Nomoddiy aktivlar hisobi - Iqtisodiyot - Referatlar

Nomoddiy aktivlar hisobi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

133.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1.Nomoddiy aktivlarning mohiyati va turlari 2.Nomoddiy aktivlarni sotib olish va ularni baholash 3.Nomoddiy aktivlarni hisobga olish tamoyillari 4. Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash tartibi 5.Nomoddiy aktivlarni chiqib ketishining hisobi 6.Ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlari bo`yicha xarajatlarni hisobga olish 7.Emiriladigan aktivlar bo`yicha xarajatlarni hisoblash 8.Nomoddiy aktivlar haqidagi ma`lumotlarni yoritish

www.arxiv.uz Nomoddiy aktivlarning mohiyati va turlari. Buxgalteriya hisobiningmilliy standartlarida nomoddiy aktivlarga quyi- dagicha ta`rif beriladi: « Nomoddiy aktivlar – bu xo`jalik faoliyatida foydala-nish uchun yoki boshqarish uchun xo`jalik sub`ekti tomonidan nazorat qilinadigan, shuningdeq uzoq (bir yildan ortiq) muddat ishlatishga mo`ljallangan moddiy- buyum shakliga ega bo`lmagan mulk ob`ektlaridir». 1 Berilgan ta`rifdan ko`rinib turib-diki nomoddiy aktivlar bu:  Korxonaning mulkiy ob`ektidir - nomoddiy aktivlarni aksariyat qismi korxona tomonidan sotib olinadi, ularga egalik qiladi va buxgalteriya balansida o`z mulkining bir qismi sifatida aks ettiradi;  Moddiy (natural)-buyum shakliga ega emas – nomoddiy aktivlar jismo-niy ko`rinishga ega emasdirlar;  Sotish uchun mo`ljallanmaydi - nomoddiy aktivlar qayta sotish uchun sotib olinmaydi, balki xo`jalik faoliyatida foydalanish, nazorat qi-lish va boshqarish uchun sotib olinadi;  Х o`jalik faoliyatida uzoq muddat foydalaniladi - odatda nomoddiy aktivlar tarkibiga korxona faoliyatida bir yildan uzoq muddat faoliyat ko`rsatadigan (foydalaniladigan) va shu davr mobaynida egalariga huquq va ustunliklar beradigan aktivlar kiritiladi. Nomoddiy aktivlar tarkibi turlicha bo`lib, ular bir qator belgilari bo`-yicha tarkibiy qismlarga ajratilib o`rganiladi: identifikatsiyalash, sotib olish, kutilayotgan ustunliklar berish davri, korxonadan ajralishi va boshqalar bo`yicha turkumlanishi mumkin.( 9.1-chizma) Nomoddiy aktivlarning turkumlanishini izohlashdan oldin korxona no- moddiy aktivlari va ularni tavsifi bilan tanishib chiqaylik. Korxona nomod-diy aktivlariga quyidagilar kiradi: patentlar, litsenziyalar, intelektual mulk va savdo belgilari, komp ь yuter dasturlari, mualliflik huquqi, mijozlar ro`yhati, litsenziya, marketing huquqlari, import kvotalari, tashkiliy xarajatlar, nou-xau, franchayzing va gudvill. 1 НСБУ Республики Узбекистан, Ташкент, Мин. Фин Руз, НАБиА РУз 2002 г.

www.arxiv.uz Patent — huquqiy tan olingan va ro`yxatdan o`tkazilgan mutlaq huquq. Patent huquqi o`zining egasiga patentga taalluqli bo`lgan buyumni, jarayonni yoki faoliyatni foydalanish, ishlab chiqarish, sotish va nazorat qilish huquqini beradi. Bunda chetdan boshqa shaxslar bevosita aralasha olmaydi. Patent huquqi kashfiyotning tarkibini himoya qiladi va u belgilangan tartibda ro`yxatga olingan bo`lishi kerak. Patent huquqi bilan himoyalanadigan ob`ektlarni ishlatishning asosiy ko`rinishi - bu huquqni litsenziya shartnomasi asosida berish va ob`ektni korxona ustav kapitaliga ulush sifatida qo`shishdir. Yer va tabiiy resurslardan foydalanish huquqi - yer maydonlari, tabiiy resurslarni qazib olish maydonlari va ushbu maydonlar haqidagi geologik va boshqa axborotlarga egalik qilish huquqidir. Alohida mulksiz, huquqning b е rilishi Indеntifika- tsiyalanadigan Alo h ida sotib olingan Q onun yoki shartnoma b õ yicha bеlgilanganNomoddiy aktivlarni ng turkumlanishi Idеntifikatsiyalanis hi b õ yicha Sotib olish usuli b õ yicha Ustunlik bеrish davri b õ yicha Korxonadan ajratila olinishi b õ yicha Alo h ida mulk bilan birga bеriladigan Idеntifika siyalanmaydig an Birgalikda sotib olingan Inson yoki i q tisodiy omillariga bo ğ li q

