logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. “Bank risklari” fanining predmeti, vazifalari va banklar faoliyatida risklar

“Bank risklari” fanining predmeti, vazifalari va banklar faoliyatida risklar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

132 KB
Ko'chirib olish
“Bank risklari” fanining predmeti, vazifalari va banklar faoliyatida risklar Reja: 1.Bank risklari kursining tarkibi va yo‘nalishlari va boshqa iqtisodiy fanlar bilan aloqasi. 2.Iqtisodiyotning turli bo‘g‘inlarida risklar. 3.Banklar faoliyatining risklarga bog‘liqligi. 4.Iqtisodiy risklar, ularning turlari va ularda bank riskining o‘rni. 5.Risk konsepsiyasi, fikrlar va muammolar. 1. Bank risklari kursining tarkibi va yo‘nalishlari va boshqa iqtisodiy fanlar bilan aloqasi. «Bank risklari» fani tijorat banklari faoliyatida yuzaga keluvchi xavf-xatar va risklarni tasniflash sohasida kasbiy bilim beruvchi, bo‘lg‘usi bankirlarni mazkur risklarni bartaraf etish chora-tadbirlarini amalga oshirishga yo‘naltiruvchi, hamda risklarni baholash va boshqarishning asosiy qonunlarini o‘rgatuvchi fandir. Ma’lumki, tijorat banklarida risklarni minimallashtirishga risk strategiyasini ishlab chiqish orqali erishish mumkin. Bank riskini boshqarish tizimi riskning yuzaga kelishini oldindan xom-cho‘t qilish, risk tufayli yuzaga keladigan salbiy xolatlarga yo‘l qo‘ymaslik yoki ularning ta’sirini kamaytirish borasida chora-tadbirlar, usullar yig‘indisini o‘z ichiga oladi. Bank riskini boshqarish tizimining ob’ekti banklar faoliyatida yuzaga keluvchi risklar bo‘lsa, uning sub’ekti sifatida riskga o‘z ta’sirini o‘tkazuvchi gurux, bank bo‘limi hodimi yoki menejeri xisoblanadi. Bank risklarini boshqarish strategiyasini ishlab chiqish uchun bank faoliyatini chuqur bilish, bank bajaradigan operatsiyalarning samaradorligini aniqlay bilish, bankning kredit, investitsiya, valyuta siyosati va boshqa faoliyatlari bo‘yicha optimal qarorlar qabul qilishga erishish, mijozlarning xo‘jalik faoliyati va ularning moliyaviy ahvoli, tarmoqlar faoliyatining xususiyatlari va boshqalarni bilish lozim. Bankning risklarni boshqarish strategiyasi bankning barcha imkoniyatlaridan to‘la foydalanish, bankni rivojlantirish istiqbollarini belgilab berish va bank risklarini oldini olib banklar faoliyatining samaradorligini oshirishga imkon yaratadi. Hozirgi paytda O‘zbekistonda ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish jarayoni tijorat banklarining barqaror faoliyat yurituvchi tizimini yaratishni ko‘zda tutadi. Chunki tijorat banklari bozor infratuzilmasining muhim tarkibiy qismlaridan biri xisoblanadi. Ularning barqarorligi davlat ahamiyatiga egadir. Markazlashgan iqtisodiyot sharoitida barcha xo‘jalik sub’ektlari qat’iy yo‘riqnomalar, buyruqlar, me’yoriy xujjatlar bo‘yicha faoliyat olib borganligi uchun risk va uning darajasini o‘ylashga to‘g‘ri kelmasdi. Oldindan qancha foyda olish yoki zarar ko‘rish mumkinligi aniq bo‘lar edi. Ko‘rilgan zarar odatda, korxonaning yuqori tashkiloti yoki vazirlik tomonidan, ba’zi xollarda turli xil yo‘qotishlar bilan birga byudjet mablag‘lari xisobidan qoplanardi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat ko‘rsatish korxonalardan faoliyatning yuqorida keltirilgan tamoyillarini o‘zgartirishni talab qiladi. Endi har bir bozor munosabatlari sub’ektining faoliyati qonun doirasida o‘z me’yorlariga ega bo‘ldi. Nobarqaror, tez o‘zgarib turuvchi bozor munosabatlari sharoitida banklar o‘z mijozlari, raqobatchilari tomonidan bo‘ladigan harakatlar va qonun xujjatlari o‘zgarishi bilan bog‘liq turli xil natijalar va ularning bank faoliyatiga ta’sirini inobatga olib borishi lozim. Chunki bunday o‘zgaruvchan xolatlar bank faoliyati davomida yuqori risk qilishga olib keladi. Zamonaviy bank tizimini risksiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bankning risksiz operatsiyasi yo‘q, uning barcha operatsiyalari risk bilan bog‘liq bo‘lib, ularning darajasi operatsiya turiga qarab har xil bo‘lishi mumkin. Bank amaliyotida riskni umuman yo‘q qilish mumkin emasligi bois, uni oldindan ko‘ra bilish, uni kamaytirish choralarini ko‘rish lozim. Shunday qilib, yuqorida bayon etilgan fikrlar kursning asosiy yo‘nalishlarini tashkil etib, ushbu yo‘nalishlarning mazmun va mohiyatini chuqur o‘rganish va bo‘lg‘usi bankirlarga o‘rgatish «bank risklari» fanining asosiy maqsadini tashkil etadi. «Bank risklari» fani tijorat banklari faoliyatida yuzaga keluvchi risklar, ularning turlari, taxlili va ularni xisoblash yo‘llari, tijorat banklari kredit siyosati va uning mezonlari, tijorat banklarining aktiv va passiv operatsiyalari bo‘yicha yuzaga keluvchi risklar, kreditlash jarayoni bilan bog‘liq risklar, mijozning kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlari va ularni takomillashtirish yo‘llari, tijorat banklari faoliyatida yuzaga keluvchi boshka risklar va ularni boshqarish masalalarini o‘z ichiga olgan. 