Boshqaruv funksiyalari, ularning o`zaro aloqasi va dinamizm - Iqtisodiyot - Referatlar

Boshqaruv funksiyalari, ularning o`zaro aloqasi va dinamizm

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

594.5 KB

Ko'chirib olish

Boshqaruv funksiyalari, ularning o`zaro aloqasi va dinamizm Reja: 1. Rejalashtirish 2. Tashkiliy boshqaruv tuzilmalari turlari va tashkilotning boshqaruv tuzilmalarini loyihalash tamoyillari 3. Motivatsiya 4. Nazorat.

Rejalashtirish Strategik rejalashtirish kelajakka tegishli qarorlar emas, balki, bugun qabul qilingan qarorlarning kelajagidir. Piter Draker. Rejalashtirish - tashkilotga samarali ishlashni ta’minlash imkonini beradigan juda o`zgaruvchan qaror qabul qilish va yaratish jarayoni, shuningdek, tashkilotning butun majmuaviy faoliyatini o`z ichiga oluvchi menejment funksiyasi bo`lib unda: - tashqi muhitning holatini va ekologik omillarni tahlil qilish; - strategik marketing bosqichida shakllangan maqsadga erishish uchun muqobil variantlarni baholash va maqbullashtirish; - biznes-rejani ishlab chiqish; - rejani amalga oshirish. Rejalar tarkibi va davri bo`yicha quyidagicha bo`lishi mumkin: 1) strategik, uzoq muddatli (5 yil va undan ko`p); 2) taktik, o`rta muddatli (1 yildan 5 yilgacha); 3) tezkor, qisqa muddatli (1 yil yoki undan kam). Rejalar, shuningdek, muammoli, kompleksli, mahalliy bo`lishi mumkin. Strategiya - tashkilot missiyasining amalga oshirilishini va maqsadlariga erishishishini ta’minlashga mo`ljallangan batafsil qamrovli kompleks rejadir. Strategik rejalashtirish -tashkilotning maqsad va vazifalarini aniqlaydigan, zaruriy iqtisodiy resurslarni tanlash va o`zlashtirish strategiyasi, yaqin kelajakda tashkilot faoliyatining samaradorligini ta’minlash maqsadida ularni taqsimlash va foydalanishning o`zgaruvchan jarayonidir. Tashkilot faoliyatini rejalashtirishning asosiy vazifalari bo`lib quyidagilar hisoblanadi: 1 .Strategik marketing muqobil variantlarining bashoratini inobatga olgan holda tashkilotning istiqbolli maqbul strategiyasini tanlash; 2 .Tashkilotning rivojlanishi va barqaror faoliyat yurishini ta’minlash;

3 .Ilmiy yondashuvlarga asoslangan holda innovatsiyalarning assortimentlar portfeli nomenklaturasi bo`yicha maqbulini shakllantirish; 4. Tashkilot maqsadlarining tarkibiy tuzilishi; 5. Rejalarni keng ko`lamda amalga oshirish; 6. Rejalar samarali bajarilishini ta’minlovchi texnik-tashkiliy va ijtimoiy- iqtisodiy choralarni ishlab chiqish; 7. Ishlar sifatiga, resurslarga, ijrochilarga: rejalarining o`z vaqtida bajarilishini muvofiqlashtirish. 8. Ma’naviy va moddiy rag`batlantirish rejalari. Strategik rejalashtirish qat’iy belgilangan qoidalarga muvofiq qo`llaniladigan operatsion tizim bilan tavsiflanadi, ularning izchillik bilan amalga oshirilishi ko`zlangan maqsadga erishishga olib keladi (1-jadvalga qarang). Topshiriq va vazifalar tashkilotning yuqori darajadagi rahbariyati tomonidan belgilanadi va ular barcha darajadagi ijrochilar va rahbarlar tomonidan amalga oshiriladi. Strategik tanlov elementlarining o`zaro aloqasi strategik rejalashtirish jarayonining murakkabligini tushunish uchun muhimdir (1-jadvalga qarang) va tashkilotning strategik boshqaruv tizimini, bu qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun yaratish zarurdir.

Tashkilotlarning o`zgaruvchan davri strategik rejalashtirish jarayonining o`ziga xos modelini qo`llashni qiyinlashtiradi, biroq, ma’lum bir modelni ishlab chiqish uning umumiy ko`rinishiga yo`naltirilgan bo`lishi mumkin. Rejalashtirishning asosiy tamoyillari: 1 .Strategik va taktik rejalarning uzluksizligi. Biznes-reja bo`limlarida, tashkilot strategiyasining bo`limlariga qaraganda ko`proq rejali ko`rsatkichlar soni bo`lishi kerak. Biznes-reja ko`rsatkichlari qoida bo`yicha tashkilot uchun hozirgi daqiqada yanada qat’iy va foydali bo`lishi lozim. 2. Ijtimoiy yo`nalish - muammolarni hal etish xalqaro ekologik

standartlarga, xavfsizlikka, tovarlar va xizmatlarning ergonomikasiga (sharoitlarni yaratishga), tashkilot ish yurituviga, shuningdek, jamoani ijtimoiy rivojlantirish ko`rsatkichlariga javob berishi va mos kelishi kerak. 3. Rejalashtirish ob’yektlarini ularning imkon doirasida ishlashi - mavjud resurslarni oqilona taqsimlash maqsadi. Tovarlar va xizmatlar raqobatbardosh- ligining turli darajalarida resurslarni taqsimlashning ustuvor yo`nalishlari maxsus usul bilan hisoblanadi. 4. Rejali ko`rsatkichlarning mosligi - taxminlar prognozini takomillashtirish, shuningdek, rejali muqobil ko`rsatkichlar prognozida hisobga olingan omillar soni yo`li bilan xatolarni kamaytirish. 5. Ish yurituv va ko`z ilg`amas parametrlar doirasida rejaviy kelishuv- tashqi muhit omillarining o`zgaruvchanligini tadqiq qilish va ushbu omillarning reja ko`rsatkichlariga ta’sirini o`rganish. 6. Rejaning variantliligi - eng kam х arajat bilan mustahkam maqsadga erishishni ta’minlaydigan bir xil maqsadga erishtiradigan va maqbul variantni tanlash yo`li bilan kamida uchta muqobil variantni ishlab chiqish. 7. Reja balansi - ierarxiya bo`yicha balans ko`rsatkichlarining uzluksizligi, masalan, daromadlar va х arajatlar balansida, eng muhim ko`rsatkichlar uchun zahirani e’tiborga olishni nazarda tutadi. 8. Rejaning iqtisodiy asoslanganligi faqat tizimli tahlil, prognozlashtirish, maqbullashtirish va muqobil variantlarni iqtisodiy asoslash kabi tizimlarni amalga oshirgandan so`nggina, rejali ko`rsatkichlarni tanlash variantining yakuni hisoblanadi. 9. Rejalashtirish tizimini avtomatlashtirish – axborotlarni kodlashni rejalashtirish. Ob’yektining hayotiy tarzi bo`yicha uning birligi va tizimliligini, tezkor qayta ishlashni, axborotlarni uzatish va saqlash kabi vazifalarni amalga oshiruvchi vaqtinchalik kompyuter texnologiyalarini qo`llash. 10. Rejalashtirish tizimining qayta aloqasini ta’minlash - rejani to`g`rilash bo`yicha uni yaratuvchiga uzatish uchun ijrochining imkoniyati.

Yuqorida keltirilgan barcha rejalashtirish tamoyillarining amal qilishi birmuncha qiyin. Faqat zarur resurslar (birinchi navbatda, yuqori malakali mutaxassislar zamonaviy kompyuter texnologiyalari) joylashtira oladigan katta tashkilotlar borki, shulargina rejalashtirish tamoyillarining butun majmuasini bajara olishi mumkin. Qat’iy raqobat sharoitida har bir tashkilot rejalashtirishdagi quyidagi an’analarni hisobga olishi lozim: - reja ishlab chiqish muddatlarini qisqartirish; - zamonaviy maqbullashtirish usullari va marketing konsepsiyasini joriy qilish; - qabul qilinadigan rejalashtirish tamoyillarining sonini ko`paytirish hisobiga reja sifatini oshirish. Rejaning sifati – rejani amalga oshirish jarayonida qo`lga kiritilgan, mustahkam haqiqiy qiymatidan, eng kam o`zgarishni ta’minlovchi ilmiy yondashuv va tamoyillariga javob beradigan uning parametrlarining yig`indisidir. Rejaning sifatini oshirishning asosiy usullari quyidagilar hisoblanadi: - menejmentga ilmiy yondashuvlar; - qat’iy rejalashtirish tamoyillari; - rejalashtirishning yuqori sifatli axborot va uslubiy jihatdan ta’minlanishi; - rejani ishlab chiquvchilar uchun samarali rag`batlar. Rejalashtirishda mutaxassislar quyidagi yondashuvlarni qo`llashni tavsiya etadilar: 1. Tizimli - rejalashtirilgan ko`rsatkichlarni tuzish, maqsadlar daraxtini barpo etish, rejalashtirilayotgan ko`rsatkichlar tizimini sintez va analizi uchun ierarxiya darajasining sonini aniqlash, ushbu ko`rsatkichlar omillariga atrof- muhitning va ko`z ilg`amas omillarning ta’sirini o`rganish, tashqi muhitga moslashuvchanlikni tahlil qilish, rejalarning standartliligi va yangiliklarga moyilligi kabilardir. 2. Tuzilmaviy - iqtisodiy resurslarning taqsimlanishini asoslash bo`yicha. • maqsadlar daraxti tomonlari;

• rejaning bo`limlari; • tarkibiy bo`linmalar; • muammolar; • vaqt va hakozo. Resurslarni taqsimlashning asosiy mezonlari bo`lib resurslardan foydalanish samaradorligi va muammolar dolzarbligi hisoblanadi. 3 . Marketingli-resurslarni taqsimlashda ustuvor ahamiyatni rejalashtirilayotgan ob’yektning sifatiga qaratish, ijrochi manfaatlarini rejani ishlab chiqaruvchining manfaatlaridan ustun qo`yish kerak. 4 . Funksional - rejaning ishlab chiquvchisi rejalashtirilayotgan ob’yektning funksional va qiymat tahlili natijalarini va uning tomonlarini butunlay zamonaviy yangi tuzilmadan kelib chiqqan holda quyi tizimlardan o`tish paytida istiqboldagi funksiyalarga (maqsadlarga) mos ravishda ishlab chiqishi kerak. 5 . Takror ishlab chiqarish - evolyutsion yondashuvga yo`naltirilgan ob’yektlarni rejalashtirishning takror ishlab chiqarishini eng yaxshi jahon andozalari darajasida olib borishni ko`zda tutadi. 6. Me’yorli - doimiy ravishda resurslarni tejashni, resurslar iste’molining zamonaviy, ilg`or me’yorlariga rioya qilingan va resurslarning sarf me’yorlarini hisobga olgan holda amalga oshirish lozim, bu ayniqsa, raqobatni kuchaytirish sharoitida o`ta muhimdir. 7. Majmuaviy –rejani ishlab chiqishda va uni amalga oshirishda texnik- iqtisodiy, ekologik, tashkiliy, ijtimoiy, ruhiy va boshqa jihatlarni hisobga oladi. 8. O ` zaro hamkorlikka doir - agar vertikal va gorizontal chiziqlar bo ` ylab o ` zaro hamkorlikka doir yo ` nalishlar , shuningdek , tashkilot boshqaruvining quyi tizimlaridagi rejalashtirilgan ob ’ yektning barcha bosqichlaridagi hayot tarzi uchun х arajatlar va natijalar hisobga olingan bo ` lsa reja sifatini yaxshilash mumkin . 9. O ` zgaruvchan – ob ’ yektni rejalashtirish rivojlanish ko ` rinishida , ya ’ ni , sabab - ta ’ sir munosabatlarini tahlil qilish , bo ` ysunish , ob ’ yektlarning o ` xshash faoliyatini retrospektiv ( o ` tmishga nazar solib , qiyosiy ) tahlil qilish va ularning rivojlanish bashoratiga ko ` ra ko ` rib chiqiladi .