www.arxiv.uz 9.1-chizma. Nomoddiy aktivlarni turkumlanishi "Nou-xau" - texnik tashkil qilish, hizmat ko`rsatish va tijorat xususiyatiga ega axborot bo`lib, u boshqa shaxslarga noma`lumligi sababli, haqiqiy yoki poten- tsial tijorat qiymatiga ega bo`ladi. Qonuniy asoslarga ko`ra, axborotlarga erishib bo`lmaydi va bu axborotga ega bo`lgan shaxs uning sirliligini ta`minlashga mas`ul- dir. Sanoat mulklari boshqa ob`ektlardan farqli ravishda "nou-xau" ro`yxatiga olinmaydi. "Nou-xau"ni topshirish haqidagi shartnoma asosida "nou-xau"ning o`zi topshiriladi, uni ishlatish huquqi emas. "Nou-xau"ni topshirish shartnomasining majburiy elementlari: ob`ektning hamma xususiyatlari tavsifi, uni sir saqlash bilan bog`liq tartiblar va "nou-xau"ning uni amaliyotga qo`llashdagi hamkorligi. Sanoat namunalarini ro`yxatdan o`tkazish - bu ishlab chiqarilgan buyumning shakli, namunasi yoki bezaklariga nisbatan berilgan patentga o`xshashdir. Sanoat namunasini ro`yxatdan o`tkazishda tashqi ko`rinish himoya vositasining vazifasini bajarsa, patent xizmat ko`rsatishni himoya kila oladi. Masalan, kompaniya terminalining yangi dizaynni ruyxatdan o`tkazish bilan himoyalanadi. Komp ь yuter esa patent bilan himoyalanadi. Sanoat namunasining patentga ega bo`lishi zarurligi uning o`ziga xosligi va sanoatda qo`llanila olishligidir. Sanoat namunasiga patent 10 yilga beriladi va yana 5 yil muddatga o`zaytirilishi mumkin. Patent huquqi bilan himoyalanadigan ob`ektlar ishlatilishining asosiy ko`rinishi-bu huquqlarning litsenzion shartnomalar asosida amal qilishi va ob`ektning korxona ustav kapitaliga ulush sifatida qo`shilishidir. Litsenzion shartnoma oldi-sotdi yoki ijara shartnomalaridan farq qiladi. Chunki patent egasi litsenzion shartnoma orqali kashfiyotni o`zini emas, balki uning ishlatish huquqini berdi. Patent egasi kashfiyotni ishlatish huquqini uchinchi shaxslarning keng davrasiga topshirishi va o`zi ham kashfiyotni ishlatishi mumkin.

www.arxiv.uz Mualliflik huquqi — bu mualliflarga adabiyot, musiqa, tasviriy san`at va boshqa yaratilgan asarlar uchun qonun yo`li bilan berilgan himoya shaklidir. Mualliflik huquqi egalariga beriladigan huquqlar — o`z ishlarini chop ettirish, qayta bosish va ko`paytirish, sotish va nusxalarini taqsimlash va o`z asarlarini ijro etish hamda yozdirish huquqlarini beradi. Mualliflik huquqi bilan tartibga solinadigan ob`ektlarga komp ь yuterlar uchun dasturlar, ma`lumotlar ba--zasi va shuningdek, ilm-fan, adabiyot, san`at asarlari misol bo`la oladi. Mualliflik huquqi bilan boshqariladigan ob`ektlarni ro`yxatdan o`tka-zish shart emas. Muallif o`z asarini ob`ekt ko`rinishida namoyon qilishi va uni istalgan vaqtda ko`rsatib berishi shart. Mualliflik huquqi ob`ektlarni topshi-rishning huquqiy ko`rinishi, ya`ni mualliflik shartnomasidir. Ma`lum turdagi faoliyat bilan shug`ullanish huquqini beruvchi litsenziyalar misol bo`la oladi. Albatta, bunda litsenziya bir yildan ortiq muddatga berilgan bo`lishi kerak. Kashfiyot agar yangi kashfiyot bo`lsa va sanoatda qo`llanila olsa yoki ma`lum bo`lgan asbob-uskunalar, shtamp, kimyoviy moddalardan yangicha tarzda ko`llanilsa, ular ham qonuniy ravishda himoyalanishi mumkin. Kashfiyotlarga patent 20 yilga beriladi va u kashfiyotning ustunliklarini, muallifligini tasdiqlovchi hujjat sanaladi va uni ishlatishga huquq beradi. Savdo markalari va tovar belgisi. Savdo markalari (Masalan: Nestle, Adi- das) yoki savdo namunalari (Koka-kola) kompaniyalar tomonidan mahsulot yoki xiz-mat uchun berilgan nomlar yoki identifikatsiyani aniqlovchi boshqa ramzlar ular egalik qilishni asosli ravishda olib borish uchun ruyxatdan o`tkazilishi mumkin. Ruyxatdan o`tkazilgan savdo markalari va savdo namunalarini keyingi yillarga ham muddatni uzaytirish yo`li bilan xizmat muddatini yangilab turish mumkin. Bu holda nomlar, ramzlar yoki mahsulot identifikatsiyasini belgilovchi boshqa ramz-lar huquqiy hisoblanadi. Franchayzing — ma`lum bir formula, texnologiya yoki tashqi ko`rinishini qo`llash bo`yicha o`ziga xos huquq. Franchayzing (masalan: kabel televideniyasi kom-paniyasi) odatda hukumat organlari tomonidan davlat mulkidan foydalanish hu-quqiga egalik qilish yoki kommunal xizmat ko`rsatish (elektromontaj) uchun va

www.arxiv.uz xo`-jalik sub`ektlari tomonidan aniq bir ishlar va aniq xizmatlardan foy-dalanish huquqi bilan egalik qilish uchun taqdim qilinadi. Franchayzing to`g`risidagi har bir kontrakt uning amalda bo`lish davrini, shuningdek franchayzer (foydalanish huquqiga imkon beruvchi sub`ekt)ning hamda franchayzi (bu imtiyozni oluvchi sub`ekt)ning huquq va majburiyatlari aniq belgilab beriladi. Komp ь yuter dasturiy ta`minoti – bu korxonaning ishlab chiqarish, ma`muriy faoliyatida ishlatish yoki ijaraga berish uchun mo`ljallangan hamda kelgusida iq-tisodiy manfaatlar keltiradigan komp`yuterlarda maxsus operatsiyalarni (buxgal-teriya hisobi, iqtisodiy tahlil va shunga o`xshashlarni) bajarishga mo`ljallangan hamda korxonani o`zida yaratilgan yoki sotib olingan dasturlardir. Komp ь yuter dasturlarini takomillashtirish bilan bog`liq bo`lgan xara-jatlar hisobi tarmokning kengayib borishi va amaliyotda ishlab chiqarilgan yangi hisob jarayonlarini paydo bo`lishi bilan o`ta muhim ahamiyat kasb etmoqda. Komp ь yuter dasturlari va ularni takomillashtirishga qilingan investi-tsiyalar komp ь yuter dasturiy ta`minoti, bilan shugullanuvchi korxonalarda boshqa aktivlar sifatida ko`riladi. Komp ь yuter dasturiy ta`minotiga qilingan harajat- larni kapitalizatsiyalashtirish, sotish yoki keng foydalanish uchun ijaraga berish-ga mo`ljallangan komp ь yuterning dasturiy ta`minotini rivojlantirish, ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalar xarajatlarning salmoqli qismini tashkil etadi. Hisobga olishda asosiy masala bo`lib, dasturiy ta`minot to`plamlarini takomil-lashtirishda amalga oshirilgan qanday xarajatlar hisobdan chiqarilishi va qan-daylari kapitalizatsiyalashtirilishi kerakligiga ahamiyat beriladi. Dasturiy ta`minot hisobida quyidagi holatlarga alohida e`tibor qaratish lozim: Sotish yoki ijaraga berish uchun mo`ljallangan komp ь yuter dasturiy ta`-minotini ishlab chiqarishga ketgan barcha xarajatlar, ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalar xarajatlari hisoblanadi hamda hisobdan chiqarilishi lozim; Т exnik iqtisodiy asoslashni o`tkazish uchun ishlab chiqarilgan mah-sulotning asl nusxalarini ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar sar-moyalashtirilishi zarur. Bu