2. Iqtisodiyotning turli bo‘g‘inlarida risklar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida risk bu - tadbirkorlikning eng asosiy elementlaridan biri xisoblanadi. Riskning o‘ziga xos xususiyatlari bu – noaniqlik, kutilmagan xolat, ishonchsizlik va tahmin. Siyosiy va iktisodiy nobarqarorlik sharoitida risk darajasi oshadi. Riskning ikkita funksiyasibor: rag‘batlantiruvchi va himoyalovchi. Riskning rag‘batlanturuvchi funksiyasining ikkita jihati bor, ya’ni konstruktiv va destruktiv. Konstruktiv jihati shunday bir xolatda yuzaga keladiki, bunda risk iqtisodiy qarorlarni xal qilishda katalizator rolini o‘ynaydi, ayniqsa innovatsion, investitsion qarorlarni qabul qilishda. Destruktiv ko‘rinishi esa asoslanmagan risk bilan qabul qilingan va amalga oshirilgan qarorlar natijasida yuzaga keladi. Riskning himoyalovchi funksiyasi ham ikki jihatga ega: tarixiy-genetik va ijtimoiyhuquqiy. Tarixiy-genetik jihati shundan iboratki, insonlar doimo stixiyali tarzda kutilmagan noxush vokealardan o‘zlarini asrash shakllari va vositalarini izlaydilar. Amaliyotda bu sug‘urtalangan rezerv fondlarini tashkil etish, tadbirkorlik risklarini sug‘urtalash kabi ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Ijtimoiy- huquqiy jixati esa, xo‘jalik, mexnat, jinoiy qonun hujjatlari to‘plamida risk kategoriyalarini joriy qilishda namoyon bo‘ladi. Bulardan tashqari riskning yana quyidagi xususiyatlari mavjud bo‘lib, ular qaramaqarshilik, alternativlilik va noaniqliklardir. Qarama-qarshiliklar quyidagilarda namoyon bo‘ladilar: risk bir tomonlama muhim iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy-ahloqiy natijalarga olib keladi, ya’ni ijtimoiy, texnik rivojlanishni tezlashtiradi, jamiyatning fikr va ma’naviy muhitiga ijobiy ta’sir qiladi. Ikkinchi tomonlama esa, aksincha ta’sir qilishi mumkin, ya’ni risk ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy rivojlanishga to‘sqinlik qilishi mumkin. Alternativlilik, bu bir yoki bir qancha ko‘rinishdagi qarorlarni tezlik bilan tanlashda namoyon bo‘ladi. Tanlash lozim bo‘lmagan joyda riskli jarayonlar ham vujudga kelmaydi va risk bo‘lmaydi. Noaniqlilik, bu albatta noaniq, ya’ni kutilmagan xolatlar bilan bog‘liq. Uning yuzaga kelish va tus olish shakli noaniq bo‘lib qolaveradi. A.Marshal, Dj.fon Neyman, O.Morgenshtern, F.Nayt lar riskga quyidagicha yondashganlar: «Risk va noaniqlilik kategoriyasi iqtisodiy munosabatlarda katta rol o‘ynaydi. Xo‘jalik faoliyatining ajralmas qismi bo‘lgan noaniqlilik barcha murakkab va muxim iqtisodiy xodisalarning asosida yotadi. Noaniqlilik mohiyati riskda namoyon bo‘ladi». O‘tgan asrning 20-yillarida F.Nayt birinchilardan bo‘lib daromad doim noaniqlilik bilan bog‘liq degan fikrni olg‘a suradi. P.Samuelson esa, quyidagilarni ta’kidlagan: «Noaniqlilik qarama-qarshiliklar natijasida kelib chiqadi, ya’ni insonlar nimalarni kutmoqdalar-u, nimalar sodir bo‘lmoqda, buning natijasi esa foyda yoki zararda namoyon bo‘ladi». Samarali tashkil qilingan bozor iqtisodiyotida mahsulot ishlab chiqarish kam xarajat qilish bilan, uning taqsimoti esa bozor talabiga asosan amalga oshiriladi. Raqobat korxonalarning xarajatlarini iloji boricha minimum darajagacha kamaytirishga, tovarlar ishlab chiqarishni strategik rejalashtirishga va faqat bozor talabiga mos keluvchi tovarlar ishlab chiqarishga majbur qiladi. Ma’lumki, faqat iqtisodiy erkinlik, mulkchilik xuquqi, raqobat va boshqa bozor atributlari mavjud bo‘lgan xolda iqtisodiyot samarali bo‘lishi mumkin. Bozorning eng muhim atributlaridan biri – bu iqtisodiy erkinlik hisoblanadi. Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiy erkinlik asosida faoliyat ko‘rsatish makro, mezo va mikro darajada turli xil risklarga bog‘liq bo‘ladi. Agar O‘zbekistonda davlat taktikasini shartli ravishda: - davlat boshqaruvi bilan bozor mexanizmining samarali bog‘lanishi bo‘yicha; -ichki ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlab qolgan holda raqobatbardosh soxalarni rivojlantirish, tadbirkorlik yo‘lini tanlash; - aholi daromadlarini adolatli taqsimlash yo‘nalishini bosh yo‘nalish deb tanlash kabilar bo‘yicha o‘tkazilishini inobatga oladigan bo‘lsak, shu ochiq maqsadli siyosat modelida ham bir necha gurux risklar – ijtimoiy-siyosiy, fiskal-monetar va iqtisodiy risklarning bo‘lishi muqarrar. Risk tadbirkorlik faoliyatining eng asosiy elementlaridan biri hisoblanib, u keng ma’noga ega bo‘lgan ko‘p qirrali tushuncha. SHuning uchun bank faoliyatining samaradorligiga erishish, uning moliyaviy barqarorligini ta’minlash uchun iqtisodiyotdagi mavjud risklar, ularning bank faoliyatiga ta’sir qilish tomonlarini chukur o‘rganib chiqish zarur. Iqtisodiyotning tabaqalashgan darajasida risklarni quyidagicha ta’riflash mumkin: - iqtisodiy risk; - ijtimoiy-siyosiy risk; - fiskal-monetar risk. Iqtisodiy risk deganda, umumiy yirik tizim va uning tarkibi rivojlanishida, shu jumladan, agar bunday tizimning umumiqtisodiy muvozanatini va uning YAIMning o‘sish sur’atini jahon bozorida raqobatbardosh mahsulotni chiqarish orqali o‘rnatish maqsadi qo‘yilgan bo‘lsa, u holda ishlab chiqarish shakllarini oqilona uyg‘unlashuvini tanlashda yuzaga keladigan risklar majmui tushuniladi, davlatning antitsiklik usullar va boshqalardan foydalanib samarali chora-tadbirlar o‘tkazishini