10. Jarayonli - barcha menejment funksiyalari o`zaro bog`liq holda ko`rib chiqiladi. Rejalashtirilgan davr uchun rejalashtirilayotgan ob’yektning me’yorli raqobatbardoshligiga va bozor tadqiqotlari va rivojlanishiga asoslangan holda tashkilotning strategiyasini ishlab chiqishni rejalashtirish oldidan marketing strategiyasi muhim ahamiyatga ega. Rejalashtirish bosqichida ushbu me’yorlar standartlarga, resurslarga, ijrochilarga, rejalashtirish muddatlariga, samaradorligi va boshqalarga bog`langan. 11. Maqbullashtirish - reja ishlab chiquvchi muhandislik hisob-kitoblariga, matematik va iqtisodiy-statistik usullarga, ekspert baholash va boshqalarga tayanishi kerak. Rejalashtirish ko`rsatkichlari umumiy so`zlar bilan ifodalanmasligi kerak, masalan, “turini yaxshilash”, “oshirish” kabilarga emas, balki miqdoriy ko`rsatkichlarga, ya’ni, masalan, “ma’lum bir xizmatning birlik qiymatini kamaytirish joriy yilda o`tgan yilga nisbatan 5 foizni tashkil qildi”. 12. Vaziyatli - rejali ko`rsatkichlarning va turli usullarning muvofiqligi, yaroqliligi maxsus strategik (rejalashtirganda) yoki taktik (rejani amalga oshirishda) vaziyatni aniqlash orqali diqqat e’tiborga olinadi. Strategik reja tuzish o`z payoniga etgach, o`z navbatida, uni amalga oshirish, ishga tushirish jarayoni boshlanadi, ammo shoshmaslik kerak. Rejalashtirish natijalarini taqqoslash yo`li bilan strategik rejani baholashni amalga oshirish lozim. Baholash jarayoni strategiyaga tuzatishlar kiritish uchun qayta aloqa mexanizmi sifatida qo`llaniladi. Baholash, agar tashkilotning barcha darajalarida yuqoridan pastgacha tizimli va uzluksiz ravishda amalga oshirilsa uning samarasi bo`ladi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarning mutaxassislari quyidagi savollarga javob berishni tavsiya etadi: 1) Ushbu strategiya tashkilotning imkoniyati bilan birlasha oladimi? 2) Ushbu strategiya ma’lum ko`lamdagi tavakkalchilik darajasini qabul qiladimi? 3) Strategiyani amalga oshirish uchun tashkilot yetarli mablag`larga

egami? 4) Strategiya tashqi tahdidlarni va imkoniyatlarni hisobga oladimi? 5) Strategiya tashkilot resurslaridan foydalanishning eng yaxshi usuli hisob- lanadimi? Strategiyani baholash jarayonida qatnashadigan bir qator mezonlar mavjud, masalan, miqdoriy: bozor ulushi,sotish hajmining o`sishi, harajatlar darajasi va ishlab chiqarish samaradorligi va sotish, xodimlar qo`nimsizligi, ishga chiqmaslik, sof foyda va h.k., shuningdek, sifat jihatidan: yuqori malakali menedjerlarni jalb qilish usullari, mijozlarga xizmat ko`rsatish hajmini kengaytirish, bozorni o`rganishni chuqurlashtirish,tavakkalchilik xavflarini kamaytirish, imkoniyatlardan foydalanish. Strategik rejalashtirish jarayonini baholashning samarali bo`lishini ko`proq standart mezonlarga bog`liq deb ta’kidlash lozim. Tashkilotning strategik holatini baholash uchun mutaxassislar turli usullardan foydalanishni tavsiya qiladi, masalan: 1. SWOT tahlillari (kuch, kuchsizlik, imkoniyatlar, tahdidlar); 2. SRASE usuli (strategik ahvolni va harakatlarni baholash); 3. Porter modeli (besh kuchlar modeli - yangi raqobatchilardan kelgan tahdidlar, yetkazib beruvchilar, mijozlar; tovarni almashtiruvchilarning paydo bo`lishi, raqobatchilar o`rtasidagi munosabatlar); 4. Asosiy tayanch masalalar usuli - omillarni tahlil qiluvchi ichki omillarga: (marketing, moliya, xodimlar, madaniyat, tashkilotning obro`si) va tashqi (tashqi muhitdagi o`zgarishlarni baholash jarayoni va tashkilotning maqsadlariga erishishishiga yordam beradigan yoki qiyinchiliklar olib keladigan tashqi imkoniyatlarni va xavfni o`rganish) omillarga: siyosiy, iqtisodiy, bozor, texnik, jamiyatning ijtimoiy ahvoli, raqobat, xalqaro); 5. Senariyli usullar (optimistik, pessimistik va ular orasidagi ma’no); 6. Boston maslahat guruhi tarmoq imkoniyatlari munosabatlari bo`yicha o`zgarishlarni va tashkilot bilan bog`liq vaziyatni baholash uchun o`zining matritsasini ishlab chiqdi.

Investitsiya portfelini tahlil qilishda, tashkilot yoki uning mahsulotlarining bozordagi ulushi bilan barcha ishlab chiqarish-tijorat faoliyatining o`sish sur’atlari o`rtasida qiyoslash o`tkazildi. Misol uchun, agar mahsulot yoki xizmatlar bozorda katta ulushni egallasa va yuqori o`sish sur’atlariga ega bo`lsa “Yulduz” yoki “Yulduzli soat” maqomini oladi, unda tashkilot o`sish strategiyasini ushlab turadi. “Sog`iluvchi sigir” o`sishning cheklangan strategiyasidir. “Yovvoyi mushuk” - strategiyalarning birlashuvi (xavfli holat). “It” – qisqarish strategiyasi, mahsulot yoki xizmatlar bozorda kam ulushni va past o`sish sur’atini egallaydi. Ob’yektiv baholangandan so`nggina strategiyani amalga oshirishga kirishish mumkin (2- chizmaga qarang). Strategiyani amalga oshirish yoki o`zgartirish jarayonida rahbariyat tashkilotning tuzilishi va uning munosabati bilan bog`liqligini e’tiborga olishi, shuningdek, boshqarish va rejalashtirish tuzilmalarini shakllantirishni birlashtirishi kerak. Tuzilma har doim strategiyaga asoslanishi va muayyan vaziyatda iloji boricha ko`proq uning samaradorligini ta’minlashi kerak. Dj. Gelbreyt va uning hamkasblari 1977 yilda strategiyaning tashkilotning boshqaruv tuzilmasini loyihalashtirishga va tashkilotning tashkiliy tuzilmalari turlariga ta’sirini tavsifladilar.

Birqancha vaqt avval (1962 yilda) A. Chandler o`zining tanlab olingan strategiyaga mos keladigan tashkilotni loyihalash tamoyilini shakllantirdi. Tashkilot oldidagi strategiyaning o`zgarishi tashkilotning yangi boshqaruv tuzilmasini loyihalashtirish muammosini qo`yadi. Tashkiliy boshqaruv tuzilmalari turlari va tashkilotning boshqaruv tuzilmalarini loyihalash tamoyillari Tashkilotning boshqaruv tuzilmasi yoki tashkiliy boshqaruv tuzilmasi menejmentning asosiy tushunchalardan biridir. U vazifa va topshiriqlar, maqsadlar, boshqa funksiyalar, boshqaruv jarayoni, menejerning ishlari va ularni vakolati

doirasida tarqatish bilan uzviy bog`liqdir. Tashkiliy boshqaruv tuzilmasining muayyan turi doirasida, menejment (axborotlar harakati oqimidan to boshqaruv qarorlari qabul qilinguncha), ya’ni, boshqaruvning barcha darajalarida menejerlar ishtiroki amalga oshiriladi. Tashkiliy boshqaruv tuzilmasining menejment tizimi binolarning temirli karkasiga qiyoslanadi. Sababi ular ham tashkilotda kechayotgan jamiki jarayonlarning o`z vaqtida va sifatli qilib amalga oshirilishini ta’minlash uchun qurilgan. Agar munosabatlar aniq belgilangan va muvofiqlashtirilgan bo`lmasa xodimlar va tashkiliy birliklar o`rtasidagi ixtisoslashuv samarasiz bo`ladi. Vakolatlarni yo`naltirish (delegatsiyalash) - tashkilot bilan xodimning o`zaro munosabatlarini rasmiy tarzda rahbar tomonidan o`rnatiladigan asosiy jarayondir. Delegatsiyalash - faoliyat turining uzatilishi bo`lib unda ijrochiga vakolat berilgan holda ijrochi ishning sifatli va o`z vaqtida bajarilishi mas’uliyatini o`z zimmasiga oladi. Mas’uliyat - muayyan vazifalarni hal qilish va ular uchun minimal darajada qoniqarli ish bajarish uchun javobgar bo`lish majburiyati hisoblanadi. Mas’uliyat hajmi - menejerlarning, ayniqsa yirik tashkilotlar rahbarlarining yuqori lavozim maoshining sabablaridan biridir. Delegatsiya faqat ongli ravishda vakolat berish yo`li bilan amalga oshiriladi, shaxsiy mas’uliyatga yo`naltirilgan bo`lishi mumkin emas. Vakolatlar - tashkilot resurslaridan foydalanish huquqining cheklanganligi bo`lib, belgilangan vazifalarning yechimi uchun ularni xodimlarga kuchaytirilgan holda yo`naltirish. Vakolat oddiy xodimga emas, balki muayyan bir lavozimda o`tirgan shaxsga beriladi. Agar lavozimda o`tirgan shaxs mansab lavozimini almashtirsa unda berilgan vakolat o`z kuchini yo`qotadi va yangi lavozim bo`yicha yangi vakolatlarga ega bo`ladi. Vakolatlar har doim cheklangan (3- chizmaga qarang). Ko`pchilik tashkilotlarda ishlovchi menejerlarning vakolatlari madaniy stereotiplar (qoliplar), jamoaning odatlari, xushfe’llik an’analari bilan boshqariladi, ijrochilarga berilgan vakolatli huquqlar chiziqli vakolatlar deb ataladi.