www.arxiv.uz xarajatlar tarkibiga kodlash va texnik iq-tisodiy asoslashni o`tkazish uchun tekshiruv bilan bog`liq xarajatlar kiradi. Т ashkiliy xarajatlar - bu faoliyatni tashkil qilishga ketgan xarajat-lardir. Т ashkiliy xarajatlarning ba`zilari to`g`ridan-to`g`ri kapitalizatsiyalanadi. Bunday xarajatlarga misol tariqasida huquqiy masalalar bo`yicha, buxgalteriya bo`yicha, devon tovarlari uchun qilingan xarajatlarni keltirish mumkin. Т ashki-liy xarajatlarni kapitalizatsiya qilishning sababi, ular kelgusida daromad keltiradi. Barcha xarajatlarni birinchi yilda hisobdan chiqarish xarajatlar va daromadlarning muvofiqlik tamoyiliga putur etkazadi. Shuning uchun tashkiliy xarajatlar odatda erkin tanlab olingan qiska davr ichida amortizatsiya qilinadi. Gudvill - noaniq nomoddiy aktiv hisoblanadi. Hisobga olish maqsadida gudvill - kompaniyaning sotib olingan haqiqiy bahosi bilan identifikatsiya- lanadigan sof aktivlarning bozordagi bahosi o`rtasidagi farqdir. U eng ko`p tar- qalgan va muhim nomoddiy aktiv hisoblanadi. Gudvill kompaniyaning ijobiy tavsiflaridan kelib chiqadigan qiymat bo`lib, kompaniyaning aniq aktivlaridan kutilayotgan daromadlarning qo`shimcha ravishda ko`paytirishga xizmat qiladi. Kompaniyaning o`zi tomonidan yuzaga keltirilgan gudvill aktiv sifatida aks ettirilmaydi. Chunki bu kompaniya sotib olinayotganda sotib olish bahosi va kompaniya aktivlarining haqiqiy bahosi o`rtasidagi farq sifatida yuzaga chiqadi. Gudvill asosan kompaniyaning oddiy ko`rsatkichlaridan yukori bo`lgan moliyaviy ko`rsatkichlarining taxmin qilinayotgan qiymatini aks ettiradi. Bu taxminlar kompaniya yoki uning operatsion muhitiga aloqador bo`lgan nomoddiy ijobiy tavsiflar yoki omillar bunday daromadlar olishiga ishonch tugdiradi. Ular kompaniyalar uchun o`rtachadan yuqori bo`ladi. Yuqori darajadagi rahbar jamoasi, sotish jarayonini a`lo darajada tashkil qilinishi, o`ta samarali reklama, ishlab chiqishdagi maxfiy jarayon, mutlaq dara- jada yaxshi mehnat munosabatlari, yuqori ishonch reytingi, xodimlarni tayyor- lashning ilg`or dasturi va hokazolar gudvillni yuzaga keltiruvchi sabablar bo`lib hisoblanadi.

www.arxiv.uz Salbiy gudvill - sotib olingan sof aktivlarning xaqqoniy qiymati korxonaning harid qiymatidan yuqori bo`lsa, paydo bo`ladigan farq sifatida namoyon bo`ladi. Bu sotib olayotgan korxona uchun qulay hariddir. Bunday hollarda moddiy aktivlar qiymatlari shu darajaga kamaytirilishi lozimki, bunda salbiy gudvillga o`rin kolmasligi kerak. Yuqorida ko`rib chiqilgan nomoddiy aktivlarning ayrimlari, almashtirishga tegishli nomoddiy aktivlar bo`lib, ular firmaning boshqa aktivlaridan alohida identifikatsiyalashtiriladigan va alohida sotilishi mumkin Masalan, patentlar, mualliflik huquqlari, franchayzing va savdo markalari. Ular sotib olingan yoki firma ichida ishlab chiqarilgan bo`lishi mumkin. Nomoddiy aktivlarning boshqa bir turlari esa, almashtirishga tegishli bo`lmagan identifikatsiyalanadigan nomoddiy aktivlar bo`lib, ular firmaning boshqa aktivlari bilan birga yoki alohida idetifikatsiyalanishi mumkin, lekin ular alohida sotilishi mumkin emas. Almashtirishga tegishli bo`lmagan nomoddiy aktivlarga gudvill, tashkiliy xarajatlar kabilarni misol keltirish mumkin. Nomoddiy aktivlarni sotib olish va ularni baholash Korxonalar nomoddiy aktivlarni bir necha yo`llar bilan olishlari mumkin: sotib olish, o`zida yaratish, ta`sischilar tomonidan korxona ustav kapitaliga ulush sifatida qo`shishi, boshqa korxonalar qaytib olmaslik sharti bilan bekorga (beg`araz) berilishi va boshqalar. Nomoddiy aktivlarni sotib olinishi buxgalteriya hisobida xuddi asosiy vositalarni sotib olishni aks ettirishdek ko`rsatiladi. Sotib olishda nomoddiy aktivlarning o`ziga xos xususiyatlari e`tiborga olinadi. Nomoddiy aktivlarni sotib olishda uning qiymatini aniqlash asosiy muammo bo`lib hisoblanadi. Bu qiymat tarkibiga nomoddiy aktivni sotib olish (qo`shilgan qiymat solig`ini ham hisobga olgan holda), sug`urtalash, keltirish, shuningdek, o`rnatish va ishchi holatga keltirish xarajatlari asosida shakllantiriladi. Demak, nomoddiy aktivlarni sotib