taqozo qiladi (iqtisodiy risk 4-rejada olohida ko‘riladi). Ijtimoiy-siyosiy risk deganda, umuman yirik tizim va uning tarkibi rivojlanishida, shu jumladan, davlatning narxni shakllantirish siyosatiga, shuningdek, mulk va intellektual boylik jamg‘armalarining manbalarini: - aholining barcha guruhini umumiy tavsifdagi risklardan ijtimoiy himoyani ta’minlashga; - daromadlarning adolatli taqsimlanishiga; - ishsizlikni qisqartirishga; - taklif yoki talabning jismoniy xajmlarini narx va boshqalar orqali tartibga solishga safarbar etish va jamlash bo‘yicha masalalarni echishga aralashuvida yuzaga keladigan risklar majmui tushuniladi. Siyosiy risk – bu korxonalar va tashkilotlar faoliyatiga siyosiy ahvoldagi o‘zgarishlar ta’siridir, bunga chegaralarning bekilishi, boshqa davlatlarga mahsulot, xom ashyo olib chiqish taqiqlanishi va aksincha boshqa davlatlardan mahsulot, xom ashyo olib kirilishining ta’qiqlanishi. Fiskal-monetar risk davlat o‘tkazayotgan moliyaviy va byudjet siyosati yordamida, narhlar darajasini barqarorlashtirish va optimal soliq me’yorlarini, pul massasining ta’minoti va kon’yukturasini tartibga solish bo‘yicha Markaziy bankning samarali aralashuvi va boshqalar orqali yirik, murakkab tizimlar barqarorligi va iqtisodiy o‘sishini ta’minlash bo‘yicha masalalarni echishda yuzaga keladigan risklar majmuidan iborat. Tarmoqlar riski ham mavjud bo‘lib, u ma’lum bir tarmoqning iqtisodiy- moliyaviy faoliyatidagi boshqa tarmoqlarga nisbatan o‘zgarib turish darajasi bilan tug‘ridan-tug‘ri bog‘liqdir. Tarmoq riskini boshqarishda quyidagilarni e’tiborga olish kerak bo‘ladi: - alternativ tarmoqlar faoliyati qay darajada, tarmoqlar natijalari o‘rtasidagi farq va sabablari; - yaxshi faoliyat ko‘rsatib kelayotgan tarmoqda keskin o‘zgarishlar bor bo‘lsa, sababi nimadan iborat; - bank mablag‘idan foydalanmoqchi bo‘lgan korxonaning moliyaviy natijasi bilan o‘z tarmog‘i ichidagi o‘xshash korxonalar moliyaviy natijalari o‘rtasidagi farq. Tarmoq riskini boshqarishda ishlatiladigan tushuncha bu sistematik risk deb yuritiladi. U orqali tarmoqlarda yuz berayotgan tebranishlar darajasi butun iqtisodda yuz berayotgan tebranishlar darajasiga nisbatan solishtiriladi. 3. Banklar faoliyatining risklarga bog‘liqligi. Har qanday iqtisodiy faoliyat foyda olishga qaratilganidek, tijorat banklari faoliyatidan ko‘zlangan natija ham birinchi navbatda foyda olishdir. U esa albatta risk bilan bog‘liq bo‘ladi. SHu tufayli tijorat banklari oldida turgan birinchi maqsad – bu risk va foydalilik o‘rtasidagi optimal darajaga erishishdir. O‘zbekistonda bozor munosabatlari tamoyillarining amal qilishi tijorat banklaridan o‘z faoliyatlari bilan bog‘liq risklarni boshqa xo‘jalik sub’ektlariga nisbatan ko‘proq o‘rganishlarini talab etadi. CHunki tijorat banklari o‘z faoliyatlari bilan bir tomondan, o‘z aksiyadorlari oldida javobgar bo‘lsalar, ikkinchi tomondan, o‘z mablag‘larini ishonib topshirgan va bank xizmatlaridan foydalanayotgan mijozlar oldida majburiyatga egadirlar. Rivojlangan mamlakatlar banklariga nisbatan MDH davlatlari shu jumladan, respublikamiz banklari faoliyati yanada ko‘proq riskka ega bo‘lmoqda. Buning asosiy sababi rejali iqtisodiyot davridagi bank faoliyatini bugungi davr talabiga javob beradigan holda qayta tashkil etilmaganligi va yangi turdagi bank operatsiyalarini amalga oshirishda etarli tajribaning yo‘qligi banklar faoliyatidagi risk darajasining yanada oshishiga olib kelmoqda. Shu tufayli bank riski, uning mohiyati, turlari, kelib chiqishi sabablarini chuqur o‘rganish amaliyot uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bank riski iqtisodiy risklarning bir qismini tashkil qilib bank bilan jismoniy va yuridik shaxslar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarga tayanadi. Mablag‘larning kreditlash tamoyiliga rioya qilingan holda mijozlarga berilishi, banklar ishining ma’lum tamoyillar asosida tashkil qilinishi ular faoliyatining turlari risk bilan bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. Bu xol bank riskining ob’ektiv ligini ifodalasa, bank faoliyatiga boshqa omillarning ta’siri, ularning natijasini hisoblash imkoniyatining mavjudligi va bir turdagi riskning turli sharoitda bo‘lishi, uni turlicha qabul qilish va hisoblay olish uning yuzaga kelishining sub’ektiv sabablari hisoblanadi. Bank faoliyatida riskning yuzaga kelishi ba’zi bir salmog‘i, ta’siri, shakli jihatdan turlicha bo‘lgan noaniqliklar bilan bog‘liq bo‘ladi. Chunki bank faoliyati tashqi muhitga bog‘liq bo‘lib, unga ob’ektiv iqtisodiy va siyosiy jarayonlar va ulardagi bo‘ladigan o‘zgarishlar ta’sir ko‘rsatadi. Bank faoliyatida risklarning yuzaga kelishining quyidagi sabablari mavjud: -bozorni yaxshi o‘rganmaslik; -resurslarni jalb qilish va ularni joylashtirish sohasida ma’lumotlarning etarli emasligi; -kreditlanadigan loyiha, ob’ekt va mijozlar to‘g‘risida, ularning moliyaviy ahvoli to‘g‘risidagi ma’lumot va axborotlarning to‘liq emasligi; -tarmoqlar faoliyati xususiyatining inobatga olinmasligi; -sub’ektlar yoki mijozlarning ongi, saviyasi, mablag‘lardan foydalanish bo‘yicha