Rasmiy vakolatlar ko`pincha hokimiyatning aralashuvi yoki norasmiy guruhlar faoliyati tufayli buzilish supasida turadi. Chiziqli vakolatlarning eng samarali usuli yakkahokimlik tamoyili bo`yicha qo`mondonlik zanjiri hisoblanadi. Bunda ijrochi topshiriq va ko`rsatmalarni bevosita faqat bitta rahbardan oladi va faqat uning oldida javob beradi. Xorijiy iqtisodiy adabiyotlarning mualliflari va mutaxassislar menejment asoslari bo`yicha ta’kidlaydilarki, ishni tashkil etish o`zlarining darajasidan qat’iy nazar barcha mustaqil rahbarlarning vazifasidir, ammo tashkilotning tashkiliy boshqaruv tuzilmasini tanlash qarori deyarli har doim oliy darajadagi rahbarlar tomonidan amalga oshirilishi lozim. Tashkiliy boshqaruv tuzilmasini loyihalashtirish bosqichlari va ularning ketma- ketligi quyidagilardir: 1 .Tashkilotning gorizontal ravishda keng qism (blok) lar bo`yicha bo`linishi - strategiyani amalga oshirish bo`yicha faoliyatning eng muhim sohalarga mos keladigan yo`nalishlaridir. Qanday faoliyat turlari chiziqli bo`linmalar tomonidan qaysi birlari esa ma’muriy bo`linmalar tomonidan bajarilishi kerak. 2 . Har xil lavozimdagi vakolatlarning nisbatini o`rnatish. O`rta va quyi darajadagi rahbarlar kerakli ma’lumotlarni taqdim qiladi, buyruqlar zanjirini o`rnatib, ixtisoslashuvni yanada samarali qo`llash uchun va

yuqori darajali rahbarlarning topshirig`idan ortiqcha yuklanmaslik maqsadida birmuncha kichikroq bo`linmalarga boshchilik qiladi. 3. Lavozim majburiyatlarini belgilash – vazifa va topshiriqlarning bir butun to`plami sifatida ularni bajarish uchun maxsus ijrochilarga topshirish. Ishlab chiqilgan tashkiliy boshqaruv tuzilmasi qotib qolmagan shakl, u binoning karkasiga o`xshaydi va tuzilma va uning takomillashuvida “oxiri yo`q” o`zgarish jarayonidir. Tashkiliy o`zgarishlar noto`g`ri xatti-harakatlar ketma- ketligida har tomondan qarama-qarshiliklarga uchraydi. To mazkur tasdiqni tashkilotning strategik va tezkor rejalaridagi kechayotgan mavjud o`zgarishlarni rahbarlarning turli boshqarish tizimida, masalan, funksional boshqaruv faoliyatlarida hisobga olish va aks ettirishdir. Funksional bo`limlashtirish (departamentalizatsiya) - bu tashkilotlarning alohida elementlariga bo`linish jarayoni bo`lib, ularning har biri o`ziga xos aniq belgilangan vazifaga va majburiyatga egadir. An’anaviy funsional qismlar, masalan, ishlab chiqarish tashkilotlari- bular ishlab chiqarish bo`linmalari, marketing, moliya bo`limlari va boshqalar. Hozirgi kunda ko`plab o`zlarini muvaffaqiyatli sanagan tashkiliy boshqaruv tuzilmalarining muqobil turlari mavjud. Tashkiliy boshqaruv tuzilmalarining birinchi turi, tizimli ishlab chiqilgan va hali ham yetakchi bo`lib qolgan shakli, ma’muriy tashkiliy boshqaruv tuzilmalari deb nomlandi. Bu quyidagilar bilan tavsiflanadi: 1 . Mehnatning aniq va yuqori darajada taqsimlanishi va har bir lavozimlarda yuqori malakali mutaxassislarning paydo bo`lishi; 2 . Har bir quyi darajadagi xodimlar o`zlaridan yuqorida turadigan bo`g`inlarga bo`ysunadigan va nazorat qilinadigan boshqaruv darajalarining rivojlangan ierarxiyasi; 3. O`z xizmat vazifalarini bajaradigan xodimlarning o`xshashliligini va turli xil faoliyat turlarining muvofiqlashuvini ta’minlaydigan umumlashtirilgan o`zaro bog`langan rasmiy qoidalar tizimi, me’yorlar, me’yoriy hujjatlar va standartlar;

4. O`z xizmat vazifalarini rasmiy shaxslar tomonidan bajarilishining rasmiy egasizligi; 5. Xodimlarni o`zboshimchalik bilan ishdan bo`shatishni himoyalash va malakaviy talablarga muvofiq qat’iy ravishda ishga joylashtirish. Ma’muriy tashkiliy boshqaruv tuzilmalarining kamchiliklari mavjud: 1 . Yo`riqnomalar, qoidalar, me’yorlar, stanjartlarning ahamiyatining oshirib ko`rsatilishi bu ish sur’atlarining pasayishiga olib keladi; 2. Xatti-harakatlarning egiluvchanligini yo`qotish; 3. Ish yurituv va boshqa ko`z ilg`amas muhitlarda, shuningdek, ichki muhitda o`zgartirilgan sharoitlarga tezkorlik bilan javob bera olmaslik; 4. O`zining faoliyati jarayonida innovatsion texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy qilishning imkoniyati yo`qligi. Ma’muriy tashkiliy boshqaruv tuzilmalariga, odatda, funksional, divizional (bo`linuvchan) va boshqalar tegishlidir. Tashkilotlarning o`zgarishlarga tezkor javob berish imkoniyatlarini kengaytirish, innovatsiyalarni joriy qilish uchun, tegishli bo`lgan matritsaviy, loyihaviy va boshqalarni o`z ichiga olgan chiniqqan (organik) tashkiliy boshqaruv tuzilmalari yaratilgan. Tashkiliy boshqaruv tuzilmalari turlarining boshqa tasniflari ham mavjud. Keling, tashkiliy boshqaruv tuzilmalarining ba’zi turlarini ko`rib chiqamiz. Narvonli ierarxiya shaklidagi o`zaro bir biriga bo`ysunuvchi bo`g` inlardan iborat boshqarish qurilmasining yaratilishi natijasida chiziqli tashkiliy tuzilma hosil bo`ladi. Har bir bo`linma boshida bosh rahbar turadi, bo`lingan vakolat va bo`ysunadigan ishlovchilar ustidan rahbarlikni amalga oshiradi, menejment funksiyalarini o`z qo`lida to`playdi. Rahbarning o`zi shu yerda yuqori darajadagi bevosita rahbarning bo`ysunuvida qoladi. Chiziqli tuzilmada, boshqaruv tizimining bir-biridan ajralishini o`z ichiga oluvchi ishlab chiqarishning yiriklashuv darajasi texnologik xususiyatlar, mahsulot turlarining kengayishi va hokazolarni inobatga olgan holda ishlab chiqarish belgisi

bo`yicha amalga oshiriladi. Bunday tuzilmaviy qurilishda ahamiyatli darajada yakkahokimlik tamoyillariga rioya qilinadi: bir nafar shaxs operatsiyalarning bir butun to`plamini o`z qo`lida jamlaydi, bo`ysunuvchilar faqat bir nafar rahbarning ko`rsatmalarini bajaradi. Boshqaruvning yuqori darajasida turuvchi bo`g` in bevosita rahbarni chetlab o`tib, qaysidir ijrochiga ko`rsatmalar berishga haqqi yo`q. Chiziqli tashkiliy boshqaruv tuzilmasidan o`zaro hamkorlik aloqalaridan holi bo`lgan murakkab bo`lmagan ishlab chiqarishlarni amalga oshiruvchi kichik va o`rta korxonalar keng foydalanadi. Chiziqli boshqaruv tuzilmasining haqiqiy ko`rinishi quyidagilardir: • ko`rsatmalarning birligi va ravshanligi; • ijrochilar harakatlarining muvofiqligi; • rahbar va unga bo`ysunuvchilar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarning o`rgatilgan ochiq tizimi; • bevosita ko`rsatmalarga javoban tezkor javob; • resurslar bilan ta’minlangan ijrochining o`zaro bog`liq ko`rsatma va topshiriqlarni qabul qilishi; • o`zining bo`linmasi faoliyatining yakuniy natijalari bo`yicha boshqaruvchining shaxsiy javobgarligi. Chiziqli boshqaruv tuzilmasining salbiy tomonlari: • rahbarlarga qo`yilgan yuqori talablar, qaysikim, samarali boshqaruv bo`yicha rahbarning imkoniyatlarini cheklaydigan, bo`ysunuvchilar tomonidan amalga oshiriladigan, barcha faoliyat doiralarida va boshqaruv funksiyalarida bo`lishi lozim bo`lgan keng ko`lamli, serqirrali bilim va tajribalar; • yuqori darajali menejerlardagi haddan tashqari yuk, katta miqdordagi axborotlar, qog`ozlar oqimi, yuqori darajada turuvchi rahbarlar va bo`ysunuvchilar bilan aloqalarning ko`pligi; • bir nechta bo`linmalarga tegishli bo`lgan muammolar bilan bog`liq noaniqliklarni bartaraf etish an’anasi; • boshqaruv qarorlarini tayyorlash va rejalashtirish bo`yicha bo`g`inlarning mavjud emasligi.

Chiziqli-ma’muriy (shtabli) tashkiliy boshqaruv tuzilmasi maxsus yaratilgan chiziqli bo`linma rahbarlarida qaror qabul qilish huquqiga egalik va quyi darajada turadigan bo`linmalarga boshchilik qilolmaydigan xodimlarni o`z ichiga oladi, (4- chizmaga qarang): Ma ’ muriy ( shtab ) bo ` linmalarining asosiy vazifalari bo ` lib , muayyan boshqaruv funksiyalarini bajarishda chiziqli menejerga yordam ko ` rsatish hisoblanadi . Shtabli tuzilma tarkibiga ma ’ muriyatga oid mutaxassis xodimlar kiradi . Shtabli bo ` linmalarga muvofiqlashtirish xizmati , muvofiqlashtirish va tahlil bo ` limlari , tarmoqli rejalashtirish guruhlari , sotsiologik va huquqiy xizmatlar tegishlidir . Shtabli tuzilmalarning yaratilishi menejerlar mehnatining taqsimlanishi tomon qo`yilgan qadamdir. Ko`pincha shtab bo`limlari menejerlari funksional rahbarlik huquqlariga ega bo`ladi. Ular orasida iqtisodiy-rejalashtirish bo`limi, marketing bo`limi, hisobxona va xodimlar bo`limi mavjud. Tuzilmaning afzalliklari quyidagilardan iborat: • boshqaruv qarorlarining birmuncha batafsil va mazmunli tayyorlanganligi; • chiziqli rahbarlarning ortiqcha yukdan ozod qilinganligi; • muayyan sohalarda mutaxassislarni jalb qilish imkoniyatining mavjudligi. Ba’zi kamchiliklar mavjud: • aniq mas ’ uliyatning yo ` qligi shundaki uni amalga oshirishda tayyorlagan

shaxs ishtirok etmaydi ; • o`ta markazlashtirishga moyillik; • yuqori darajadagi rahbarlik uchun qarorlarni qabul qilishda kuchli talablarning saqlanib qolinishi. Funksional tashkiliy boshqaruv tuzilmalarida keltirilganidek, har bir boshqaruv bo`g`ini boshqaruvning barcha darajalarida alohida muayyan vazifalarni bajarishga ixtisoslashtirilgan (5-chizmaga qarang): Har bir funksional bo`g`inning vakolati doirasida uning ko`rsatmalarini bajarish ishlab chiqarish bo`linmalari uchun majburiydir. Umumiy masalalar bo`yicha qarorlar jamoaviy tarzda qabul qilinadi. Boshqaruv apparatining funksional ixtisoslashuvi sezilarli darajada uning samaradorligini oshiradi, chunki universal menejerlar bilan birgalikda barcha vazifalarni amalga oshirishga saviyasi etadigan yuqori malakali mutaxassislar qatnashadi. Mazkur tuzilma doimiy ravishda takrorlanadigan vazifalarni bajarish uchun tezkor qaror qabul qilishni talab qilmaydigan maqsadga qaratilgan. U tashkilotlarni boshqarishda ommaviy yoki keng miqyosdagi ishlab chiqarishdan, shuningdek, qachonki, ishlab chiqarishda fan-texnika yutuqlarini kam darajada sezsa, qimmat turdagi xarajatli xo`jalik mexanizmidan foydalanadi. Tuzilmaning asosiy afzalliklari:

•aniq funksiyalarni amalga oshirish uchun mas’ul mutaxassislarning yuqori o`ziga xos vazifalari; • chiziqli menejerlarni ko`pchilik maxsus masalalarni hal qilishdan ozod qilish va ishlab chiqarishni tezkor boshqarish bo`yicha ularning imkoniyatlarini kengaytirish; • ishda tajribali mutaxassislar maslahatlaridan foydalanish uchun asos yaratish, keng qamrovli mutaxassislarga bo`lgan ehtiyojni kamaytirish. Muayyan kamchiliklar mavjud: •turli xildagi funksional xizmatlar o`rtasida doimiy o`zaro munosabatlarni saqlab qolishning qiyinlashuvi; • uzoq muddatli qarorlar qabul qilish tartibi; • funksional xizmatlar o`rtasida harakatlar birligining (ahillikning) va bir-birini tushunishning mavjud emasligi; • har bir ijrochining bir nechta rahbarlardan ko`rsatmalar olishi sababli ularning ish uchun mas’uliyatini kamaytirish; • ishlvchilar tomonidan qabul qilingan yo`riqnomalar va ko`rsatmalarning takrorlanishi va muvofiqlashmaganligi, har bir funksional rahbarning yoki ixtisoslashtirilgan bo`linmalarning o`ziga tegishli masalalarini qanchalik darajada birinchi o`ringa qo`yishidadir. Chiziqli-funksional tashkiliy boshqaruv tuzilmalari boshqaruvning chiziqli yo`nalishlari ko`rsatmalar berishga jalb qilingan sharoitdagina boshqaruv mehnatining taqsimlanishini ta’minlaydi, funksional tuzilmalar esa aniq masalalarni ishlab chiqishda va muayyan qarorlarni, dasturlarni, rejalarni tayyorlashda ularga yordam va maslahatlar berishi kerak. Funksional bo`linmalar rahbarlari (marketing, moliya bo`yicha, xodimlar bo`yicha, ilmiy-tadqiqot, konstruktorlik ishlari bo`limlari bo`yicha) ishlab chiqarish birliklariga rasmiy ta’sir qiladi. Odatda, ular mustaqil ravishda ko`rsatmalar berish huquqiga ega emaslar, funksional xizmatlarning roli, umuman olganda, tashkilotning boshqaruv tuzilmalariga va xo`jalik faoliyatlariga bog`liq. Funksional xizmatlar ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish bilan bog`liq bo`lgan masalalarni hal etish

variantlarini tayyorlashni, shunigdek, barcha ishlab chiqarishning texnik tayyorgarligini amalga oshiradi. Tuzilmaning afzalliklari: • moliyaviy rejalashtirish, moddiy-texnik ta’minot va hakozolar bilan bog`liq bo`lgan ko`pchilik masalalardan chiziqli rahbarlarni ozod qilish; • har bir ishchi faqatgina o`ziga tegishli bo`lgan rahbarga bo`ysunadigan ierarxik narvon bo`yicha “rahbar-bo`ysunuvchi” aloqa tizimini shakllantirish; Tuzilmaning kamchiliklari: • har bir bo`g`in tashkilotning umumiy maqsadiga emas, balki o`zining tor maqsadiga erishishdan manfaatdor; • ishlab chiqarish birliklari orasida gorizontal darajadagi uzviy o`zaro hamkorlik aloqalarining mavjud emasligi; • vertikal bo`yicha o`zaro harakatning haddan tashqari rivojlanganligi; • tezkor masalalarning strategik to`plami bilan bir qatorda ularni hal etish uchun yuqori darajadagi vakolatlarning kuchaytirilganligi. Matritsali tashkiliy boshqaruv tuzilmalari - ijrochilarning ikki tomonlama bo`ysunish tamoyili asosida qurilgan, bir tomondan, bevosita funsional xizmat rahbariga xodimlar va texnik xizmat ko`rsatuvchi yordam beradigan, boshqa tomondan, loyiha rahbariga (maqsadli dasturlar), boshqaruv jarayonini sifatli va resurslar bilan ta’minlangan holda rejalashtirilgan vaqtda amalga oshirish uchun zarur vakolatni beradigan boshqaruvni tashkil etish tuzilmasining (3.6-chizmaga qarang) zamonaviy samarali turini o`zida aks ettiradi. Loyiha menejeri bo`ysunuvchilarning ikki guruhi bilan, ya’ni, loyiha guruhining doimiy a’zolari bilan va cheklangan miqdordagi masalalarni hal qilish uchun uning bo`ysunuvida vaqtincha ishlaydigan ishchilar bilan o`zaro hamkorlik qiladi. Afzalliklar quyidagilardan iborat: • loyiha maqsadlari va talablariga yaxshiroq e’tibor berish; • samarali joriy boshqaruv; • faol ijodiy faoliyat sohasiga barcha darajadagi rahbarlarni va mutaxassislarni jalb qilish;

• bir nechta dasturlarni bajarishda resurslar harakatining egiluvchanligi va tezkorligi; • butun dastur va uning har bir elementlari uchun rahbarning shaxsiy mas’uliyatini oshirish; • samarali boshqaruv usullarini qo`llash imkoniyati; • qarorlar qabul qilishda xodimlarning malaka va mahoratini rivojlantirish va oshirish; • loyihaning ehtiyojlariga javob berish vaqti va mijozlarning xohish istagining qisqarishi. Tuzilmaning kamchiliklari: • loyiha ustida ishlaydigan mutaxassislarning ish vaqtining taqsimlanishida va vazifalar ustunliklarini belgilashda duch kelingan muammolar tashkilot barqarorligining buzilishiga olib kelishi mumkin; • bo`linmalar ishi uchun aniq javobgarlikni belgilashdagi qiyinchiliklar; • loyihaga jalb qilingan xodimlarni funksional birliklarda qabul qilingan uzoq muddatli ajratishdan kelib chiqib belgilangan qoidalar va standartlarning buzilish ehtimoli; • jamoada ishlashning samarali bo`lishi uchun zarur bo`lgan ko`nikmalarga ega bo`lish qiyinligi;

• loyiha rahbarlari va funksional bo`linmalar menejerlari o`rtasida nizolarning kelib chiqishi. Bo`lingan (divizional) tashkiliy boshqaruv tuzilmalari tashkilot ko`lamining keskin o`sishi bilan bog`liq bo`lib bunda uning faoliyatining diversifikatsiyalashuvi, texnologik jarayonlarning murakkablashuvi kabilar muhimdir. Ushbu tuzililma bilan boshqariladigan tashkilotlarning asosiy figuralari, funksional birliklar rahbarlari emas, balki ishlab chiqarish birliklariga boshchilik qiladigan menejerlardir. Tashkilotni tarkiblash mezonlaridan bittasi: odatda, ishlab chiqilgan mahsulot bo`yicha (mahsulotning ixtisoslashuvi bo`yicha 3.7-chizmaga qarang), iste’molchilarga, xizmat ko`rsatiladigan mintaqalarlarga yo`naltirish bo`yicha ishlab chiqish hisoblanadi. Ikkinchi darajali funksional xizmatlar rahbarlari oldida hisobot beradi. Ishlab chiqarish bo`linmalari yordamchilari bo`limning barcha filiallari bo`yicha gorizontal tarzda ularning faoliyatini muvofiqlashtirgan holda funksional xizmatlar faoliyatini nazorat qiladi. Afzalliklari: • ishlab chiqarishni iste’molchilarga yanada yaqinlashtirish, ish yurituv va ko`z ilg`amas muhit o`zgarishlariga tezlashtirilgan munosabat; • bir kishiga bo`ysunish tufayli bo`limlarda ishni muvofiqlashtirishni yaxshilash;

• kichik tashkilotlarning bo`linmalarida raqobatbardosh afzalliklarning paydo bo`lishi. Kamchiliklari: • ierarxiyaning o`sishi, boshqaruvning vertikalligi; • har xil darajadagi boshqaruv funksiyalarini takrorlash ma’muriy apparat xarajatlarining ortishiga olib keladi; • turli bo`linmalardagi ishlarning takrorlanishi. Hududga, iste’molchini va bozorga yo`naltirilgan ko`p o`lchamli tashkiliy boshqaruv tuzilmalari. Xalqaro bozorda faoliyat ko`rsatuvchi tashkilotlar uchun ko`p o`lchamli (uch o`lchamli, tenzorli) tashkiliy boshqaruv tuzilmalari qo`llanilishi mumkin. Muammolar: • bir nechta ierarxik bo`g`inlar vakillari o`rtasida hokimiyatga qarshi mojaroviy holatlar; • guruhlarda mavjud bo`lgan va binobarin, mumkin bo`lgan qaror qabul qilishning kechikishi va jamoaviy javobgarlik (mas’uliyatsizlik). Shuning uchun ham, vazifaviylikni bir xil tarzda tartibga solish va sheriklar o`rtasida normal ish munosabatlari talab qilinadi. Tashkilotning boshqaruv organlari tuzilmasida markazlashtirish va markazsizlashtirish nisbati. Yuqori bo`g`in rahbariyatlari tark etadigan tashkilotlarda sobiq rahbarlar o`zlarining orqasidan markazlashtirilgan deb ataladigan eng muhim qarorlarni qabul qilish uchun zarur bo`lgan ko`pgina vakolatlarni qoldirib ketadi. Markazlashtirilmagan tashkilotlar - bu tuzilmaning quyi qismi bo`yicha boshqaruv darajalarining vakolatlari taqsimlangan tashkilotlardir. Amaliyotda to`liq markazlashtirilgan yoki markazsizlashtirilmagan tashkilotlar uchramaydi.

Ushbu tashkilotlarning boshqalarga nisbatan qanchalik markazlashtirilganligini aniqlash quyidagi tavsiflarni yoritadi: • tuzilmaning quyi boshqarish darajasidagi qabul qilingan qarorlarning soni. Tuzilmaning quyi boshqarish darajasidagi rahbarlar tomonidan qabul qilinadigan qarorlar soni qancha ko`p bo`lsa, markazlashtirish darajasi shunchalik kam bo`ladi; • tuzilmaning quyi boshqarish darajasidagi rahbarlar tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning muhimligi; • tuzilmaning quyi boshqarish darajasidagi rahbarlar tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning keyingi ta’siri. Agar o`rta bo`g`in rahbarlari bir nechta tilga olingan vazifadan ko`p qarorlar qabul qilsalar, unda tashkilot zaif darajada markazlashgan bo`ladi; • bo`ysunuvchilar ishini nazorat qilish. Zaif markazlashgan tashkilotlarda yuqori boshqaruv rahbarlari quyi rahbarlarning qarorlarini har kuni kamdan-kam hollarda tekshiradi. Harakatlarni baholash erishilgan natijalar asosida amalga oshiriladi. Markazlashtirilgan tuzilmalarning afzalliklari quyidagilardan iborat: • markazlashtirish ixtisoslashtirilgan funksiyalarning nazoratini va muvofiqlashuvini yaxshilaydi, birmuncha kam tajribali menejerlar tomonidan qabul qilingan xato qarorlarning soni va ko`lamini qisqartiradi;