www.arxiv.uz olishda harid usulidan foydalaniladi va hisobda u asosiy vositalardagidek aks ettiriladi. Shunday qilib, nomoddiy aktivlarning sotib olish qiymati — jami to`lov-lar umumiy summasining qiymatidir yoki olingan aktivlarning joriy bozor qiy-matidir (qaysi birini aniqrok hisoblash mumkin bo`lsa). Kapital qo`yilmalar amalga oshirilayotganda va moddiy aktivlar qabul qilinganida ularning xarajatlarini hisobga olish hisobvaraqlarida ushbu maqsadlarda olingan kredit va boshqa qarzlar bo`yicha foizlar ham aks etadi. Lekin nomoddiy aktivlar hisobga olingandan keyin to`langan foizlar nomoddiy aktivlarning boshlan g` ich bahosiga ko`shilmaydi. Nomoddiy aktivlar ta`sischilar tomonidan korxona ustav kapitaliga ulush sifatida qo`shilganda boshlan g` ich baho tomonlar kelishuviga asosan belgilanadi va xuddi shu baho ta`sis hujjatlarida namoyon bo`ladi. Shu bahoda ular hisobga olinishlari shart. Nomoddiy aktivlar beg`araz yo`llar bilan korxonaga kelib tushganda (dav-lat subsidiyalari sifatida) ularning baholanishi ekspertlarni jalb etish yo`-li bilan amalga oshiriladi. Bunda albatta tegishli hujjatlar takdim etilishi kerak. O`rni kelganda shuni alohida ta`kidlab o`tish kerakki, foydaga soliq hisoblanayotganda, soliqqa tortiladigan summaga subsidiya summasi kiritilmaydi. Shuningdek, beg`araz qabul qilingan nomoddiy aktivlar hisobida QQS alohida ko`rsatilmaydi va u qabul qiluvchi uchun ishlab chiqarish xarajatlari sifatida amortizatsiya tarkibida aks etadi. Nomoddiy aktivlar beg`araz berilayotganda uni beruvchi QQS to`lovchisi bo`ladi. Nomoddiy aktiv sotilayotgan bo`lsa, uning qoldiq qiymati va sotish bahosi farqidan kelib chiqib hisoblanadi. Agar beg`araz berilayotgan nomoddiy aktivga t o` liq amortizatsiya hisoblangan bo`lsa, kelishilgan bahodan QQS hisoblanadi. Agar beg`araz berilayotgan nomoddiy aktivga to`liq amortizatsiya hi-soblangan bo`lsa, kelishilgan bahodan QQS hisoblanadi.

www.arxiv.uz Shuningdek, nomoddiy aktivlar korxona ustav kapitaliga kiritilayotganda ishlab chiqarish, xizmat ko`rsatish va sotish jarayoni sodir bo`lmaydi. Shu tufayli, ushbu holatda QQS hisoblash sodir bo`lmaydi. Korxona ustav kapitaliga nomoddiy aktivlar kiritilgan paytda bu investitsiya hisoblanadi. Shuning uchun unga QQS to`lanmaydi. Fakatgina nomoddiy aktivni qabul qilgan korxona uni sotganda undan QQS olinishi mumkin. Agar nomoddiy aktivlar xo`jalik yurituvchi sub`ekt tomonidan yuzaga kel- tirilayotgan va unga ketayotgan xarajatni hisoblash mumkin bo`lsa, unda nomoddiy aktivlar haqiqiy tannarxi bo`yicha aks ettiriladi. Nomoddiy aktivlarning qiy-matini aniqlash mumkin bulmasa, u alo h ida tarzda aktiv sifatida ko`rsatilmaydi. Nomoddiy aktivlarni baholash quyidagicha amalga oshiriladi: boshqa korxona ustav kapitaliga nomoddiy aktivlar bilan kirim-shartnomali narxda baholanadi (bozor narxida); to`lovli sotib olish - sotib olishga ketgan haqiqiy xarajatlar bo`yicha; ekspert yo`li bilan - qaytarib bermaslik sharti bilan olingan nomod-diy aktivlar ekspert yo`li bilan belgilangan qiymatda. Nomoddiy aktivlarni sotib olishni buxgalteriya yozuvlarida aks ettirish yuqorida aytib o`tilganidek, boshqa aktivlarni, xususan, asosiy vositalarni so-tib olish kabi aks ettiriladi. Shuning uchun ham biz nomoddiy aktivlarni barcha yo`nalishlar bo`yicha sotib olish tartibiga batafsil to`xtalmasdan, faqat naqd pulga sotib olish jarayonini buxgalteriya yozuvlarida aks ettirish tarti-bini ko`rsatish bilangina chegaralandik. Nomoddiy aktivlar naqd pulga (pul o`tkazish yo`li bilan) sotib olinganda quyidagi buxgalteriya o`tkazmalari beri- ladi: 1. Mol etkazib beruvchi va pudratchilardan nomoddiy aktivlar sotib olingan vaqtida, korxonani mol etkazib beruvchilar oldida majburiyati vujudga keladi, ya`ni Dt. Nomoddiy aktivlarni sotib olish (turlari bo`yicha )

