallanmagan binolar va inshootlar ham shu jumlaga kiradi) - ularni sotish bo`yicha O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining alohida qarorlarida belgilangan tartibda; - qolgan asosiy vositalar bo`yicha - xarajatlar smetasida nazarda tutilgan asosiy vositalarni sotib olishga, faoliyat ixtisosligiga muvofiq moddiy-texnik bazani mustahkamlashga, shuningdek kreditorlik qarzni (mavjud bo`lganda) to`lashga taqsimlanadi. Asosiy vositalarni beg`araz berish yuqori tashkilot bilan kelishilgan xolda qonunchilikda belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Inventarizatsiya natijasida asosiy vositalar bo`yicha kamomad yoki yo`qotishning aniqlanishi ulan undirilishi “Inventarizatsiya jarayonida aniqlangan mol-mulk kamomadi va ortiqchasining buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish tartibi to`g`risidagi Nizom” (Moliya vazirligi, Davlat Soliq qo`mitasi, Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining 2004 yil 10 martdagi 37, 2004-26, 20/1- sonli qarori bilan tasdiqlangan) ga asosan tartibga solinadi. Ushbu nizomga asosan ish beruvchining mulkiga yetkazilgan zarar hajmi, zarar uchun xodimning moddiy javobgarlik chegaralari va tartibini aniqlash O`zbekiston Respublikasi Mehnat

kodeksi bilan tartibga solinishi ko`rsatilgan. Bir oylik o`rtacha ish xaqidan oshmaydigan yetkazilgan zarar summasini aybdor xodimdan undirish ish beruvchining farmoyishiga muvofiq amalga oshiriladi. Farmoyish yetkazilgan zarar aniqlangan kundan boshlab bir oydan kechikmasdan chiqarilishi mumkin. Bunda zarar hajmi inventarizatsiya o`tkazish davrida mazkur joyda amal qilayotgan bozor baholari bo`yicha hisoblanadi. Agar xodimdan undirilishi lozim bo`lgan yetkazilgan zarar summasi uning o`rtacha oylik ish xaqidan yuqori yoki zarar aniqlangan kundan boshlab bir oylik muddat o`tgan bo`lsa, undirish sud orqali amalga oshiriladi. Ish beruvchining mulki o`g`irlanganda, kam chiqqanda, qasddan yo`qotish yoki qasddan buzish natijasida hamda boshqa hollarda yetkazilgan zarar hajmi bozor qiymati bo`yicha hisoblanadi. Inventarizatsiya jarayonida aniqlangan mol-mulkning bozor qiymatini aniqlash uchun quyidagilardan foydalanish mumkin: a) ishlab chiqaruvchi tashkilotlardan va ularning rasmiy dilerlaridan, tovar xom ashyo birjalaridan, ko`chmas mulk birjalaridan yozma shaklda olingan xuddi shunday mahsulotga doir narxlar to` ѓ risidagi ma’lumotlar; b) Markaziy bankning kamomad (ortiqcha) aniqlangan sanadagi va tegishli mulkni sotib olish sanasidagi kurslarning nisbati shaklida aniqlangan hisob-kitob koeffitsiyentini qo`llagan holda sotib olish sanasidagi (tasdiqlovchi hujjatlar mavjud bo`lganda) mol-mulklarning erkin konvertatsiyalanadigan valyuta (EKV) dagi qiymati to`g`risidagi ma’lumotlar; v) tegishli davlat idoralarida mavjud bo`lgan narxlar darajasi to`g`risidagi ma’lumotlar; g) inventarizatsiya o`tkazilayotgan davrda ommaviy axborot vositalari va maxsus adabiyotlarda e’lon qilingan narx darajalari to`g`risidagi ma’lumotlar; d) tegishli mol-mulkning qiymati to`g`risida baholovchining ekspert xulosasi. Asosiy vositalarni ularning tugatilishi sababli hisobdan chiqarish to`g`risida komissiya tomonidan qabul qilingan qaror natijalari budjet tashkilotlarida asosiy vositalarni hisobdan chiqarish to`g`risidagi dalolatnoma bilan (AV-4-son shakl,