bilimi va maqsadlarining turli xilligi va boshqalar hisoblanadi. Shu sababli bank risklarining iqtisodiy kategoriya sifatida ta’rifi uning ob’ektiv va sub’ektiv sabab va oqibatlarini o‘zida ifoda qilmog‘i lozim. Yuqoridagilarga asoslangan holda, bank riski bank faoliyatini amalga oshirish jarayonida bank mablag‘larining bir qismini yo‘qotish, yoki daromad ololmaslik sharoitida ijobiy natijaga umid qilib, bank operatsiyalarini (depozit, kredit, investitsiya, valyuta) o‘tkazishdir, degan ta’rif kelib chiqadi. Bunda birinchidan, banklarning turli operatsiyalari, hox u resurslar jalb qilish bilan bog‘liq operatsiya bo‘lsin, xoh u mablag‘larni investitsiya qilish yoki kredit berish, yuqori daromad olish maqsadida havfli valyuta operatsiyalarini o‘tkazish bo‘lsin – bankning barcha operatsiyalari uning ma’lum bir yo‘qotishlar bilan bog‘liq sharoitda ekanligini ta’kidlab o‘tish lozim. Ikkinchidan, bank doimo har bir operatsiyasi unga ijobiy natija keltirishga umid qilgan holda bir turdagi operatsiyani amalga oshiradi. Bank faoliyatining risk bilan bog‘liq bo‘lishi harajatlar, zararlar va yo‘qotishlar kabi kategoriyalarning doimiy uchrab turishini va ular bank amaliyotining kunlik monitoringida bo‘lishini taqozo qiladi. Banklarda harajatlar, zarar yoki yo‘qotishlar - bular o‘z-o‘zidan risk hisoblanmaydi. Bu tushunchalarning har biri o‘zining moxiyatiga ega. Bankning depozitlar, jamg‘armalar va boshqa jalb qilingan mablag‘lar bo‘yicha foiz to‘lash, boshqa moliya-kredit institutlaridan jalb qilingan mablag‘lar uchun foizlar to‘lash, bank hodimlari uchun ish haqi to‘lash va boshqa operatsion harajatlari bilan bog‘liq risklari quyidagi shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin: bozor iqtisodiyotida yuz berayotgan o‘zgarishlar aholi jamg‘armalari bo‘yicha to‘lanadigan foiz stavkalarini oshirishda, kredit resurslarining etarli emasligi, kredit resurslarini sotib olish qiymatining oshishi, bank hodimlarining ish haqi bilan bog‘liq harajatlarini oshirish kabilarda o‘z ifodasini topadi. Bank harajatlarining me’yordan oshishi, daromad ola olmasligi bankga zarar olib keladi. Bankning zarar ko‘rishi bank faoliyatida uchraydigan risklarning oldini ololmaslik, undan qocha olmaslik natijasida yuzaga keladi. Bank faoliyatida risklar kelajakda amalga oshiriladigan operatsiyalarni oldindan obdan tahlil qilmaslik, holatni yaxshi o‘rganmaslik, mablag‘larni samarali joylashtirmaslik, bozor imkoniyatlariga to‘g‘ri baho bermaslik, bank faoliyati uchun salbiy natijalarga olib kelishi mumkin bo‘lgan boshqa holatlarni oldindan seza olmaslik tufayli yuzaga kelishi mumkin. Zararlarning yuqori bo‘lishi banklarda yo‘qotishlar bo‘lishiga olib keladi. Yo‘qotishlar esa bank foydasini kamaytiruvchi omil hisoblanib, u bank faoliyatining risklilik darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Riskning hajmi bank amalga oshiradigan operatsiyalarining risklilik darajasiga, bankning risk soxasidagi strategiyasi sifatiga bog‘liq bo‘ladi. Bank rahbariyatining foydani ko‘paytirishga intilishi extimoliy zararlarni imkon qadar kamaytirish bilan birga kechadi. Ushbu ikki maqsad bir-biriga muayyan darajada zid bo‘lib, bu bank ma’muriyati va uning omonatchilari manfaatlarining qarama-qarshiligi bilan bog‘liqdir. Bank ma’muriyati foydani ko‘paytirishga intiladi va qo‘shimcha foyda olish uchun risk qilishga tayyor turadi. Omonatchi uchun esa mablag‘larining saqlanishi va bankga ishonch masalasi muhimroqdir. Daromadlilik va risk o‘rtasidagi maqbul nisbatni saqlab turish bankni boshqarishning eng asosiy va murakkab muammolaridan biridir. Bank risklarini boshqarishni samarali tashkil etish ularni muayyan belgilari buyicha aniq guruhlarga bo‘lish bilan bog‘liq. Risklarning ilmiy asoslangan tasnifi ularni har birining umumiy tizimdagi o‘rnini belgilash, ularni boshqarishning samarali usullarini qo‘llash imkonini beradi. Risk turlari bir-biri bilan bog‘liq bo‘lib, ular banklar faoliyatiga turli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Bu holat risklarning odini olish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish va riskning aniq bir turlarini tahlil qilish, ularning yuzaga kelishi sabablarini aniqlashni qiyinlashtiradi. Bank faoliyati natijalariga ta’sir etish darajasiga ko‘ra bank risklarini past, o‘rtacha va to‘liq risklar ga bo‘lish mumkin. Bank riskining darajasi bank yo‘qotishlariga olib boruvchi voqealar extimoli bilan xarakterlanadi. Ular foizlarda yoki muayyan koeffitsientlarda ifodalanadi. Chet el tijorat banklari, jumladan, Britaniya banklari risklarni 5 toifaga ajratadi. Bular: 1. A toifa – kichik yoki nol risk. 2. B toifa – oddiy risk. 3. V toifa – oshgan risk. 4. G toifa – katta yoki yuqori risk. 5. D toifa – nomaqbul risk. Bizda risk toifalarining darajalanishi bank aktivlarini risk darajasini xisobga olgan holda guruhlash ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Vujudga kelish shakllariga ko‘ra bank risklari: tizimli yoki tizimsiz risklarga bo‘linadi. Tizimli risklar – bank tizimidagi umumiy vaziyat natijasida bankning moliyaviy ahvoli o‘zgarishi ehtimoli