www.arxiv.uz Kt. Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga to`lanadigan h isobvaraq «Nomoddiy aktivlarni sotib olish» hisobvarag`ining debet aylanmasi nomoddiy aktivlarni sotib olish, o`rnatish va montaji bilan bog`liq bo`lgan barcha xarajatlarni ko`rsatadi, kredit aylanmasi esa foydalanishga berilgan nomoddiy aktivlar qiymatini aks ettiradi.  Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga pul to`langanda: Dt Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to`lanadigan h isobvaraqlar Kt Hisob-kitob hisobvarag`i  Nomoddiy aktivlarni foydalanishga berilgan vaqtida: Dt Nomoddiy aktivlar (turlari bo`yicha) Kt Nomoddiy aktivlarni sotib olish (turlari bo`yicha) Ba`zi hollarda nomoddiy aktivlar ta`sischilar tomonidan korxona nizom kapitaliga ulushlar sifati d a ham qo`yilishi mumkin: Dt Nomoddiy aktivlar hisob-kitob vara g` i Kt Ustav kapitaliga badallar bo`yicha ta`sischilarning qarzi Bu erda ikkala aktiv hisobvaraqlarni o`tkazmada ishtirok etishiga sabab, korxona ustavi» tasdiqlangan vaqtida ustav kapitali hajmiga ta`sischilar qarz qilib quyidagi o`tkazma berilganligi hammamizga ma`lum, ya`ni Dt Ustav kapitaliga badallar bo`yicha ta`sischilarning qarzi Kt Ustav kapitali hisobvara g` i

www.arxiv.uz Nomoddiy aktivlarni hisobga olish tamoyillari Nomoddiy aktivlarning buxgalteriya hisobi er, bino, jihozlar kabi mod-diy aktivlarga qo`llaniladigan aynan bir xil tamoyil va jarayonlarni o`z ichiga oladi. Bu tamoyillar quyidagilardan iborat: xarid qilib olishda tannarx tamoyilini qo`llash; foydalanish davrida muvofiqlik tamoyilini qo`llash; hisobdan chiqarilayotganda daromadni e`tirof etish. Nomoddiy aktivlar harid qilib olinishida tannarx tamoyilini qo`llanilishi hisobda ularning tannarxini to`g`ri aniqlash imkonini beradi. Shuningdek, tannarxning tarkibiga asossiz xarajatlarni kiritilishini oldini oladi. Nomoddiy aktivlarni hisobga olishda ularni asosiy turlari bo`yicha quyi-dagi guruhlarga ajratiladi: patentlar, litsenziyalar va «nou-xau»; savdo markalari, tovar belgilari va sanoat namunalari; dasturiy ta`minot; er va tabiiy resurslardan foydalanish huquqlari; tashkiliy xarajatlar; franchayz; mualliflik huquqi; gudvill; boshqa nomoddiy aktivlar. Nomoddiy aktivning foydalanish muddati davomida u bo`yicha qilinayotgan xarajatlar va olinayotgan daromadlar o`z vaqtida muvofiqlik tamoyiliga asosan hisobga olinishi kerak. Nomoddiy aktivni hisobdan chikarilayotganda u bo`yicha olinayotgan foyda yoki zarar e`tirof etilishi kerak. Olinadigan foyda yoki zarar hisobdan chiqarish natijasida kelib tushgan pul mablag`i bilan nomoddiy aktivning balans qiymati o`rtasidagi farqdan iborat.

www.arxiv.uz Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash tartibi. Buxgalteriya hisobiningmilliy standartlarida ko`rsatilganidek, nomoddiy aktivlarning qiymati uning xizmat muddati mobaynida, biroq xo`jalik yurituvchi sub`ektning faoliyat ko`rsatish muddatidan ko`p bo`lmagan muddat mobaynida mun-tazam ravishda hisobdan chiqarilib borishi kerak. Bu jarayon nomoddiy aktiv- larning amortizatsiyasi deb ataladi. Nomoddiy aktivning taxmin qilinayotgan xizmat qilish muddati noaniq bo`lsa, unga amortizatsiya 5 yil davomida hisob- lanadi. Х izmat qilish muddatining o`zgarishi nomoddiy aktivlar hisobiga ta`sir qiladi. Agar xizmat muddati o`zaytirilgan bo`lsa, amortizatsiya qilinmay kolgan qiymat qolgan davr davomida amortizatsiya qilinadi. Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash turli usullar yordamida amalga oshirilishi mumkin. Ularga quyidagilar kiradi, bir tekisda (to`g`ri chiziqli), ka- mayib boruvchi qoldiq usuli va ishlab chiqarish (bajarilgan ish h ajmiga mu-tanosib ravishda) usuli. Biz oldingi mavzuda asosiy vositalarga eskirish hi-soblash usullariga batafsil to`xtalib o`tganligimiz va bu usullar nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblashda ham farq qilmaganligi sababli, qayta ko`rib chiqishni maqsadga muvofiq deb topmadik. Shuni alo h ida ta`kidlash kerakki, amortizatsiya hisoblash usulini tan-lashda, albatta nomoddiy aktivning iste`mol hususiyatini hisobga olish va davrlar mobaynida imkoni boricha bir hil usuldan foydalanish ma`qul. No-moddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash uchun ko`proq bir tekisda hisobdan chiqa-rish usuli tavsiya qilinadi. Agar bordiyu, amortizatsiya hisoblash usuli o`zgara-digan bo`lsa, u holda joriy davr uchun hisoblangan amortizatsiya uchun taaluqli tuza- tishlar qilish lozim. Nomoddiy aktivlar orasida «gudvill» amortizatsiya hisoblashning o`ziga xosligi bilan ajrab turadi. Gudvilni asta-sekinlik bilan emirilishini hisobga olgan holda, foydali xizmat ko`rsatish muddati davomida undan iqtisodiy samara olish davrida amortizatsiya qilinishi lozim. Amortizatsiya daromadlar va xara-jatlarni