• boshqaruvning kuchli markazlashtirilishi ba’zi bo`limlarning boshqalar yoki umuman tashkilot hisobidan rivojlanishi va o`sishini, bu kabi vaziyatlarning oldini olishni taqozo qiladi; • markazlashtirilgan boshqaruv markazlashtirilgan ma’muriy bo`g`in xodimlarining tajriba va bilimlaridan yanada tejamkor va oson foydalanishga imkon beradi. Markazsizlantirilgan tuzilmalarning bir qancha afzalliklari mavjud: • talab qilinadigan ma’lumotlarning katta miqdori va qaror qabul qilish jarayonining murakkabligi tufayli yirik tashkilotlarni markazlashtirilgan tarzda boshqarish imkoniyati mavjud emas; • markazsizlantirish muammoga eng yaqin va yetakchi, hamma narsani yaxshi biladigan rahbarga qarorlarni qabul qilishga imkon beradi; Aniq ko`rinib turibdiki, har bir tashkilot yetarli murakkab texnik-iqtisodiy va ijtimoiy tizimni, uning o`ziga xosligini va o`ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi. Agar biz bo`linmalarning o`zaro ta’sirining xarakterini aniqlasak, bu tizimni yoqlab chiqish mumkin bo`ladi. Tomonlarning o`zaro ta’sir qilish usullari ko`rib chiqilayotgan tizimni ma’lum bir shaklda va qanchalik ko`pligini tekshirishga imkon bersa, shunchalik, inson va tashqi muhit o`rtasidagi tebranma harakatni tashkilot o`zining asosiy vazifasi sifatida samarali uddalashi bilan xarakterlaydi. Bu yerda unchalik muhim ahamiyatga ega bo`lmagan o`rinni tashkiliy boshqaruv tuzilmasi egallaydi yoki bu o`zaro ta’sir o`tkazish orqali amalga oshiriladi. Mavjud nazariya va amaliyotga ko`ra, bo`linmalar o`zaro hamkorlik aloqalari “bo`linma-bo`linma” yoki “guruh-guruh” darajasida bo`lib tashkiliy boshqaruv tuzilmalari doirasida ishlaydi va turli xildagi bo`limlashtirilgan kombinatsiyalar yordamida amalga oshiriladi. Yangi ishlab chiqilgan va tajriba asosida joriy etilgan boshqaruv tuzilmalari XXI asrning boshlarida o`ziga xos xususiyatga aylandi. Ushbu tajribalar davomida ba’zan turli xil usullar uyg`unlashtirilgan ma’lum ko`rinishdagi va ma’lum turlardagi tuzilmalar kombinatsiyasidan tashkilotlar o`zlarining faoliyatining

muayyan sharoitlariga moslashtirgan holda foydalanadi. Ammo, asosiy an’ana shundan iboratki, har bir keyingi keladigan tuzilmalar joriy harakatdagi tuzilmalarga nisbatan ancha sodda va moslashuvchan bo`ladi. Mutaxassislar tashkiliy boshqaruv tuzilmalarini loyihalashtirishning quyidagi tamoyillarini tavsiya qiladi: • bo`linmalarning ko`lamini kamaytirish va ularni birmuncha malakali xodimlar bilan butlash; • boshqaruv darajasining sonini kamaytirish; • boshqarishning yangi tuzilmasining asosi sifatida mehnatni guruhiy tashkil etish; • joriy ishlarning mo`ljali, jumladan, jadvallar va tartiblar, iste’molchilarning so`rovlari; • mahsulotlarni moslashuvchan o`rnatish uchun sharoitlar yaratish; • zahiralarni kamaytirish; • o`zgarishlarga tez ta’sir ko`rsatish; • moslashuvchan o`rnatilgan uskunalar; • yuqori unumdorlik va kam х arajatlar; • mukammal mahsulot sifati va iste’molchi boshqa aloqalarning mustahkam tomonga yo`naltirilganligi. Yaqin kelajakda yana ko`plab tuzilmalarning har xil turlari kutilmoqdaki, ularning har biri tashkilotning o`ziga xos ehtiyojlarini qondirishga javob beradi va ularning diqqat markazida menejmentning boshqa funksiyalari bilan (masalan, motivatsiya bilan) yaqinroq aloqasi borligi turadi. Motivatsiya Yuqori darajaga erishishga undovchi haqiqiy hissiy niyat bo`lib, ular juda murakkab bo`lgani sababli buni aniqlash juda qiyindir. Biroq, shu bilan birga, motivatsiyaning (qiziqtirish) zamonaviy nazariya va an’analarini mohirlik bilan bilib olib, rejalashtirishda, tashkiliy boshqaruv tuzilmalarini tuzishda va nazorat

qilishda yuqori malakali mutaxassislarni jalb qilib masalalarni mohirlik bilan hal qilgan holda tashkilotning maqsadlariga erishishga qaratilgan vazifalarni hal etishda, menejmentning barcha funksiyalari o`zgaruvchan va bir-biriga uzviy bog`liq bo`lishiga qaramay sezilarli darajada muvaffaqiyat qozonishi mumkin. Motivatsiya – bu ma ’ lum darajadagi tuyg ` u bilan uyg ` unlashgan ichki va tashqi harakatga keltiruvchi kuchlarning yig ` indisi bo ` lib , u insonni yaxshi niyat ila o ` ziga xos tarzda maqsad sari undaydi , yaxshi niyat qilish jarayoni esa o ` z navbatida , o ` zini va boshqalarni tashkilotning va ( yoki ) shaxsning maqsadlariga erishish bo ` yicha muayyan harakatlarga yetaklaydi . Motivatsiya funksiyasini amalga oshirishda menejmentning vazifalari: 1. Zamonaviy motivatsiyaning nazariyalarini qo`llagan holda har bir menejerda xodimlarni boshqarish bo`yicha demokratik yondashuvlarni shakllantirish. 2. Har bir xodimda mehnat jarayonida motivatsiyaning mohiyati va ahamiyatini tushunishga imkoniyat yaratish. 3 .Har xil darajadagi rahbar va ishchilarni tashkilotda muloqotning ruhiy asoslari bo`yicha o`qitish. Ushbu vazifalarni bajarishga kirishishdan oldin tahlil qilib ko`rish kerak: • tashkilotda biror faoliyatga undash, qiziqtirish jarayonining yo`lga qo`yilganligi; • shaxsiy va guruhiy motivatsiyalar va ular o`rtasidagi o`zaro bog`liqlik; • har bir xodimning faoliyatiga turtki berish dinamikasi; • xodimlar faoliyatining natijasiga motivatsiyaning ta’siri. To`liq tahlildan so`ng motivatsiyani o`zgartirish, ya’ni kuchaytirish kerak. Motivatsiyalash - bu insonning yaxshi niyatini inobatga olish bilan uni faollashtirib, biror narsa qilishga undash, muayyan harakatlarni amalga oshirishi uchun unga ta’sir ko`rsatish jarayonidir. Motivatsiyalash menejmentning asosiy o`zagi hisoblanadi, uning samarasi esa ko`plab undovchi sabablarning tug`ilishiga bog`liq.

Motivatsiyaning ikki asosiy turi bor: 1. Kerakli harakatlarga olib keladigan niyatlarni uyg`otish yo`li bilan o`zi xohlagan natijaga olib kelishga sabab bo`ladigan darajada insonga tashqi ta’sir qilish. Ushbu tur savdodagi bitimga o`xshab ketadi, ya’ni, “men sizga nimani xohlasangiz, shuni beraman, ammo siz ham mening xohishimni qondirib berasiz.” 2.Insonda muayyan motivatsion tuzilmalarni shakllantirish. Motivatsiya- lashning mazkur turi ta’lim va tarbiyaviy jihati bilan xarakterlidir. Uning amalga oshirilishi juda katta bilimni, harakatlarni, qobiliyatlarni, kuchlarni talab qiladi, ammo, natijasi motivatsiyalashning birinchi turidagi kabi a’lo darajada bo`ladi. Motivatsiyalashning yuqoridagi ikki turini ham o`zlashtirgan va o`zlarining amaliyotida qo`llayotgan tashkilotlar menejmentning muvaffaqiyatlarini ko`tarinki kayfiyatda amalga oshiradilar. Motivatsiya faoliyatning quyidagi xususiyatlariga ta’sir qiladi: • mehnatsevarlik; • harakat; • qat’iyatlilik; • yaxshi niyat; • maqsadga muvofiqlik • vijdonlilik. Motivatsiya dinamik jarayon sifatida, nazariy jihatdan ba’zi shartlar bilan qaralgan quyidagi bosqichlarda ifodalanadi: 1. Bir ehtiyojning paydo bo`lishi. 2. Ehtiyojni qondirish yo`llarini izlash. 3. Maqsad va harakat yo`nalishlarini aniqlash. 4. Harakatlarni amalga oshirish. 5. Harakatni amalga oshirganlikni taqdirlash. 6. Ehtiyojni qondirish yoki esdan chiqarish. Tashkilotni boshqarish nafaqat tashkiliy, texnik va ijtimoiy-iqtisodiy qonuniyat jihatidan, balki ijtimoiy-ruhiy, ham ijtimoiy, ham biologik xususiyatlardan kelib chiqib,xodimlarning hatti-harakati va ular o`rtasidagi munosabatlarga uzviy bog`liq holda ko`rib chiqilishi kerak. Agar tashkilotni

boshqarishda inson ruhiyati va uning ehtiyojlari , manfaatlari hisobga olinmasa iqtisodiy qonunlar o ` zligini yo ` qotadi . Motivatsiya funksiyasi hal qiluvchi rol o ` ynaydi , chunki tashkilotning iqtisodiy muvaffaqiyati tashkilotdagi tashkil etish , rejalashtirish darajalaridan ko ` ra ko ` proq ba ’ zi boshqa narsalarga , ya ’ ni , mehnat jamoalaridagi muhitga , o ` z - o ` zini boshqarishning rivojlanishiga , oshkoralikka , buxgalteriya hisobi va ishchilarning ehtiyojlarini qondirilishi kabi darajalarga bog ` liqdir . Motivatsiya funksiyalarining eng muhimligi bilan bog ` liq holda motivatsiya nazariyalarining bir nechta , tashkilot faoliyatini samarali boshqarishning motivatsiyasiga ruhiy yondashuv kabi ko ` rinishlarini ko ` rib chiqamiz . Motivatsiyaning eng ilk ilg ` or usullaridan biri “ shirin kulcha va qamchi ”, ya ’ ni , ba ’ zi tashkilotlarda hali ham qo ` llanib kelinayotgan taqdirlash va jazolash usulidir . Ko ` plab tadqiqotlar buning asosli ekanligini isbotlaydiki , hozirgi vaqtda motivatsiyaning asosiy faoliyati bo ` lib , maqsadga erishishni motivatsiyalash hisoblanadi , bundan tashqari muayyan sabablar va qadriyatlarga ega bo ` lgan aniq ifodalangan modellar turi - bu bozor qonunlaridir . Taniqli rus psixologi , janob P . M . Yakobson ta ’ kidlaydiki , motivatsiya quyidagi motivatsion an ’ analarning yig ` indisidan vujudga keladi : 1. Siyosiy; 2. Ahloqiy g`oyalar; 3. Ish va hayot nuqtai-nazariga qarashlar; 4. Ishdan qoniqish olish uchun kuchli qiziqishlarning yetarliligi, san’at, sport va h.k.; 5. Hayotni va maishiylikni tartibga solish, ishga jalb qilish, ijodiy faoliyat va h.k. larga intilish; 6. Oziq-ovqat, kiyim-kechak, poyafzal, pul, kitoblar, turli buyumlarga bo`lgan ehtiyojlar; 7. Yetarlicha kuchli sevgi his tuyg`usi, minnatdorchilik, qo`rquv, g`azab, nadomat, achinish va boshqalar.