byudj.), shu jumladan, transport vositalari bo`yicha budjet tashkilotlarida transport vositalarini hisobdan chiqarish to`g`risidagi dalolatnoma (AV-4a-son shakl, byudj.) bilan, kutubxonadagi mavjud adabiyotlarni hisobdan chiqarish budjet tashkilotlari kutubxonasida mavjud bo`lgan adabiyotlarni hisobdan chiqarish bo`yicha dalolatnoma (444-son shakl) bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu dalolatnomalar komissiya tomonidan ikki nusxada tuziladi va barcha komissiya a’zolari tomonidan imzolanadi. Birinchi nusxasi buxgalteriyaga beriladi, ikkinchi nusxasi asosiy vositalar ob’ektlarining saqlanishi uchun javobgar bo`lgan shaxsda qolib, hisobdan chiqarish natijasida qolgan moddiy qimmatliklar yoki temir- tersakni omborga topshirish yoki sotish uchun asos bo`ladi. Transport vositasini hisobdan chiqarishda buxgalteriyaga dalolatnoma bilan birgalikda O`zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining Yo`l harakati xavfsizligi davlat xizmati organlarida hisobdan chiqarilganligini tasdiqlaydigan hujjat ham taqdim qilinadi. Ushbu dalolatnomalar tashkilot rahbari (yoki uning o`rinbosari) tomonidan tasdiqlanguniga qadar asosiy vositalarni qismlarga bo`lish va demontaj qilishga yo`l qo`yilmaydi. Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish va joydan-joyga ko`chirish operatsiyalarining hisobi 438-son shakldagi jamlanma qaydnomada (9-memorial orderda) olib boriladi. Jamlanma qaydnomaga yozuvlar har bir hujjat bo`yicha yoziladi. Bunda, “Jami” ustunida (tikqatorida) yoziladigan hisobdan chiqarilgan va joydan-joyga ko`chirilgan moddiy ashyolar summasi subschyotning debet bo`yicha summasiga teng bo`lishi kerak. Nomoddiy aktivlar hisobini tashkil etish, uning maqsadi va vazifalari. Nomoddiy aktivlar - tashkilot tomonidan ulardan ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko`rsatish yoki tovarlarni sotish jarayonida foydalanish maqsadida yoxud ma’muriy va boshqa funksiyalarni amalga oshirish uchun uzoq muddat mobaynida tutib turiladigan, moddiy-ashyoviy mazmunga ega bo`lmagan mol-mulk ob’ektlaridir.

Aktivlarni buxgalteriya hisobiga nomoddiy aktivlar sifatida qabul qilishda bir vaqtning o`zida quyidagi shartlar bajarilishi kerak: a) moddiy-ashyoviy tuzilish (shakl)ga ega bo`lmasligi; b) aktivlardan mahsulot ishlab chiqarishda, ishlar bajarish yoki xizmatlar ko`rsatishda yoxud korxonaning ma’muriy va boshqa funksiyalari uchun uzoq muddat, ya’ni davomiyligi 12 oydan yuqori foydali xizmat muddati yoki agar u 12 oydan oshadigan bo`lsa, oddiy operatsion sikl mobaynida foydalanish. v) korxona ushbu aktivni keyinchalik qayta sotishni mo`ljallamaydi; g) ishonchlilik, ya’ni korxonada aktiv va unga bo`lgan mutlaq huquqning mavjudligini tasdiqlovchi tegishli ravishda rasmiylashtirilgan hujjatlar (patentlar, guvohnomalar, boshqa muhofaza qiluvchi hujjatlar, patent, tovar belgisidan voz kechish (sotib olish) shartnomasi)ning mavjudligi; d) identifikatsiyalash imkoniyati. Nomoddiy aktiv identifikatsiyalanadigan bo`lib hisoblanadi, agarda u quyidagi mezonlardan biriga muvofiq kelsa: a) ajraladigan bo`lsa, ya’ni uni korxonadan ajratib bo`lsa hamda sotish, berib yuborish, ijaraga berish, alohida yoki ular bilan bog`liq aktiv, kontrakt yoki majburiyat bilan birga ayirboshlash (gudvilldan tashqari) mumkin bo`lsa. b) Agar EHM uchun dasturlar va ma’lumotlar bazasi tegishli asosiy vositaning (shu jumladan o`rnatilmagan) tarkibiy qismi hisoblansa, u moddiy aktiv ahamiyatiga ega bo`lgan asosiy vosita bilan birga qaraladi. Agar EHM uchun dasturlar va ma’lumotlar bazasi tegishli asosiy vositaning tarkibiy qismi hisoblanmasa va mutlaq huquq korxonaga tegishli bo`lsa, u nomoddiy aktiv hisoblanadi; b) ushbu huquqlar beriladigan yoki korxonadan yoxud boshqa huquq va majburiyatlardan ajraladigan bo`lishidan qat’i nazar, shartnomaviy va boshqa yuridik huquqlardan paydo bo`ladi. c) Kelgusida korxonaning nomoddiy aktiv bilan bog`liq iqtisodiy foyda olish ehtimoli faqatgina quyidagi holda mavjud bo`ladi:

d) a) aktivning kelgusida korxonaning iqtisodiy foydasi (daromadi)ning ko`paytirishga qodirligi, shuningdek korxonaning aktivdan ushbu maqsadda foydalanish niyati isbotlanganda; e) b) korxona kutilayotgan kelgusidagi iqtisodiy foydani topa olishi uchun yetarlicha resurslar mavjud bo`lganda yoki ularning hammabopligini isbotlash mumkin bo`lganda. f) Nomoddiy aktivlarning buxgalteriya hisobi birligi bo`lib inventar ob’ekti hisoblanadi. Nomoddiy aktivlarning inventar ob’ekti bo`lib bitta patentdan, guvohnomadan, huquqdan voz kechish shartnomasidan va shu kabilardan kelib chiqadigan huquqlar jami hisoblanadi. Bir inventar ob’ekti boshqasidan ajratilishi (identifikatsiyalanishi)ning asosiy belgisi bo`lib, ular tomonidan mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish yoki xizmatlar ko`rsatishda mustaqil vazifalarning bajarilishi yoxud korxonaning ma’muriy va boshqa funksiyalari uchun ishlatilishi hisoblanadi. Ikkita yoki bir nechta korxona mulkida bo`lgan nomoddiy aktivlar ob’ekti har bir korxona tomonidan umumiy mulkdagi uning ulushiga teng miqdorda nomoddiy aktivlar tarkibida aks ettiriladi. g) Nomoddiy aktivlarga yuqoridagi talablarga javob beruvchi quyidagi ob’ektlar kiritilishi mumkin: h) a) patent egasining ixtiro, sanoat namunalari va foydali modellarga bo`lgan mutlaq huquqi; i) b) muallif yoki boshqa huquq egasining EHM uchun dasturlar va ma’lumotlar bazalariga bo`lgan mutlaq huquqi; j) v) muallif yoki boshqa huquq egasining integral mikrosxemalarning topologiyalariga bo`lgan mutloq huquqi; k) g) huquq egasining tovar belgisi va xizmat ko`rsatish belgisiga bo`lgan mutlaq huquqi, shuningdek tovar ishlab chiqarilgan joy nomidan foydalanish huquqi; l) d) huquq egasining seleksiya yutuqlariga bo`lgan mutlaq huquqi;

m) gudvill j) tabiiy resurslardan foydalanish huquqi, ya’ni yer osti boyliklari, atrof-muhitdagi boshqa resurslar, atrof-muhit to`g`risidagi geologik va boshqa ma’lumotlar va shu kabilardan foydalanish huquqi; n) z) yer uchastkasidan foydalanish huquqi; o) i) boshqa nomoddiy aktivlar (mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish va xizmatlar ko`rsatish, iqtisodiy va boshqa imtiyozlardan foydalanish huquqi va shu kabilar). Nomoddiy aktivlar quyidagilar natijasida tashkilot balansiga kiritiladi: - ishlab chiqarish tugaganidan so`ng yaratilgan ob’ektni qabul qilish-topshirish; p) - oldi-sotdi shartnomasi bo`yicha ob’ektni sotib olish; q) - beg`araz kelib tushish; r) - ortiqcha (hisobga olinmagan) nomoddiy aktivlar ob’ektlarini aniqlash; - qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollarga ko`ra. s) Cotib olingan, shuningdek tashkilotning o`zida yaratilgan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymatiga ularning sotib olish narxi (tannarxi) va ularga qilingan barcha xarajatlarining to`liq summasida, jumladan mazkur nomoddiy aktivlarni yetkazib berish va o`rnatish, ishga tushirish va boshqa shu bilan bog`liq xarajatlarni hisobga olgan holda kiritiladi. Jumladan, sotib olingan nomoddiy aktivlarning boshlang`ich qiymati quyidagi xarajatlardan tashkil topadi: • huquqdan voz kechish (sotib olish) shartnomasiga muvofiq huquq egasi (sotuvchi)ga to`langan summalar; t) • huquq egasining mutlaq huquqidan voz kechishi (sotib olish) munosabati bilan amalga oshirilgan ro`yxatdan o`tkazish yig`imlari, davlat bojlari, patent bojlari va boshqa shunga o`xshash to`lovlar; u) • bojxona bojlari va yig`imlari; v) • nomoddiy aktivlarni sotib olish munosabati bilan to`lanadigan soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar summalari (agar ular qoplanmasa); w) • nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog`liq axborot va maslahat xizmatlari uchun to`langan summalar;