www.arxiv.uz oqilona tarzda mos tushishiga olib keladi deb hisoblanadi. Afsuski, gudvillning xizmat qilish muddatini hisoblash ancha mushkul holatdir. Shuning uchun gudvilni 20 yil muddat ichida amortizatsiya qilish tavsiya etiladi. Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi hisobi "Nomoddiy aktivlar amor- tizatsiyasi hisobi h isobvaraqlari»"da olib boriladi. Asosiy vositalarga eskirish hisoblanishi singari nomoddiy aktivlarga ham eskirishni hisoblash aktivlar ishga tushirilgan oydan keyingi oyning 1 kunidan boshlanadi va aktivlar hisob-dan chiqarilgan oydan keyingi oyning 1 kunidan boshlab amortizatsiya hisob-lanishi to`xtatiladi. Shuningdek, hisobdan chiqarilgan nomoddiy aktivlar bo`yicha amortizatsiya hisoblanmaydi. Nomoddiy aktivlarga amotizatsiya hisoblaganda quyidagi buxgalteriya o`tkazmalari beriladi: Dt Asosiy ishlab chiqarish (yoki boshqa tegishli xarajatlar hisobvaraqlari) Kt Nomoddiy aktivlarni amortizatsiyasi Nomoddiy aktivlarni chiqib ketishining hisobi Nomoddiy aktivlar ma`lum muddat korxona faoliyatida foydalanib borish jarayonida ham ma`naviy, ham jismoniy eskirib boradi. Shu sababli,nomoddiy aktivlar ham turli usullar (sotilishi, yaroqsizligi, boshqa korxonalarga beg`araz berilishi va Ustav kapitaliga ulush sifatida qo`yilishi) orqali hisobdan chi-qariladi. Nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarishning sabablari: to`li q eskirganda; qisman eskirganda; ortiqcha (sotiladigan) bo`lganda. Nomoddiy aktivlar to`liq eskirishi (to`liq amortizatsiya hisoblanishi) sababli hisobdan chiqariladigan bo`lsa quyidagi buxgalteriya o`tkazmalari beri-ladi: a) nomoddiy aktivlarning boshlang`ich qiymatiga:

www.arxiv.uz Dt Boshqa (nomoddiy) aktivlarni sotilishi va turli chiqimi Kt Nomoddiy aktivlar (turlari b o` yicha) b) nomoddiy aktivlarning yig`ilgan amortizatsiyasiga: Dt Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi hisobi Kt Boshqa (nomoddiy) aktivlarni sotilishi va turli chiqimi Ko`rinib turibdiki, nomoddiy aktivlarni chi q ib ketishi "Boshqa aktiv-larning sotilishi va boshqa chiqib ketilishi" hisobvarag`ida aks ettiriladi. Ushbu hisobvarag`ining debetida chiqib ketayotgan aktivning boshlang`ich qiymati, hisob-dan chiqarish bilan bog`liq xarajatlar va aktivlar summasi bo`yicha QQS summasi ko`rsatilsa, uning kreditida esa chiqib ketayotgan aktivlarga hisoblangan eskirish summasi, shuningdek, aktivni sotishdan boshqacha chiqib ketishdan tushgan foyda ko`rsatiladi. Nomoddiy aktivlar qisman eskirishi yoki keraksiz bo`lganda chiqib ketishini buxgalteriya yozuvlari quyidagi ko`rinishda rasmiylashtirilishi mum-kin: a) nomoddiy aktivlarni sotishdan foyda olganda: Dt Nomoddiy aktivlarning eskirishi Dt Pul mablag`lari Kt Nomoddiy aktivlar Kt Qo`shilgan qiymat solig`i Kt Boshqa (nomoddiy) aktivlarni sotilishi va chiqib ketishidan foyda b) nomoddiy aktivlarni sotishdan zarar ko`rganda: Dt Nomoddiy aktivlarni eskirishi Dt Pul mablag`lari Dt Boshqa (nomoddiy) aktivlarni sotilishi va chiqib ketishidan zarar Kt Nomoddiy aktivlar

www.arxiv.uz Kt Qo`shilgan qiymat solig`i Ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari bo`yicha xarajatlarni hisobga olish. Buxgalteriya hisobining milliy standartlarida ilmiy-tadqiqot ishlari (I Т I) va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari ( Т KI) buxgalteriya hisobining muhim ob`ektlaridan biri sifatida tan olingan. I Т I va Т KI hisobiga bag`ish-langan maxsus 11 - «Ilmiy-tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlanmalariga qilingan xarajatlar» nomli Buxgalteriya hisobining milliy standartining mavjudligi bunga yorqin misoldir. U birlashmalar, korxona va firmalarda olib boriladigan I Т I va Т KIning mohiyati; ular hisobining kontseptual asoslari va uslubiy jihatlarini belgilab beruvchi asosiy xujjatlaridan biridir. Ilmiy-tadqiqot ishlari deganda , Buxgalteriya hisobining milliy standart- lariga muvofiq, yangi ilmiy yoki texnik bilim va g`oyalarni olish maqsadida bajarilgan yoki bajariladigan butunlay yangi va rejali izlanishlar tushuniladi. Bu turdagi izlanishlar muayyan maqsad yoki foydalanishga yo`naltiriladi. Ular xo`jalik yurituvchi sub`ektlar tomonidan odatda, o`z imkonyatlari bilan yoki shart-nomaga asosan chetdan maxsus yuridik va jismoniy shaxslarni jalb qilish yo`li bilan amalga oshirilishi mumkin. I Т I korxonaning alohida faoliyat turi bo`lib hisoblanadi. Ushbu faoliyat o`z ichiga quyidagi ish turlarini oladi (9.2-chizma). Х o`jalik yurituvchi sub`ektlarda olib boriladigan I Т Ining aniq turlari odatda ularning biznes rejalarida, shuningdek, hisob siyosatida kengroq, batafsil yoritilishi lozim. Т ajriba-konstruktorlik ishlanmalari deganda , Buxgalteriya hisobining milliy standartlariga muvofiq, I Т I va boshqa bilimlar natijalarini yangi yoki ancha yaxshilangan materiallar, mexanizmlar, mahsulotlar, texnologiyalar, ti-zimlar yoki xizmatlarini ishlab chiqarishga yoki tijorat maqsadlarida foy-dalangunga qadar rejalashtirish yoki loyihalashtirib chiqish uchun qo`llanilishi tushuniladi. Т KI, odatda, ungacha olib borilgan I Т Ining bevosita davomidir. Shu bilan birga