8. Muayyan vaziyatlarda tegishli tarzda javob qaytarishda qattiq ruhiy siqilishlar; 9. Odatlar, an’analar, boshqa xodimlarga, mehnatga nisbatan befarqlik; 10. Xulq-atvorning muayyan harakatini taqlid qilish, ta’miga, kiyim- kechak rusumiga, poyabzal va boshqalar. Ko`p yillar mobaynida muayyan tizimlarda motivatsion an’analarni kamaytirishga va shu asosda tegishli nazariyalarni ishlab chiqishga urinishlar bo`ldi. Eng taniqli motivatsion nazariyalarni quyidagilar oldi: I. Gedonik; II. Psixoanalitik; III. Drayv (istak-hohish); IV. Shartli reflekslar; V. Maslouning ehtiyojlar ierarxiyasi va Kleyton Al’derferning nazariyasi; VI. Mak-Klelland ehtiyojlari; VII. Gersbergning ikki faktorli nazariyasi; VIII. Mak-Gregorning “X va U” nazariyasi; IX. Kutish; X. Adolat; XI. Porter-Louler modeli; XII. Elektron motivatsiyalar. Keling, ba’zi motivatsiya nazariyalarini qisqacha ko`rib chiqaylik. I. Gedonik motivatsion nazariyasi uzoq o`tmishdagi davrlarda qadimgi Yunonistonda paydo bo`ldi, bu nazariyaga ko`ra, bir kishi lazzatlanish va ehtiyojni qondirishni ko`paytirish va g`amginlikni, norozilikni, noqulaylikni, og`riqni, azob- uqubat kabilarni esa kamaytirish sari intiladi. Bu nazariyani ishlab chiquvchilardan biri amerikalik ruhiyatshunos P. Yung hisoblanadi. U shuni isbotlaydiki, lazzatlanish asosiy omil hisoblanib, u xodimlarning hatti-harakatini, yo`nalishini va ishchilarning ahloqiy tuzilishining tashkil etilishini belgilaydi. P. Yung

konsepsiyasi bo`yicha, xulq-atvor hissiyoti, xatti-harakatining belgilari quyidagicha: agar bu hissiyot haqiqiy bo`lsa, harakat takrorlanadi, agar bu hissiyot salbiy bo`lsa, harakat to`xtab qoladi. Gadonik nazariyaning boshqa tomonidagilar - odamlar hissiy tuyg`ularga ishonishadi, faqat ular ma’lum darajaga qadar zavq sifatida qabul qilinadi deb hisoblaydilar. So`ngra, qayta to`yinish keladi va bu hislar norozilik alomatini keltirib chiqaradi. So`nggi vaqtlarda Gedonik nazariya ikki muhim omilni aniqlash bilan bog`liq holda “ikki o`lchovli” degan nomni oldi: 1.Rag`batlantirish darajasi; 2. Sub’ektiv lazzatlanishga nisbatan Gedonik tovush. Motivatsion faoliyatni o`rganish va tushunish tashkilotni boshqarish tadqiqotlarida muhim rol o`ynaydi. Yashirin xulq-atvor tuzilmalarini kashf qilish, inson shaxsiyatiga bog`liq muammolarni, qanday qilib bo`lsa ham psixologik omillar rivojlanishini o`rganish zarurdir. Ishchilarning haqiqiy xulq-atvorini o`rganishning o`zi bir narsa va ba’zan bunga qanday munosabatda bo`lishni tushunish ancha qiyin: odamlar doimo o`zlarining xatti-harakatlarini tushuntirishga qodir emaslar. II. Psixoanalitik motivatsion nazariya avstriyalik psixiatr Zigmund Freyd tomonidan yaratilgan va rivojlantirildi. Ular inson xatti-harakatini, xulq-atvorini o`rganishning psixodinamik yondashuvini misol qilib ko`rsatadi. Uning nazariyasi muayyan ruhiy kuchlarning mavjudligini tan olishga asoslanadi, insoniy xulq- atvorni shakllantiradi va bu har doim ham ularga tushuntirilavermaydi. Buni har xil rag`batlantirishlar harakatlariga javob sifatida izohlash mumkin. U odamlarning xulq-atvorining harakatlantiruvchi kuchlarini instinktlar (g`ayri ixtiyoriy) deb ta’kidlaydi: 1. Eros - hayotning beixiyor harakati (instinkti); 2. Tonatos - tajovuz, halokat, o`lim kabilarning beixtiyor harakatlari. Freydning ta’kidlashicha, insoniyat hali eros va tonotosning sirlariga egalik qilmagan va kelajak avlodlarning vazifalari - bu instinktlarni, ya’ni, g`ayri ixtiyoriy harakatlarni tushunish va boshqarishdir. Freyd bo`yicha instinktlarning 4 ta asosiy parametrlari mavjud: manbalar, maqsad, ob’yekt va rag`bat.

Psixoanalitik nazariya insonni uchta tuzilmaning komponentlarining birligi sifatida ko`radi: 1. “Ego” (Ya) o`zini anglash, shaxsiy aniqlik; 2. “Id” (bu) - bu instinktlar (g`ayri ixtiyoriy) va impulslarning (asab qo`zg`atuvchi harakatlar) ombori; 3 .“Superego” – “shaxs – befarqlik” doirasidagi inson xulq-atvorining ruhiy jihatlari. Sxematik tarzda, shaxsiy tuzilish Freyd bo`yicha aysberg ko`rinishiga o`xshaydi, suv sathining yuqorisidagi faqat “Ego” – bu taxminan oltinchi qismi. Psixoanalitik nazariyada quyidagicha ifoda topildi: • determinizmning (chegaralamoq) qoidalari va tamoyillariga kuchli tarafdorlik, irratsionallik, (nomutanosiblik) o`zgarmaslik, gomeostazi (moslik) va idrok etish; • xolizm (butun) qoidalariga nisbatan tarafdorlik; • sub’ektivlik tamoyiliga ahamiyatsiz tarafdorlik. Psixoanalizning asosiy asosi - ishchilarning ahloqiy maqsadlarini tushunish imkoniyatini beruvchi va uni tashkilot foydasiga yo`naltiruvchi insoniyat xulq- atvorining ko`plab uyg`otuvchi kuchlarini tushunmasdan o`zida saqlab turilishidir. Masalan, menejer mehnat unumdorligini oshirish zarurligi to`g`risida qanchalik gapirmasin, keyingi gap-so`zlar ungacha bormaydi. Ammo, agar ular rag`batlantirishning moddiy va ruhiy uyg`otuvchi, harakatlantiruvchi kuchlarini tushunmasa, buning zamirida fahmlaydigan va fahmlamaydigan asab qo`zg`atuvchi (impuls) harakatlar yotadi, unda u aniq choralarni oldindan belgilashi va muvaffaqiyat sari intilishi mumkin. III . Drayvlarning motivatsion nazariyasi (xohish-istak) har xil ko`rinishdagi bixevioristik S-R model hisoblanadi, bu yerda S - rag`batlantiruvchi, R – (reaksiya), ta’sir etish. Drayv motivatsion nazariyasining yaratuvchisi amerikalik psixolog Karl Xall hisoblanadi.

Gomeostaza (moslik) tamoyiliga asoslangan holda uning mohiyati shundan iboratki, ya’ni odam o`zining ichki holatini qo`llab-quvvatlash an’anasiga ega bo`lib, odamlarning ichki dunyosidagi o`zgarishlar muayyan (reaksiya) ta’sir etishga olib keladi. Avvalambor, inson har qanday o`zgarishlarni bartaraf etishga harakat qiladi. Bartaraf etishning faol unsuri bo`lib drayvlar (xohish-istak) hisoblanadi. S-R modeliga muvofiq, (reaksiya) ta’sirning yuzaga kelishi va bu ta’sirning zo`riqtiruvchi kuchlari, mustahkamlovchi yangi urinishlar deb ataladi. Xodimning ruhiyatidagi xatti-harakatlar biror narsa bilan yetarli darajada mustahkamlanadi va qat’iy standartga muvofiq ishlaydi. Muayyan rag`batga mo`ljallangan, xodimlarning “Tashib keltirmoq” deb nomlangan aniq tizimi yaratildi. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlari tashkilotlarida ushbu tizim xodimlarni rag`batlantiruvchi tizim sifatida ularga mehnat qilish jarayonlarida faollikka undash uchun pul va taqdirlashning turli xillari ko`rinishida qo`llaniladi. Shuni ta’kidlash kerakki, ushbu tizim ishchilarning radsiz ham haqiqiy, ham salbiy ish faoliyatini ta’minlaydi. Oxirgi holatda, xodimlar ruhiyatida taqdirlanish tuyg`usini sezish uchun kayfiyatni yaratadi va ularga faqat bir necha marta katta unumdorli mehnatni biriktirmaslik lozimki, ishchi sifatida bunga u tezda ko`nikadi va endi qo`shimcha taqdirlanishlarsiz ham har doimgi holatda ishlayveradi. IV. Motivatsiyalarning shartli reflekslar nazariyasi. Mazkur nazariya rus olimi I.P. Pavlov tomonidan yaratilgan va ishlab chiqilgan. Uning chetki burchakli nazariyasi tashqi bezovta qilishga berilgan tananing ta’siri hisoblanib, motivatsiya- ning poydevori deb tan olingan shartli va shartsiz reflekslardir. U shartli reflekslarga alohida e’tibor qaratdi. Shartli - refleks, uning fikrlash va xatti- harakatlar stereotipi (bir qolipli) asosida aniqroq shakllantirilgan shaxs motivatsion tizimining markaziy qismini o`zida aks ettiruvchi psixofizikaviy asos bo`lib xizmat qiladi. Ko`rib chiqilgan motivatsion nazariyalarni bilish tashkilot rahbariga ishlab chiqarishni boshqarishning asosiy funksiyalaridan biri bo`lgan motivatsiyaga umumiy yondashuvni amalga oshirish imkonini beradi. Shuning bilan birgalikda

rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarida shakllangan motivatsiya nazariyalaridan tashkilotni boshqarish jarayonida kengroq foydalanish maqsadga muvofiqdir. V. A. Maslou ehtiyojlar ierarxiyasi haqida, ya’ni, odamlar o`zlarining ishlarida qanday qanoatlanishni izlashi to`g`risida fikr beradi. Taniqli amerikalik sotsiolog Abraxam Maslou (uning ota-onalari Rossiya imperiyasidan emigratsiya qilingan) tomonidan yozilgan uning “Ehtiyojlar ierarxiyasi” deb nomlangan asari chop etildi. Kitobning kitobxonlar ehtiyojiga ko`ra yetishmasligi uni ko`paytirishga undaydi. Hozircha muayyan ehtiyoj qondirilmagan, chunki, kitob o`z mohiyati bilan mehnatga undovchi ta’sirchan omil bo`lib xizmat qiladi. Kitobga bo`lgan oddiy ehtiyoj qanoatlantirilgandan keyin harakat birmuncha yuqori darajadagi ehtiyojlarga qarab yo`naltiriladi. A. Maslou tomonidan ishlab chiqilgan ehtiyojlar quyidagi guruhlarda bo`lishi mumkin: 1. Salomatlikni saqlash va qo`llab-quvvatlashning ishonchliligini ta’minlash - fiziologik ehtiyojlar - oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy va boshqalar; 2. Xavfsizlikni ta’minlovchi shaxslar - jismoniy, iqtisodiy, hissiy va boshqalar; 3. Muayyan ijtimoiy guruhga tegishli bo`lgan narsalar va ularning a’zolarining simpatiyalari (aloqalardagi ijtimoiy ehtiyojlar); 4. Tan olish zarurati (masalan, qaror qabul qilish huquqi) hokimiyat, g`alaba, tavakkalchilik, mustaqillik, hurmat; 5. O`zini ifodalash uchun ehtiyojlar (qobiliyatlari). Abraxam Maslouning ehtiyojlar ierarxiyasi, keyinchalik psixolog G. Murre tomonidan takomillashtirildi va tuzilma shaklida joylashtirildi, grafik piramida ko`rinishidagi tasvirlar ierarxiyada qancha yuqori ehtiyojni egallagan bo`lsa, shunchalik kam miqdordagi odamlar qiziquvchi bo`lib qatnashadi. (9- chizma).