x) • nomoddiy aktivlar ular orqali sotib olingan vositachilarga to`lanadigan haqlar; • nomoddiy aktivlar ob’ektlarini yetkazib berish tavakkalchiligini sug`urtalash bo`yicha xarajatlar; y) • aktivdan maqsadga ko`ra foydalanish uchun uni yaroqli holatga keltirish bilan bevosita bog`liq boshqa xarajatlar. z) Sotib olingan nomoddiy aktivlarga haq to`lash bilan bog`liq xarajatlar, sotib olish bo`yicha kontraktlarni tayyorlash va ro`yxatdan o`tkazish bilan bog`liq xarajatlar hamda aktivlarni sotib olish bilan bevosita bog`liq bo`lmagan boshqa xarajatlar nomoddiy aktivlarning boshlang`ich qiymatiga kiritilmaydi, balki ular sodir bo`lgan hisobot davrida xaqiqiy xarajatlar sifatida hisobotlarda aks ettiriladi. aa) Tashkilotning o`zi tomonidan yaratilgan (ishlab chiqilgan) nomoddiy aktivlarning boshlang`ich qiymati ushbu nomoddiy aktivlarni ishlab chiqarishga sarflangan haqiqiy xarajatlar summasi sifatida aniqlanadi. Nomoddiy aktivlar chet el valyutasi hisobiga sotib olinishida sotib olinayotgan nomoddiy aktivlarning qiymati operatsiya sodir etilgan sanadagi O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki kursi bo`yicha chet el valyutasini so`mga hisoblab o`tkazish yo`li bilan aniqlanadi. Nomoddiy aktivlar kirimini hisobga olish va ularni baholash xamda ularni balansdan chiqarilishi hisobi. Nomoddiy aktivlar kirimi hisobi buxgalteriya hisobida belgilangan tartibda buxgalteriya birlamchi, yig`ma va hisob registrlarida aks ettiriladi. Jumladan: nomoddiy aktivlar tashkilot tomonidan yaratilaganda nomoddiy aktivni barpo etish to`g`risida shartnoma, ob’ektni barpo etishga ketgan xarajatlarni tasdiqlovchi xujjatlar, ob’ektni kirim qilib olish to`g`risidagi dalolatnoma; Oldi-sotdi shartnomasi bo`yicha ob’ektni sotib olishda xuquqlar berilganligi to`g`risida shartnoma, amalga oshirilgan to`lovlarni tasdiqlovchi xujjatlar, qabul qilib olish dalolatnomasi;