www.arxiv.uz xo`jalik yurituvchi sub`ektning alohida faoliyati turi bo`lishi ham mumkin. Bu faoliyat maxsus konstruktorlik byurolari, ishchi guruhlar, no-vatorlar bo`limi xodimlari tomonidan amalga oshiriladi. 9.2- chizma. Korxonalarning ilmiy-tadqiqot faoliyati yo`nalishlari Ilmiy-tad q i q ot faoliyati Yangi bilimlarni olishga y õ naltirilgan faoliyat Yangi maµsulot yoki uning takomil turlarini ishlab chiqish Ilmiy izlanishlar va boshqa erishilgan bilimlar natijalarini q õ llash Yangi t е xnologiyani ishlab chiqish y õ llarini izlash Muqobil t е xnologiya yoki mahsulotlarini izlab topish Bosh q a turdagi ilmiy tad q i q ot yangiliklar

www.arxiv.uz Buxgalteriya hisobining milliy standartlariga muvofiq tajriba-konstruk-torlik faoliyati o`z ichiga oladigan yo`nalishlar quyidagi 9.3-chizmada keltirilgan Yuqorida ko`rib o`tilgan korxonalarning ilmiy-tadqiqot ishlari va tajriba konstruktiv ishlanmalari bilan bog`liq faoliyatlari ularning biznes rejalarida va hisob siyosatida atroflicha ko`rib chiqilishi va asoslanishi lozim. Ma`lumki, ilmiy – tadqiqot ishlari va tajriba-konstruktorlik ishlan-malariga sarflangan mablag`lar korxonaning boshqa sarf xarajatlarida o`ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi va buxgalteriya hisobining milliy stan-dartlarida ular xarajatlar sifatida tan olinadi. Ularning o`ziga xos xususiyat-lari quyidagilardan iboratki, ilmiy-tadqiqot ishlari va tajriba-konstruktorlik ishlanmalarga qilingan xarajatlar : ishlab chiqarish xarajatlari hisoblanmaydi (xarajatlar «Asosiy ishlab chiqarish hisobi» hisobvarag`ida aks ettirilmaydi); shu davrda emas, balki kelgusi davrlarda manfaat keltirishi mumkin (shuning uchun bu xarajatlarni «Kelgusi davr xarajatlari hisobi» hisob-varag`ida aks ettirish maqsadga muvofiq); kelgusida erishiladigan natijalari bo`yicha korxonaning aktiv (nomod-diy va moddiy aktiv sifatida) yoki davr xarajatlari sifatida tan oli-nishi mumkin; korxonaning yalpi daromadi evaziga hisobdan chiqariladi va daromad foyda solig`ini hisoblashda bevosita e`tiborga olinadi (lekin, kelgusida ular 10 yilgacha bo`lgan muddatda soliqqa tortiladigan bazadan chegirilib boriladi); ushbu faoliyat turlarining qiymatini (yoki tannarxini) tashkil qiladi va o`z ichiga shu faoliyat bilan bog`liq ish haklari, xom ashyo materiallar qiymati, moddiy va nomoddiy aktivlarni eskirishso`mmasi va ustama xarajatlarini oladi.

www.arxiv.uz 9.3-chizma. Korxonalar tajriba-konstruktorlik faoliyati yo`nalishlari Buxgalteriya hisobining milliy standartlariga ko`ra, agar tajriba – kons- truktorlik ishlanmalari bo`yicha xarajatlar quyidagi mezonlarga javob bersa, u holda ular aktiv deb tan olinishi kerak :Tajriba-konstruktorlik faoliyati Mu q obil tеxnologiya yoki ma h sulotlarni ba h olash Tajriba namuna va mod е llarini loyihalash, konstruktsiyalash va sinash Yangi t е xnologiyani q õ llab,uskunalar, qisqich asboblar, quyish shakllari va matritsalarini ishlab chiqish Õ z masshtabi doirasida eksp е rim е ntal õ rnatmalarni notijorat ma q sadlarda loyi h alash, konstruktsiyalash va sinash Bosh q a turdagi tajriba-konstruktorlik ishlar

www.arxiv.uz mahsulot yoki jarayon kat`iy belgilangan, u bilan bog`liq xarajatlar alohida aniqlangan va ishonchli o`lchash mumkin bo`lgan taqdirda; mahsulot yoki jarayonning texnik amalga oshirilishi aniqlangan holat-da; xo`jalik yurituvchi sub`ekt (ma`muriyati) mahsulot va jarayonlarni ishlab chiqarish hamda bozorda sotish yoki ulardan foydalanish maqsad-larini namoyon kilganda; mahsulot yoki jarayon uchun mo`ljallangan kelgusi sotish bozori yoxud ichki foydalanish aniq belgilangan bo`lsa; loyihani tugatish uchun muvofik resurslar mavjud bo`lgan taqdirda. Agar tajriba-konstruktorlik ishlanmalari bo`yicha xarajatlar aktiv deb tan olinishi uchun yuqoridagi mezonlardan biriga javob bermasa va kelgusida iqtisodiy samara olinishi kutilmayotgan bo`lsa, bu xarajatlar hisobot davrida xarajat deb tan olinadi. Agar ilmiy tadqiqot ishlari va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari bo`yicha xarajatlar aktiv deb tan olinsa, u h olda ushbu aktivlarga boshqa aktivlar singari amortizatsiya hisoblash tartibi belgilanadi. Т an olingan aktivning amor- tizatsiyalanadigan qiymati uning xizmat muddati mobaynida hisobdan chikarib boriladi. Amortizatsiya ajratmalarini hisoblash usulini Soliq kodeksi va xarajatlar haqidagi Nizomga mos keladiganni va u korxonaning hisob siyosatida aks ettirilgan bo`lishi lozim. Emiriladigan aktivlar bo`yicha xarajatlarni hisobga olish Emiriladigan aktivlar deganda, odatda, foydalanish jarayonida jismoniy h ajmi kamayib, tugab boruvchi tabiiy resurslar tushuniladi. Bunday aktivlar jumlasiga o`rmonzorlar, neft, tabiiy gaz, oltin, kumush, mis va mineral qazilma turlari kiritilishi mumkin. Т abiiy boyliklarni hisobga olishda yuzaga keladigan asosiy muammolar bo`lib: ishlab chiqarilayotgan tabiiy resurslar qiymatini aniqlash;