Abraxam Maslou nazariyasini tadqiq qilib, V.I. Chirkov uning quyidagi xususiyatlarini aniqladi: 1. Antigomeostatichnost - ijodkorlikning faol tamoyillari, yaratilishi. Insonlar hayotdagi maqsadlarni belgilash va ularga erishishga harakat qilish bilan tavsiflanadi. 2. Gumanizm bu - kollektivizmdir. Inson o`zidagi ma’lum darajadagi tuyg`ulari qurshovida doimo aloqa bo`lishi kerak. 3. Birbutunlik – inson yagonalikni, bo`linmaslikni, butunlikni, haqiqiy shaxsni, o`zini namoyon qilishda boy va intiluvchan shaxs. 4. G`ayri ixtiyoriylik va inson ehtiyojlarining asosiy ierarxik tavsifi. Diagram-mada ko`rsatilgan ehtiyojlar har qanday insonning tabiatiga xosdir, ular rivojlanma-ganligi sababli har qanday shaxsning tabiatida ehtiyojlari aniq namoyon bo`lmasligi mumkin. Turg`unlik (statichnost) modelinining ehtiyojini A. Maslou 1955 yilda qanoatlantirolmasdan ehtiyojlarning ierarxiyasi tamoyilining qayd etilishiga rad javob berdi va (dinamichnost) jo`shqinlik tamoyilini joriy qildi. 5 . Ehtiyojlar dinamizmining “rivojlanish motivatsiyasi” inson butun hayotining davomiyligida shartlangan, kelishilgan. A. Maslou, mehnat

motivatsiyasi bilan kichik hajmdagi ehtiyojlarni qanoatlantirish o`rtasida mustahkam aloqa mavjud deb jar solmay qo`ydi. A. Maslou bo`yicha uning ehtiyojlar tasniflanishini o`rgana turib, X. Xekxauzen yuqori darajadagi ehtiyojlarning paydo bo`lish ko`lami bo`yicha insonning rivojlanish darajasini aniq o`rganadi. U ehtiyojlarni tasniflashning dinamik modelini quradi va grafik jihatdan motivatsiya va faoliyat o`rtasidagi yaqin aloqani ko`rsatadi. Shunday qilib, A. Maslou nazariyasi odamlarning mehnatga bo`lgan asosiy intilishlarini tushunish uchun juda muhim hissa qo`shdi. A. Maslou singari, Kleyton Al’derfer ham, ehtiyojlarni guruhlarda birlashtiradi. Ammo, A. Masloudan farqli o`laroq, u uchta guruh bor deb hisoblaydi. K. Al’derfer nazariyasi nisbatan ancha yosh bo`lib, uning qonuniy ekanligini tavsiflovchi uncha katta bo`lmagan empirik sonlarga egadir. Biroq, bu nazariyani bilish boshqarish amaliyoti uchun foydalidir, chunki u menejerlar uchun samarali motivatsiyalashning istiqbolli yo`nalishlarini keltirib chiqaradi. VI .Yuqori darajadagi ehtiyojlarni motivatsiyalashning boshqa modellariga e’tibor qaratiladi, bu Devid Mak Klelland nazariyasi edi, u odamlarga uchta asosiy ehtiyoj xos deb ta’kidlaydi: 1. hokimiyat; 2. muvaffaqiyat; 3. ishtirok etish. VII . Frederik Gersbergning ikki omilli motivatsiya nazariyasi diqqatga sazovor bo`lib, u so`rovnomalar asosida 200 nafar muhandislar va lak bo`yoq ishlab chiqarish firmasining ma’muriy xizmatchilari ishtirokida ishlab chiqilgan. Olingan javoblarni u guruhlab chiqdi va quyidagicha nomladi: 1-guruh – “gigienik omillar”: • ish haqi; • ijtimoiy nafaqalar; • mehnat shartlari - jismoniy, tashqi; • maqom; • tashkilot muhiti, ishchi muhit, ahvol;

• Rahbarga va jamoaga munosabat. 2-guruh – “qiziqtiruvchi, undovchi omillar”: • qiziqarli ish – masalalarning qiziqarli qo ` yilishi , ko ` p tamonlamalik , o ` zining bilim - larini kengaytirish imkoniyati ; • mustaqillik va vakolat, ishda o`zining ishtiroki; • maqsadlarni tan olish, daromadlarni o`sishi orqali ifodalash, vakolat, vazifalarning qiyinlik darajasi; • sezilarli natijalarga erishish imkoniyati; • kasbiy ta’lim va uzluksiz jarayon sifatida malaka oshirish. Frederik Gersberg ehtiyojlarni guruhlash bilan bir qatorda, o`zining mehnat unumdorligining o`sishi va ishdan qanoatlanish o`rtasidagi uzviy korrelyasion bog`lanish mavjudligi haqidagi dastlabki fikrlarini aytdi, shuningdek, ishning tavsifi va motivatsiya o`rtasida munosabat o`rnatdi. Bundan tashqari, u motivatsiya va tabiatning o`zaro bog`liqligini o`rgandi. (10- chizmaga qarang). A. Maslou, K. Alderfer, D. Mak -Klelland, F. Gersberglarning ko`rib chiqilayotgan nazariyalari menejmentda tenglashtirilgan ichki kechinmalarga asoslangan, ehtiyoj deb nomlangan, odamlarni muayyan tarzda harakat qilishga majburlovchi motivatsiyaning mazmundor nazariyalari deb ataladi. Motivatsiyaning protsessual nazariyalari odamlarning idrok va istaklarini inobatga olgan holda ahloqiy xatti-harakatiga asoslangan. Asosiy motivatsiya nazariyalari quyidagilarni o`z ichiga oladi: 1. Maqsadlarni belgilash; 2. Kutish; 3. Adolat; 4. Ishtirok etadigan boshqaruv; 5. Layman Porter-Edvard Lauler modeli kutish va adolat nazariyasiga asoslanadi. 6. Steyc Adamsning tengligi.

XII . Elektron motivatsiyalar . Internet tashkilot rahbariga xodimlarning ishdan bo`sh vaqtlarida har xil elektron tarzdagi axborotlarni olish uchun kirish imkonini beradi. Bu odamlarda o`zining o`zligini anglashni, tashkilot faoliyatida ishtirok etishini ta’minlaydi. Tashkilotda kompyuter texnikalarining va internetning mavjudligi jamoani samarali mehnat sari yetaklaydi, ularning ishini engillashtiradi. Motivatsiyada boshqa ko`plab nazariyalar mavjud, masalan, faollashuvning va rag`batlantirishning maqbullashuvi, shaxsiy ishtiroki, o`zini-o`zi idrok etishi xodimlar uchun ahamiyatlidir, biroq, qisqartirilgan vaqt va o`quv qo`llanma hajmining cheklanganligi xodimlarga zaruriy e’tibor qaratishni taqozo etmaydi.

Shunday qilib, motivatsiya aslida menejment funksiyasi sifatida, bu tashkilotni rivojlantirish maqsadida o`ziga xos maqsadga yo`naltirilgan usullar bilan harakatga keltiradigan, ishlovchilarni qo`zg`atadigan, tashkilotning manfaatlarini ham harakatga keltiradigan xodimlar maqsadlarini asoslash uchun dalillar to`plamidir. Ekspertlarning fikricha, motivatsiya uchun ehtiyoj inobatga olingan harakatlar yoki ularni kuchay-tirish kabi omillarga e’tiborning qaratilishi markaziy o`ringa chiqishi kerak. Avvalo, motivatsiya tashkilotda mehr-oqibatli, nizoli vaziyatsiz muhitni yaratishga yo`naltirilgan bo`lishi kerak. Ishlab chiqarish faoliyati jarayoni bevosita amalga oshirilgan ishlar uchun hisob-kitob qilinadigan taqdirlash yo`li bilan maqsadga erishish imkoniyatiga bog`liq holda axloqiy xatti-harakatlarni tanlash va baholashga munosabatni o`z ichiga oladi. Asosiy motivatsion nazariyalarni aniqlab, menejmentning eng muhim nazorat deb atalgan funksiyasini o`rganishga kirishish mumkin. Nazorat. Nazorat - bu menejment matbuotining funsiyasi bo`lib, uning maqsadi faoliyat natijasini son va sifat jihatidan tekshirish, boshqa funksiyalar yordamida amalga oshiriladigan ishlar, tashkilotning maqsadga erishishini ta’minlashdir. Nazorat kuzatuv yo`li bilan, ya’ni, tashkilot faoliyatining barcha tomonlarini hisob-kitob va tahlil qilish yo`li bilan amalga oshiriladi. Nazorat ma’lumotlariga ko`ra: 1. Aniqlangan xatolarni bartaraf etish; 2. Oldingi qabul qilingan qarorlarga, normalarga, standartlarga, biznes - reja ko`rsat kichlariga tuzatishlar kiritiladi. To`g`ri joylashtirilgan nazorat o`z vaqtida amalga oshiriladi, shunchaki, tushunarli, iqtisodiy jihatdan tejamkor, pirovard natijalarga yo`naltirilgan. Umuman olganda tashkilot va uning barcha birliklarining ishlab chiqarish- tijorat faoliyatlari natijalarining ko`rsatkichlari aniq dalillar bilan ko`zda tutilgan

biznes-rejaga taqqoslash asosida undagi o`zgarishlar aniqlanadi, bu o`zgarishlarning sabablari tahlil qilinadi va bartaraf etilishi mumkin bo`lgan salbiy oqibatlar yordamida aniq chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Birinchi navbatdagi vazifa, tashkilotning boshlang`ich hisob shakllarini to`ldirish va statistik hisobotlarini tuzishni nazorat qilish zaruriyatini qo`yadi. Ma’lumotlar nazorati - muhim ma’lumotlarni taqqoslashni o`z ichiga olgan texnologik jarayon bo`lib, kompyuterlarda qayta ishlov berish uchun uzatiladigan va rasmiylashtirilgan ko`rinishda taqdim etilishni taqozo qiladigan, o`z navbatida, etalon ko`rsatkichlar bilan izchil taqqoslanishi lozim bo`lgan jarayondir. Shu bilan birga mazkur jarayonda, hujjat tafsilotlarini to`ldirishning to`g`riligi va ma’lumotlardagi bartaraf etilishi mumkin bo`lgan xatolarni aniqlash uchun tekshirish o`tkaziladi. Ma’lumotlar, odatda, ma’lum bir darajadagi tashilish ko`rinishlarida, ya’ni, qog`oz (shakllar, jadvallar va boshqalar), shu jumladan, lazer kompyuterdan foydalanish, disklar yordamida, magnit disklar, magnit lentalar va shunga o`xshash birmuncha kengroq yetkazish imkoniyatlariga ega bo`lgan vositalarda taqdim etilishi mumkin. Shuning uchun tashkilot faoliyatidagi xatosiz ma’lumotlar uning ma’lum miqdordagi mavjud pul mablag`larining tejalishiga sabab bo`ladi. Boshqaruv funksiyasi sifatida nazoratning uchta turini ajratib ko`rsatish mumkin: 1. Dastlabki; 2. Joriy; 3. Yakuniy (final). Keltirilgan nazorat turlarining mazmunini ko`rib chiqamiz. I. Dastlabki nazorat- tashkilotning istiqbolli rejasiga ko`ra, uning tayyorgarligi ni tekshirib ko`rish maqsadida, faoliyat boshlangunga qadar quyidagi asosiy yo`nalish larda amalga oshiriladi: 1 . Boshqaruv qarorlari ularning shakli va mazmuni jihatidan qonunchilik hujjatlariga mos kelishini nazorat qiladi, shuning bilan birgalikda, aniqlik sifatida ko`rsatmalarning ravshanligi, yo`riqnomalarning daromadliligi, huquqiy va

me’yoriy ta’minotning ishonchliligi tashkilot faoliyatida muvaffaqiyatga erishishning dastlabki garovidir. 2. Xodimlarni va axborot resurslarining boshqarilishini nazorat qilish. Xodimlar xizmati, xodimlarni kasbiy o`qitish, shu bilan birga, kompyuterlarda mukammal ishlay oladigan eng malakali mutaxassislarni tanlashni doimiy nazorat ostida ushlab turish zarurdir. Kadrlar boshqaruvi sohasida o`zining faoliyatiga qaratilgan ijrochilar ning maqsadlarini tushunish bilan bog`liq masalalar ham kiradi. Ularning huquqlarini bilgan holda, kunlik topshiriqlarning bajarilishida tashkilotning barcha bo`g`inlarida jamoaning o`rni, majburiyatlari nazoratga olinishi kerak. Shuningdek, ishlab chiqarish me’yorlari, bo`ysunishning ierarxiyasi, mas’uliyati, javobgarligi va moddiy va ma’naviy taqdirlanishlarning shartlari va hokazolar shular jumlasidandir. 3. Moddiy resurslarning holatini nazorat qilish. Eng avvalo, moddiy resurslarni yetkazib berish manbalari, o`z vaqtida yetkazib berishini va ularning mavjudligini tekshirish; olinganligining ishonchliligi va muntazamligi, sifatining standartlarga muvofiqligi amalga oshiriladi, haqiqiy holatini oldingi taqdim etilgan holatiga solishtirish o`tkaziladi. 4. Moliyaviy resurslarning shakllanishini va taqsimlanishini nazorat qilish. II . Joriy nazorat – bevosita ishlab chiqarish - tijorat faoliyati davomida to`g`ridan-to`g`ri amalga oshiriladi va quyidagilarni o`z ichiga oladi: 1. Tezkor nazorat - ishlab chiqarishni: texnologiyani, mahsulotlar sifatini, ishlar, xizmatlar va hokazolarni kunlik nazorat qilish. 2. Strategik nazorat – tashkilotning barcha resurslardan foydalanishini, ya’ni, mehnat unumdorligi hisob-kitobi, moddiy sig`imliligini va ishlab chiqarishning iqtisodiy rentabellik darajasini inobatga olgan holda ish samaradorligini belgilaydi. Odatda, joriy nazorat tashkilotning keyingi faoliyatini tartibga solish uchun oraliq maqsadlar bo`yicha yuritiladi. Ushbu oraliq maqsadlar nazorat nuqtasi deb ataladi. Biznes-rejani amalga oshirish vaqtiga qaraganda, shuncha nazorat nuqtalari ko`p bo`lishi kerak. Bu xatolarni avvalroq sezishni va ularga o`z vaqtida tuzatishlar kiritishni taqozo qiladi.