sifatida ta’riflanadi. Tizimsiz yoki nomuntazam risklar – bank tizimida umumiy ahvol barqaror saqlangan holda alohida olingan bankning moliyaviy ahvoli yomonlashish ehtimolini bildiradi. Bank riskining bu turlari odatda bir-biri bilan juda bog‘liq bo‘lganligi uchun amaliyotda bu turdagi risklarni birbiridan ajratish juda qiyin. Vujudga kelish sabablariga ko‘ra risklar: sof va sun’iy risklarga bo‘linadi. Sof risklar – ko‘pincha ob’ektiv xususiyatga ega bo‘ladi va salbiy («0») natijaga erishish ehtimolini bildiradi. Bu risklarga tabiiy, ekologik, transport risklari, tijorat riskining bir qismi kiradi. Chayqovchilik risklari iqtisodiy faoliyat, jumladan bank faoliyati bilan bevosita bog‘liqdir. U ijobiy yoki salbiy natijaga erishish imkoniyatida namoyon bo‘ladi. Bu risklarga paydo bo‘lish sabablariga qarab tabiiy, ekologik, siyosiy va boshqa kategoriyalar vositasida yuzaga keluvchi moliyaviy risklar kiradi. Ta’sir vaqtiga ko‘ra risklarni: retrospektiv, joriy yoki istiqboldagi risklarga ajratish mumkin. Retrospektiv risklar – bank faoliyatining o‘tgan davrdagi turli risklarga bog‘liqligini ifodalaydi va joriy hamda istiqboldagi risklarni baholashga yordam beradi. Boshqarish usuli buyicha bank risklari: ochiq va yopiq bo‘ladi. Ochiq risklarni – tartibga solib bo‘lmaydi. Yopiq risklarni – esa boshqarish mumkin. Yopiq risklar diversifikatsiya siyosatini o‘tkazish yo‘li bilan tartibga solinadi. YA’ni bunda bank operatsiyalari umumiy hajmini saqlash maqsadida bir necha mijozlarga berilgan kreditlarni kichik summalarda keng miqyosda taqsimlash yoki yirik kreditlarni konsorsional asosda berish; depozit sertifikatlarini joriy qilish; qayta hisobga olish operatsiyalarini kengaytirish, kredit va depozitlarni sug‘urtalash amalga oshiriladi. Banklarda ko‘pincha mijoz tanlashga nomunosib yondashuv natijasida balanslashmagan likvidlilik riski paydo bo‘lib, u beqaror iqtisodiy vaziyatdagi tashkilotlarni kreditlashga ustunlik berilganda kelib chiqadi. Hisoblash usuliga ko‘ra risklarni: umumiy yoki xususiy risklarni ajratish mumkin. Umumiy risk bank riskining hajmi, uning daromadi va bank likvidligi me’yorlariga bog‘liq ravishda baholanadi yoki taxmin qilinadi. Xususiy risk alohida bank operatsiyasi yoki ularning guruhlari bo‘yicha risk koeffitsientlari shkalasi asosida baholanadi. Vujudga kelish sohasiga ko‘ra bank risklari: tashqi va ichki risklarga bo‘linadi. Tashqi risklar – makromuhit darajasida yuzaga keladi. Ular bank faoliyati bilan bevosita bog‘liq emas. Ichki risklar – bankning faoliyati natijasida yuzaga keladi. Risklarni ichki va tashqi hamda sof va chayqovchilik risklariga bo‘lib tahlil qilishda ularning o‘xshashlik tomonlarini ochib berishi mumkin. Haqiqatdan ham tashqi va sof risklar tushunchasi mohiyatan bir-biriga o‘xshab ketadi. Biroq ichki risk chayqovchilik riskidan kengroq bo‘lib keyingisini ham o‘z ichiga oladi. Tashqi risklar darajasiga juda ko‘p omillar ta’sir ko‘rsatadi. Ular orasida siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va tabiiy-iqlim risklarini alohida ajratib ko‘rsatish zarur. Tashqi risklarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular bank faoliyati natijalariga ham bevosita, ham bilvosita ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bu bank oldida pul majburiyatlariga ega bo‘lgan xo‘jalik sub’ektlarining ushbu riskga aloqadorligi va munosabatiga bog‘liq. Tashqi risklar orasida ko‘pincha ta’sir darajasi bog‘liqligiga ko‘ra siyosiy risklar, iqtisodiy risklar va tabiiy-iqlim risklari ajratib ko‘rsatiladi. Siyosiy risklar mamlakatdagi siyosiy vaziyat va davlatning faoliyati bilan bog‘liq. Iqtisodiy risklar mamlakatdagi umumiy iqtisodiy vaziyatdan kelib chiqadi (4-rejada iktisodiy risklar aloxida kurib utiladi). Tabiiy-iqlim risklari tabiiy ofat va halokatlar — zilzila, suv toshqini, bo‘ron, yong‘in, epidemiya; odamlarning noo‘rin faoliyati natijasida ekologik muvozanatning buzilishi va boshqalarga bog‘liq. Mamlakat riski, halqaro bank amaliyotida va bank tashkilotlari, qo‘shma banklar faoliyatida pul oqimi, kredit va hisob operatsiyalari sohasida bo‘lgan risklar bilan bevosita bog‘liq. Bu risklarning bo‘lishi va ularning darajasi esa importyor yoki eksportyor davlatlar yoki kontragent mamlakatlardagi siyosiy- iqtisodiy barqarorlikka bog‘liq. Har bir mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy barqarorlikka asoslanib, shu mamlakatdagi risk darajasini baholay olish chet el kapitali ishtirokida tashkil topgan qo‘shma banklar va bosh litsenziyaga ega bo‘lgan bank tashkilotlari uchun dolzarbdir. Bank amaliyotida uning rahbariyati chet el kontragentlarining moliyaviy barqarorligiga noto‘g‘ri baho berish natijasida ancha xatolarga yo‘l qo‘yadilar. SHuning uchun biror davlat bilan uzviy iqtisodiy aloqani o‘rnatishda, ayniqsa kredit va hisob-kitoblar bilan bog‘liq munosabatlarni olib borishda, undagi iqtisodiy-siyosiy barqarorlikni tahlil qilib risk darajasini aniqlash lozim. Mamlakat riskini baholashda asosiy ko‘rsatkichlar sifatida quyidagi ko‘rsatkichlarni tahlil qilish lozim: — iqtisodiyotning samaradorligi (bunda