www.arxiv.uz moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda qiymatini hisobdan chiqarish (amortizatsiya) Birinchi muammo bevosita tabiiy resurslar qiymatini aks ettirishi uchun nomoddiy aktivga qanday ani q xarajatlar sarmoyalanishi kerakligini aniqlash masalasini hal qilishni talab qiladi. Ikkinchi muammo esa nomoddiy aktivga amortizatsiya hisoblash uchun belgilanadigan stavkani aniqlash bilan bog`liq. Hisobot davri davomida ishla- tiladigan tabiiy resurslar qiymati uni emirilishi deb ataladi va u resurslar foydalanish darajasini bildiradi. Emirilish bazasi - bu tabiiy resurslarni qazib olish davomida amortizatsiya qilinadigan va nomoddiy aktivlar sifatida sarmoyalangan pul summasidir. Sarmoyalangan qiymatining bu summasi tabiiy resurslarni qazib olish davrining oxirigacha koplanmaydi va qoldiq qiymat aktivning bazasini aniqlashga ta`sir qiladi. Qoldiq qiymat ijobiy yoki salbiy bo`lishi mumkin. Ijobiy qoldiq qiymati aktivning emirilish bazasini aniqlashda sarmoyalangan qiymatdan chiqarib tashlanadi. Salbiy qoldiq qiymati esa, aktivning emirilish bazasi aniqlangandan keyin, kilinadigan qo`shimcha xarajatlardan tashkil topadi (masalan, o`rmonzor-larni qirqib olingandan keyin o`rniga nixollarni ekish xarajatlari, qazilma boyliklari qazib olingandan keyin uning o`rnini foydalanishga yaroqli holatga keltirib qo`yish va shunga o`xshashlar). Т abiiy resurslarga emirilishning umumiy usuli bo`lib – ularning qazib olingan birligi usuli hisoblanadi. Uni hisoblash uchun kazib olingan tabiiy resurslar birligining smeta qiymati va emirilish birligi haqidagi axborotlarga asoslanib qo`yidagi formuladan foydalanamiz: E b N e = ------------ S k

www.arxiv.uz Bu erda N e – emirilish birligi me`yori; E b – e mirilish bazasi; S k – qidirib topilgan foydali qazilmaning smeta qiymati. Т abiiy resurslardan foydalanish hisobini tushuntirish uchun quyidagi misolni keltiramiz. Faraz qilaylik, Bo`z tumanida joylashgan «o`rmonzor» o`rniga bog` yaratish maqsadida tugatilmoqchi. Shu sababli bu tumandagi «Bo`z yigit» fir-masi daraxtlarini kesib olish huquqini sotib oldi. O`rmonni kesib olish huquqi 1000,0 mln so`mni tashkil qildi. Т uzilgan kontraktga binoan, erni kesilgan daraxtlardan tozalab olgandan keyin 1000 ming dona nihol ekish talab qilinadi va unga 200,0 mln so`m sarflanadi. Agar firma «o`rmonzor»ni 5000.000 kv.metrini kesish va uni materiallarini ishlatishni rejalashtirgan bo`lsa, har kv.metrga to`g`ri keladigan emirilish bir-ligi quyidagicha bo`ladi: 1200.000.000 N e = ------------------ = 240 so`m/kv.m 5000.000 Ma`lumki, emirilayotgan aktivni ishlanmaga tayyorlash jarayonida qilina- digan har qanday chiqim emirilish bazasiga qo`shiladi. «Bo`z yigit» firmasi birinchi yili 1000000 kv.m., ikkinchi yili 2500000 kv.m., 1500000kv.m. o`rmonni kesib oldi. Unda quyidagi buxgalteriya o`tkazmalari beriladi: Daraxtlarni kesib olish huquqini sotib olinishiga: Dt Er va tabiiy resurslardan foydalanish huquqi 1.000.000.000 Kt Pul mablag`lari 1.000.000.000 1- yildagi emirilish uchun:

www.arxiv.uz Dt Asosiy ishlab chiqarish 240.000.000 Kt Jamlangan emirilish 240.000.000 2 - yildagi emirilish uchun: Dt Asosiy ishlab chiqarish 600.000.000 Kt Jamlangan emirilish 600.000.000 3 yildagi emirilish uchun: Dt Asosiy ishlab chiqarish 360.000.000 Kt Jamlangan emirilish 360.000.000 Uch yildan so`ng nomoddiy aktivning balans qiymati quyidagicha hisob- lanadi: Er va tabiiy resurslardan foydalanish huquqi 1.000.000.000 Minus Jamlangan emirilish -1.200.000.000 Sof balans qiymati - 200.000.000 Ana shu hisoblangan er va tabiiy resurslardan foydalanish huquqi h isob- varagidagi sof balans qiymati biz yuqorida nomini tilga olgan «salbiy qoldiq qiymati» deb aytiladi. Kompaniya nihollarni o`tkazish bo`yicha ishlarni amalga oshirgandan keyin, qilingan xarajatlarini aks ettirish uchun quyidagi buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi: Dt Jamlangan emirilish 200.000.000 Kt Pul mablag`lari 200.000.000 Shundan keyin er va tabiiy resurslardan foydalanish huquqining sof balans qiymati nolga teng bo`ldi.

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar hisobi

Nomoddiy aktivlar auditi

Nomoddiy aktivlar auditi

Budjet tashkilotlarida asosiy vosita va nomoddiy aktivlar hisobi

Nomoddiy akтivlar hisobi