III. Yakuniy (final) nazorat tashkilot tomonidan biznes-rejaning barcha bo`limlarining bajarilishini baholash bilan bog`liqdir, shuning uchun o`tgan davr mobaynida rejalashtirishning ketma-ket bosqichlari uchun zaruriy ma’lumotlarni olish maqsadida tashkilot faoliyatining kuchli va zaif tomonlarini to`liq tahlil qilish talab qilinadi. Nazorat o`zini tekshirish uchun emas, balki tashkilot faoliyatining barcha turlarida ijobiy natijalarga, muvaffaqiyatga erishish uchun yuritiladi. Shuning uchun keraksiz ma’lumotlarni yaxshisi yig`maslik kerak, ammo, faqatgina tegishlilari nazorat uchun bundan mustasno, chunki nazorat boshqaruv faoliyatining eng qadrli turidir va nazorat qachonki, muhim va zaruratga aylangan vaqtda amalga oshirilishi lozim. Boshqaruv nazoratining tartibida uchta farqlanadigan bosqichlarni ajratish mumkin: 1. O`lchov andozasini (etalon), tashkilotning ishlab chiqarish va tijorat faoliyati ko`rsatkichlari bo`yicha standart va mezonlarni ishlab chiqish; 2. Tashkilot faoliyatining haqiqiy natijalarini standartlar va kriteriyalar bilan taqqoslash; 3. Zaruriy tuzatuvchi amallarni bajarish. Boshqaruv nazoratining turli bosqichlaridagi o`zaro bog`liqlik 3.11-chizmada keltirilgan. Nazorat boshqaruv funksiyasi sifatida, agarda strategik xarakter kasb etsa, haqiqiy, hayotiy natijalarga erishishni ko`zlasa, mas’uliyatli ijrochilarni bilib olib keyin qabul qilsa, albatta samarali bo`ladi. Marketingda, nazorat qilishning bir shakli sifatida, marketing tadbirlarining reja va dasturlarini amalga oshirishni monitoring qilish tizimi, bozorning asosiy parametrlarini doimiy tekshirib turish, marketing harakatlariga bozor holatining o`zgarishlarini va marketing samaradorligini baholashga mos holda zaruriy o`zgarishlar kiritish o`tkaziladi. Mazkur jarayonda rejali nazoratni (tovarning hayotiy aylanishining taxmin qilingan ma’lumotlari bilan haqiqiy ma’lumotlari) taqqoslash maqsadga muvofiqdir. Menejment pirovard maqsadga erishish bo`yicha tashkilotning barcha ishlariga mos, teng emas, balki, birinchi navbatda,

muvofiqlashtirish bilan bog`liq bo`lgan (avval keltirilgan) asosiy funksiyalarni va faqat ana shu faoliyatni amalga oshiradi. Muvofiqlashtirish boshqaruvning uzluksizligini, to`xtovsizligini va tartibliligini ta’minlaydi. Muvofiqlashtirish ishlab chiqarish jarayonidagi barcha ishtirokchilar o`rtasidagi aloqani yo`lga qo`yish orqali tashkilot faoliyatida kelishuvga erishish uchun juda zarurdir. Ko`pincha, mazkur maqsadlar uchun ular uchrashuvlar, intervyular, ma’ruzalar, ish yuritish hujjatlari, kompyuterlardan foydalanadi. Agar tashkilotda muvofiqlashtirish mexanizmlari bo`lmasa, unda ishlovchilar birgalikda hamjihatlilik bilan samarali mehnat qilolmaydilar, chunki ishlab chiqarish bo`linmalari va boshqa ijrochilar o`zlarining shaxsiy manfaatlarini amalga oshirish jarayonida birikadilar. Har bir boshqaruv funksiyasi, xolisona mehnatni muvofiqlashtirishda asosiy rol o`ynaydi. Bunday sharoitlarda doimiy axborot almashinuvini qo`llab-quvvatlash uchun aloqa vositalari (kommuknikatsiya) ning rivojlanish darajasi katta ahamiyatga egadir. G. Gegel shunday fikr bildiradi: “Harakatlar shaxsni eng aniq ifoda qilish hisoblanadi”. Tashkilotda menejment, birinchi navbatda, aloqa vositalari (kommunikatsiya) orqali, shaxs (menejer) orqali amalga oshiriladi.

M. Meskon, M. Al’bert, F. Hedouri axborot almashinuvi sifatida rahbarning zaruriy samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilishi va olishi uchun va ularni o`z navbatida, ishlovchilar e’tiboriga yetkazish asosida aloqa vositalari (kommunikatsiya) ni aniqlab, ta’kidlaydiki, aloqa vositalari (kommunikatsiya) – bu o`zaro bir biriga bog`liq qadamlardan iborat bo`lgan eng muhim jarayondir. Axborot almashinuvi jarayonida ekspertlar to`rtta asosiy unsurlarni ajratadi: 1. Jo`natuvchi - g`oyalar yaratuvchi, axborot to`plovchi va uni uzatuvchi shaxs; 2. Xabar – xususiy axborot, kodlash vositasidagi belgilar; 3. Kanal - axborotni uzatish vositasidir; 4. Qabul qiluvchi - axborotga ega bo`lgan va uni sharhlaydigan shaxs.

Axborotlarni almashish vaqtida, jo`natuvchi va qabul qiluvchi bir-biriga o`zaro bog`liq bo`lgan bir necha bosqichdan o`tadi: • g`oyaning kelib chiqishi; • kanalni kodlash va tanlash; • uzatish; • qayta kodlash. Ularning vazifasi - xabar yozish va uni uzatish uchun shunday tarzda kanaldan foydalanishki unda har ikki tomon ham, birmuncha qiyin bo`lgan original g`oyani tushunadilar va o`zaro kelishdilar. Uning murakkabligi shundaki, har bir bosqich, shovqin tufayli buzilgan yoki butunlay yo`qolgan yoki qidirilayotgan ma’noga o`xshab bir vaqtning o`zida bir nuqta hisoblanadi. Shovqin - axborot uzatish nazariyasi tilida - bu noto`g`ri talqin qilingan ma’no. Shovqin manbalari bo`lib tillardagi farqlar, buzilgan talaffuz oqibatida kodlash va qayta kodlash jarayonida ma’nodagi o`zgarishlarning mumkinligi, shuningdek, rahbar bilan bo`ysunuvchi o`rtasidagi maqomdagi farqlar ba’zida aniq axborotni uzatishni qiyinlashtiradi. Odatda, aloqa jarayonining har bir bosqichida axborotlar buzilishi seziladi. Axborotlarning buzilish darajasi axborotlar o`tadigan odamlar sonining va bosqichlarining o`sishiga qarab ko`payadi. Shunga qaramay, agarda g`ijillashlar bartaraf etilib, axborot aniq uzatilsa, unda shovqinning yuqori darajasi sezilarli darajada ma’noning yo`qolishiga olib keladi va muvofiqlashtirishda salbiy hisoblangan, to`liq axborot almashinuv jarayonini yopib tashlashi mumkin. Zamonaviy tashkilotlar, ularning birliklarining doimiy o`zaro ta’sirini nazarda tutuvchi, umuman tashqi muhit bilan bog`lovchi ochiq tizimlar hisoblanadi. Shuning uchun birgalikda ishlashni uddalash, muvofiqlashgan harakatga intilish, tashkilotning maqsadlarini amalga oshirish uchun zarurdir.

Tashkilot shunday vaziyatda , ya ’ ni , agar axborot almashinish va muvofiqlash tirish jarayonlari uning uchun samarali bo ` lsagina u muvaffaqiyatli ishlashi mumkin .

Shuni ta ’ kidlash kerakki , turli mualliflar menejment funksiyalari ro ` yxati bo ` yicha turli xil fikrlarni bildirmoqdalar , masalan , A . G . Porshneva , Z . P . Rumyanseva , N . A . Solomatinlarning tahriri ostida chiqqan darslikda , bir - biri bilan bog ` liq beshta boshqaruv funksiyalari ajratilgan : Menejment funksiyalarning birmuncha asosli tasniflanganlari M.H. Meskon, M. Al’bert, F. Hedourilar ta’limotlaridadir. Ular menejment jarayonini to`rt funksiya dan iborat deb hisoblashadi: muvofiqlashtirilgan va aloqa vositasi (kommunikatsiya) jarayonlarining o`zaro bog`langan, o`zaro birikkan ko`rinishi bo`lgan rejalashtirish, tashkil etish, motivatsiya, nazorat turlaridir. Ta’kidlash kerakki, menejment funksiyasi o`rtasida qat’iy chegaralar mavjud emas, ular bir-biri bilan chambarchas bog`langan, o`zaro bir biriga jildlangan, o`zgaruvchan va barchasi samaralidir. Menejment funksiyalari agar o`zining usullaridan yanada samarali foydalansa, boshqaruvning ilmiy va mantiqiy bilishni kamsituvchi va unga bevosita mushohadani qarama-qarshi qilib qo`yuvchi tavsifni pasaytiradi, tartiblilikni, rejalashtirishning asoslanganligini, tashkil qilish, motivatsiya, nazorat va ularning o`zaro aloqasini va dinamiklikni olib kiradi, shuningdek, tashkilotda menejmentning barcha tizimlarining qurilishini va amal qilishini ta’minlaydi.

Adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O‘zbekiston. 2014.- 46 b 2. Mirziyoyev Sh.M., Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. T: O‘zbekiston, 2017.-104 b 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. 2017 yil 7-fevral. 4. Ricky W.Griffin. Fundamental of menejment. 8 th Edition. 2015.-510 p 5. Richard L.Daft. Management. Ninth edition. 2010.-699 p 6. Yo‘ldoshev N.Q., Naboqov V.I. Menejment nazariyasi. Darslik- T: TDIU,2013.- 433 b 7. Yo‘ldoshev N.Q., Menejment. O‘quv qo‘llanma.- T:.TDIU,2006.-150 b 8. Kucharov A.S. Menejment. O‘quv qo‘llanma.- T:.TDIU,2009.-120 b 9. Sharifxodjayev M. Menejment nazariyasi. Darslik. - T.: O‘qituvchi, 2002-464 10. G‘ulomov S.S. Menejment asoslari. O‘quv qo‘llanma.- T:.Sharq Nashriyot- Matbaa Aksiadorlik kompaniyasi ,2002.- 365 b

O'xshashlar

Boshqaruv maqsadi va funksiyalari

Boshqaruv hisobining mohiyati, predmeti, funksiyalari, metodlari, obyektlari, tamoyillari, hisob tizimi va tarkibiy qismlari

Pulning mohiyati va funksiyalari

Moliyaning mohiyati va funksiyalari

Kredit qonunlari va funksiyalari