davlat bo‘yicha yalpi milliy mahsulotning o‘rtacha yillik o‘sishi hisoblanadi); — siyosiy risk darajasi; — jahon banki ma’lumotlariga asosan olingan kreditlar miqdori, ular bo‘yicha qarzdorlik darajasi, kreditni qaytib to‘lash jarayonining amalga oshirilish sifati, eksport hajmi, tashqi qarzlar, tashqi savdo oboroti va boshqalar; — bank kreditlarini olish imkoniyati; — qisqa muddatli kreditlash imkoniyati; — uzoq muddatli kreditlash imkoniyati; — fors-mojor holatlarining yuzaga kelishi; — mamlakatning kreditga layoqatlilik darajasi; tashqi qarzlar bo‘yicha to‘lanmagan majburiyatlar va boshqalar. Riskning asosiy turlari bir-biri bilan bog‘liq va amaliyotda ularni ajratish ko‘pincha murakkabdir. O‘z navbatida siyosiy va iqtisodiy risk ham ichki, ham tashqi bo‘lishi mumkin. Alohida olingan bank faoliyatiga sezilarli ta’sir qiluvchi risklar ichki risklar dir. Banklar ichki risklariga bankning o‘z faoliyati, uning mijoz (qarzdor)lari yoki uning muayyan kontragentlari bilan bo‘lgan faoliyatiga bog‘liq risklar kiradi. Bankning o‘z rahbariyatining tadbirkorlik faolligi, optimal marketing strategiyasi siyosati va taktikasini tanlash hamda boshqa omillar ichki risk darajasiga ta’sir ko‘rsatadi. Ichki risklar bank operatsiyalarining xususiyati, bank mijozlarining tarkibi va tijorat banklarining turlari bo‘yicha guruhlarga bo‘linadi. Bank operatsiyalari xususiyatiga ko‘ra risklar: — balans operatsiyalari riski; — balansdan tashqari operatsiyalar riski; — moliyaviy xizmatlarni amalga oshirish bilan bog‘liq risklarga bo‘linadi. O‘z navbatida balans operatsiyalari risklari bankning aktiv operatsiyalari riski, bankning passiv operatsiyalari riski, aktivlar va passivlarni boshqarish sifati bilan bog‘liq riskga bo‘linadi. Aktiv operatsiyalar riskiga kredit, hisob-kitob, kassa, bozor, valyuta, lizing, faktoring risklari, moliyalash va investitsiyalar bilan bog‘liq risklar kiradi. Kredit riski mijoz tomonidan asosiy qarz summasini va kredit bo‘yicha foizlarni to‘lay olmaslik ehtimoli bo‘lganda yuzaga keladi. Bank kredit berib, uning o‘rniga mijozning tegishli hujjatlarini oladi. Bu hujjatlar mohiyati jihatidan to‘lash to‘g‘risidagi va’da xalos. Qarzdorlar tomonidan va’da qilingan foizlar va kredit asosiy summasining bir qismi yoki hammasining to‘lanmasligi, oxir oqibatda bank uchun zarar olib keladi, bu esa o‘z navbatida bank kapitalini kamaytirishi mumkin. Odatda bank kapitali jami berilgan kreditlar va riskli qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalar summasining 10% dan oshiq bo‘lmagan miqdorda bo‘ladi. Kredit va investitsion faoliyatdagi bir necha xatolar bank kapitali olingan zararlarni qoplashga ham etmay qolishi holatiga olib kelishi mumkin. Buning oqibatida bank (davlat organlari tegishli tartibda moliyaviy yordam bermasa) bankrot bo‘ladi va yopiladi. Bank kreditlari risklarining eng ko‘p ishlatiladigan ko‘rsatkichlari: • harakatsiz (muammoli) kreditlarning kreditlar va lizing bo‘yicha majburiyatlarning jami hajmiga nisbati; • kreditlar bo‘yicha hisobdan chiqarish (zararga olib borish) summasining kreditlar va lizing bo‘yicha majburiyatlarning jami summasiga nisbati. Risk darajasini baxolashga hamda uni kamaytirishga qaratilgan eng qadimiy choralardan biri bu risklarni sug‘urta qilish usulidir. Bugungi kunda respublikamiz tijorat banklarining bu usuldan foydalanishlari bir muncha kiyinroq bo‘lmoqda, chunki o‘tish davrida barcha MDH davlatlaridagi kabi bizning respublikamizda ham sug‘urta faoliyati yangi davr talablari ostida qayta tashkillashtirilmoqda va yangi o‘zlashtirilayotgan sohalar qatoriga kirmoqda. Bank risklarini paydo qiluvchi faktorlar asosida eng avvalo iqtisodiy hamda siyosiy faktorlar yotadi. Quyidagi 1–jadvalda bank risklarini boshqarish jarayonining vazifalarini belgilovchi to‘rtta asosiy bosqichi ko‘rsatilgan: Bank risklarini tahlil qilish va baholash. Risk miqdorini aniqlash. Bank risklarini boshqarish. Bank risklarini boshqarish. Bank axborot manbalari-dan kredit risklarini va ular o‘rtasidagi bog‘liqliklarni o‘rganib chiqish hamda ularni nazorat qiladigan risklarga ajratish kerak. Riskning miqdo-riy ko‘rsatkichini aniqlash extimo-liy yo‘qotishlar miqdorini aniqlashga va aktiv boshqarish instru-mentlari vosita-sida risk daraja-sini shakllantirishg a imkoniyat yaratadi. Boshqariladi gan risklar va ularning miqdori aniqlanga-nidan keyin, kredit risklarini boshqarish metodologiyasi va strategiyasi ish-lab chiqilishi zarur. Risklarni boshqa-rish bo‘yicha tadbirlar natijalari nazorat ostida bo‘li-shi lozim. Bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasi 2004 yil iyun oyida tijorat banklari kapitali etarliligini ta’minlash muammosi hamda ular tomonidan iqtisodiy me’yorlarga rioya qilinishi ustidan nazoratni yaxshilash masalalariga bag‘ishlangan yangi yondashuv «Kapitalni o‘lchash va kapital standartlarining halqaro konvergensiyasi (Bazel II ni) e’lon qildi. Bu talablar uchta komponentga asoslanadi: 1. Kapital etarliligiga minimal talab (kredit, operatsion va bozor risklarining baholash jihatlarini aks ettiruvchi tijorat banklari kapitali etarliliga minimal talab). Bundan asosiy maqsad, bank regulyativ kapitalining mavjud iqtisodiy risklarga nisbatan ta’sirchanlik darajasini yanada aniqlashtirishdan iborat. 