Beg`araz kelib tushishi bo`yicha xuquqlar berilganligi to`g`risida shartnoma, qabul qilish dalolatnomasi, baxolash dalolatnomasi. Ortiqcha (hisobga olinmagan) nomoddiy aktivlar ob’ektlarini aniqlash bo`yicha inventarizatsiya dalolatnomasi. Nomoddiy aktivlar kirimi bilan bog`liq xarajatlar xar bir inventar ob’ekt bo`yicha jamlanma qaydnoma tuzilib buxgalteriya ma’lumotnomasi asosida AV-6 shakldagi inventar kartochka ochiladi, buxgalteriya yozuvlari berilib 6-memorial order yoki 274-son shakldagi memorial order , memorial orderga asosan 308-son shakldagi bosh jurnal kitobi va hisobot shakllariga tushiriladi. Nomoddiy aktivlar foydalanishga yaroqsiz holga kelguniga qadar hisobda aks ettiriladi. Foydalanishga yaroqsiz holga kelgan nomoddiy aktivlar belgilangan tartibda hisobdan chiqariladi. Nomoddiy aktivlar quyidagilar natijasida tashkilot balansidan hisobdan chiqariladi: -tugatish; -sotish; -beg`araz berish; -kamomad yoki yo`qotishning aniqlanishi; -qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollar. Nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarilishi bilan bog`liq operatsiyalarni buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun quyidagi xujjatlar rasmiylashtiriladi: tugatish bo`yicha amal qilish muddati tugaganligi tufayli hisobdan chiqarilganda – hisobdan chiqarish to`g`risidagi dalolatnoma; sotish bo`yicha – shartnoma, xaq olinganligini tasdiqlovchi to`lov xujjatlari, chiqib ketish to`g`risida dalolatnoma; beg`araz berilish bo`yicha - chiqib ketish to`g`risida dalolatnoma; kamomad yoki yo`qotishning aniqlanishi bo`yicha – inventarizatsiya dalolatnomasi. Nomoddiy aktivlarni chiqib ketishiga oid buxgalteriya xujjatlariga asosan buxgalteriya yozuvlari berilib 274-son shakldagi memorial order rasmiylashtiriladi.

Memorial orderga asosan 308-son shakldagi bosh jurnal kitobi va hisobot shakllariga tushiriladi (chizma). Nomoddiy aktivlar bo`yicha sintetik hisob 03 “Boshqa uzoq muddatli nomoliyaviy aktivlar” schyotining 030 “Nomoddiy aktivlar” subschyotida yuritiladi. Bu schyotning debet tomonida nomoddiy aktivlar kirimi qiymati, kredit tomonida nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarilishi qiymati aks ettiriladi. Budjet tashkiloti ishchi schyotlar rejasini tasdiqlayotganda 030 “Nomoddiy aktivlar” subschyotini tashkilotga kirim qilingan nomoddiy aktivlar manbaalari bo`yicha alohida shakllantirib olishi mumkin. Masalan 030/1 “Nomoddiy aktivlar (budjet mablag`i hisobidan)”, 030/1 “Nomoddiy aktivlar (rivojlantirish jamg`armasi mablag`i hisobidan)” va xokazo.

Adabiyotlar: 1.“ O’zbekiston Respublikasining 2016 yil 13 apreldagi “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni, O`RQ-404-sonli. 2.O’zbekiston Respublikasining “Budjet kodeksi” 2013 yil 26 dekabrdagi 360- sonli qonun bilan qabul qilingan. 3.O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning hududiy bo’linmalarida. budjetdan mablag’ oluvchilarning shaxsiy hisobvaraqlarini ochish,yopish va yuritish qoidalari” O’zR AV. tomonidan 2013yil 18 yanvarda № 2414 son bilan ro’yxatdan o’tgan. 4. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2013 yil 2 dekabr 157-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “ O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti g’azna ijrosi budjet hisobi to’g’risida yo’riqnoma ” . 5.“Davlat Budjetining g’azna ijrosi qoidalari” O’zR AV. tomonidan 2009 yil 16 sentyabrda № 2007 - son bilan ro’yxatdan o’tgan; 6.“Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Yo’riqnoma 22 dekabr 2010 yil № 2169-son bilan O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligidan ro’yxatdan o’tgan. 7 .O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 3 sentyabrdagi 414- sonli "Budjet tashkilotlarini mablag` bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to`g`risida"gi qarori. 8. “ Budjet tashkilotlari va budjet mablag`lari oluvchilarning xarajatlar smetasi va shtat jadvallarini tuzish, tasdiqlash va ro`yxatdan o`tkazish tartibi “to`g`risidagi nizom .(O`zbekiston respublikasi qonun hujjatlari to`plami, 2014 y., 51-son, 612-modda) O`zbekiston respublikasi adliya vazirligi tomonidan 2014 yil 15 dekabrda ro`yxatdan o`tkazildi, ro`yxat raqami 2634.

O'xshashlar

Budjet tashkilotlarida moliyaviy aktivlar hisobi

Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar hisobi

Nomoddiy aktivlar hisobi

Budjet tashkilotlarida asosiy vositalar va material zaxiralar hisobi

Budjet tashkilotlarida hisob-kitoblar hisobi