2. Nazorat jarayonlari (joriy nazorat). U banklar va nazorat organlari o‘rtasidagi aloqalarni yanada yaxshilashga urg‘u beradi. Bazel qo‘mitasi risklarni hisoblashda nafaqat kapitalga nisbatan minimal talablarga rioya qilinishini tekshirish, balki tijorat banklari va nazorat organlarining tahlil imkoniyatlarini rivojlantirish, xususan kapital etarliligini ichki baxolash metodlari bilan baxolashda stress-testni yo‘lga qo‘yishni taklif etadi. Stress-test aktivlarni baxolashda yuzaga keladigan salbiy o‘zgarishlarni aniqlash imkonini beradi. 3. Bozor dastaklaridan samarali foydalanish (bozor intizomi). Bu komponent yuqoridagi ikkita komponentni to‘ldiradi, shuningdek bozor intizomining mustahkamlanishiga imkon yaratadi. Buning uchun banklar tomonidan o‘z faoliyatiga taalluqli axborotlarni oshkor etishga bir qator talablar belgilangan. 4.Iqtisodiy risklar, ularning turlari va ularda bank riskining o‘rni. Iqtisodiy risklar – bular mamlakat yoki bankning iqtisodiy ahvolidagi salbiy o‘zgarishlar oqibatida yuzaga keladigan risklar. Eng ko‘p tarqalgan iqtisodiy risk turiga balanslashmagan likvidlilik riski kiradi, ya’ni majburiyatlar bo‘yicha tulovlarni o‘z vaqtida bajara olmaslik. Iqtisodiy risk deganda, umumiy yirik tizim va uning tarkibi rivojlanishida, shu jumladan, agar bunday tizimning umumiqtisodiy muvozanatini va uning YAIMning o‘sish sur’atini jahon borzorida raqobatbardosh mahsulotni chiqarish orqali o‘rnatish maqsadi qo‘yilgan bo‘lsa, u xolda ishlab chiqarish shakllarini oqilona uyg‘unlashuvini tanlashda yuzaga keladigan risklar majmui tushuniladi, davlatning antitsiklik usullar va boshqalardan foydalanib samarali chora-tadbirlar o‘tkazishini taqozo qiladi. Iqtisodiy risklar mamlakatdagi umumiy iqtisodiy vaziyatdan kelib chiqadi. Tuzilish belgilariga ko‘ra iqtisodiy risklar mulkiy, tarmoq va moliyaviy risklarga bo‘linadi. Mulkiy risklar o‘g‘rilik, diversiya, terrorchilik harakati, ekologik tanglik va boshqa sabablarga ko‘ra mulkni yo‘qotish ehtimoli bilan bog‘liq. Tarmoq risklari iqtisodiyot tarmoqlaridagi ahvolning o‘zgaruvchanligi tufayli yuzaga keladi. Moliyaviy risklar pulning xarid quvvati o‘zgarishi natijasida pul mablarlarini yo‘qotish ehtimoli bilan bog‘liq. Unga pulning qadrsizlanishi va deflyasiya risklari kiradi. 2-jadvalda maqsadning funksionalligi, vazifalarning umumiyligi, operatsiyalar o‘xshashligining darajasi va boshqa omillarga qarab risklarni iqtisodiyotning makro, mezo va mikro darajada tasniflanishi ko‘rsatilgan. 2-jadval: Risklar tasnifi. Iqtisodiyotni boshqarish darajasi Boshqarish sohasi Risklar nomi Iqtisodiyotni umumiy tartibga solish, ichki raqobat qonunlari va boshqalar. Iqtisodiy I. Makrodjarajada Siyosiy barqarorlik, davlatning etakchi roli va boshqalar. Ijtimoiy-siyosiy Davlatning byudjet yoki moliyaviy siyosati. Fiskal-monetar II. Mulkchilikning korporativ shakllari, to‘la xo‘jalik mustaqilligi, firmalarning tarmoqqa kirish va undan chiqish xuquqi Sanoat Agrar Mezodarajada va boshqalar Xizmat ko‘rsatish soxasi III. Mikrodarajada Namoyon bo‘lish bosqichi bo‘yicha - sub’ektlarning xo‘jalik faoliyati riski va loyixa riski. Funksional maqsadi - moliyaviy va tijorat operatsiyalarini boshqarish. Funksional maqsadi - anik loyixa turlariga bog‘lash. I. Tadbirkorlik II. Investitsiya Xo‘jalik sub’ektining xo‘jalik faoliyati Tadbirkorlik riski uchun: 1.Moliyaviy. 2.Tijorat. Moliyaviy bank riski uchun: 1.1.Valyuta. 1.2.Kredit. 1.3.Foiz. 1.4.Bozor (portfel). 1.5.Marketing. 1.6.Ishbilarmonlik. Valyuta riski Kredit riski. Iqtisodiy risk Makrodarajada iqtisodiy risk tashqi va ichki, oldindan aytib bo‘ladigan va aytib bo‘lmaydigan, mezodarajada – sanoat, agrar va xizmat ko‘rsatish sohasi risklariga bo‘linadi. Mikrodarajada sanoat riski, firmaning xo‘jalik faoliyati riski – tadbirkorlik va investitsiya riski va boshqalarga bo‘linadi. Mamlakat miqyosida makrodarajada iqtisodiy risklarni aniqlash juda muhim bo‘lib, boshqa mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalar o‘rnatish, chetdan investitsiyalar, kreditlar va boshqa moliyaviy qo‘yilmalar jalb qilishda katta ahamiyatga egadir. Har bir mamlakatning rivojlanish mavqei bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy risklar, halqaro bank amaliyotida pul oqimi, kredit va xisob operatsiyalari soxasida bo‘lgan risklar bilan bevosita bog‘liq. Bu risklarning bo‘lishi va ularning darajasi esa importchi yoki eksport davlatga yoki kontragent mamlakatlardagi siyosiy- iqtisodiy barqarorlikka bog‘liq. Har bir mamlakatda iqtisodiy yoki siyosiy barqarorlikka asoslanib, shu mamlakatdagi iqtisodiy risk darajasini baholay olish chet el kapitali ishtirokida tashkil topgan qo‘shma banklar va bosh litsenziyaga ega bo‘lgan bank tashkilotlari uchun dorlzarbdir. Bank amaliyotida uning raxbariyati chet el kontragentlarining moliyaviy barqarorligiga noto‘g‘ri baho berish natijasida ancha xatolarga yo‘l qo‘yishlari mumkin. SHuning uchun biror davlat bilan uzviy iqtisodiy aloqani o‘rnatishda, ayniqsa kredit va xisob-kitoblar bilan bog‘liq munosabatlarni olib borishda, undagi iqtisodiy-siyosiy barqarorlikni tahlil qilib risk darajasini aniqlash lozim. Jaxon amaliyotida shu maqsadda tavsiya etiladigan yo‘llardan biri bu mamlakat iqtisodiy risklari hajmini taxlil qiluvchi BERI indeksidan foydalaniladi. Uning yordami bilan oldindan mamlakat iqtisodiy risklarining hajmi belgilanadi. Mamlakat iqtisodiy riskini bashorat qilish davlat qurilmasining tarkibi va sifat darajalarini tahlil qilishga, shuningdek amaliy ma’lumotlar va nisbatlarni o‘rganishga asoslangan miqdor ko‘rsatkichlariga tayanishi kerak. Taxlilning ikki turi (sifat va miqdor)ning uyg‘unlashuvi aniq va ravon bo‘lishi barcha jadvallar va taqqoslangan ma’lumotlar taxlilni engil qilish va uning samaradorligini oshirish uchun qisqartmalarni ochib berilishini o‘z ichiga olishi kerak. Shu asosiy tamoyillar mamlakat riskini aniqlashda taxlil qilinayotgan statistik va analitik yo‘nalishlarning ikki pog‘onali tizimini tashkil qilishga olib keladi. Birinchi pog‘onada o‘lkadagi holat to‘g‘risidagi xisobot tashkil kilinadi (qiskacha iqtisodiy ahvol ta’rifi). Eng avvalo tahlilning muhim bo‘limi keltiriladi, ya’ni mamlakat iqtisodiy riskining darajasi haqida xulosa, ya’ni mamlakatning iqtisodiyoti bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy ma’lumotlar va asosiy xulosalar tahlil qilinadi. Tahlilning ikkinchi pog‘onasida aniq iqtisodiy-siyosiy vaziyat taxlil qilinadi, marketing tadqiqining natijalari ko‘rib chiqiladi va omillar riski chizmasi bo‘yicha davlatning iqtisodiy riski darajasi aniqlanadi. Makrodarajada mamlakat iqtisodiy riskini baholashda asosiy ko‘rsatkichlar sifatida quyidagilar tahlil qilinishi mumkin: - iqtisodiyotning samaradorligi (bunda YAMMning o‘rtacha yillik o‘sishi hisoblanadi); - siyosiy risk darajasi; - jahon banki ma’lumotlariga asosan olingan kreditlar miqdori, ular bo‘yicha qarzdorlik darajasi, kreditni qaytib tulash jarayonining amalga oshirilish sifati, eksport xajmi, tashqi qarzlar, tashki savdo oboroti va boshqalar; - bank kreditlarini olish imkoniyati; - qisqa muddatli kreditlash imkoniyati; - uzoq muddatli kreditlash imkoniyati; - fors-mojor xolatlarining yuzaga kelishi; - mamlakatning kreditga layoqatlilik darajasi; - tashki karzlar bo‘yicha to‘lanmagan majburiyatlar. Iqtisodiyotning mezo va mikrodarajalarida risklarning turlari va ta’sirchanlik darajasi turlicha bo‘lishi mumkin. Bu o‘z navbatida risklarga ta’sir etuvchi omillarga bog‘liq bo‘ladi. Xo‘jalik sub’ektlari faoliyatida mavjud risklarga ta’sir etuvchi barcha omillarni shartli ravishda ikki guruhga: ob’ektiv va sub’ektiv yoki boshqarilmaydigan va boshqariladigan omillarga bo‘lish mumkin. Birinchi guruhga korxona yoki firmaga bevosita bog‘liq bo‘lmagan omillar (inflyasiya, raqobat, iqtisodiy inqirozlar, ob-havo sharoitlari) kiradi. Ikkinchi guruhga muayyan korxona yoki firmaning faoliyatiga bevosita bog‘liq bo‘lgan omillar (ishlab chiqarish – texnikaviy imkoniyati, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etish, texnika havfsizligi darajasi va h.k.), shuningdek firmaning xo‘jalik- moliyaviy faoliyatida juda muhim xisoblangan kontragent firmalar (mol etkazib beruvchilar, subpudratchilar, loyixalashtiruvchilar) va raqobatchi firmalarni tavsiflovchi omillar kiradi. Iqtisodiyotning mezodarajadagi risklarining salmoqli turi - sanoat riski ma’lum tarmoqning ichida ham, boshqa tarmoqlarga nisbatan ham alohida olingan tarmoq iqtisodiy ahvolning o‘zgarishi, uning rivojlanishi va amal qilishining o‘ziga xosligi bilan bog‘liq. Xo‘jalik tarmog‘iga nisbatan soliq me’yorlaridagi, tarmoq yo‘riqnomalari, kredit olish shartlari va boshqalardagi o‘zgarishlar risk manbai bo‘lib xisoblanadi. Sanoat riskini baholashda quyidagilarni e’tiborga olish kerak: - alohida olingan tarmoqning bir-biriga bog‘liq tarmoqlar bilan o‘zaro aloqada ma’lum vaqt mobaynidagi faoliyati (tarmoqning hayotiy davri); - bir-biriga bog‘liq tarmoqlar faoliyati mamlakat iqtisodiyotiga nisbatan qanchali barqaror bo‘lishi; - korxona yoki firmalarning o‘z kapital qo‘yilmalarini boshqa tarmoqlarga o‘tkazish imkoniyati; - firmalarning bajarayotgan ish xajmi, ishlaydiganlar soni, tarmoq ichidagi ularning xo‘jalik faoliyati moliyaviy natijalari bo‘yicha qay darajada tasnif qilinganligi va h.k. Ijtimoiy-siyosiy risk larga avvalo huquqiy omillar kiradi. Davlat savdo va valyuta orqali iqtisodiyotni tartibga solishni amalga oshiradi, valyuta cheklovlari va valyuta intervensiyalari, kvotalash, litsenziya berish, bojxona bojlari, subsidiyalar va boshqalardan foydalanadi. Bunda barcha vositalar o‘zaro uzviy bog‘liq. Ijtimoiy siyosatdagi o‘zgarishlar ish bilan bandlik, daromadlar darajasi, milliy mahsulot ishlab chiqarish xajmi, import va eksport miqdorlariga ta’sir qiladi. Risklar va ularning ijtimoiyiqtisodiy siyosatning barcha vositalariga ta’sir darajasi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni o‘rnatish muhim. Chunki har bir harakat risk bilan bog‘liq bo‘ladi va demak, risklar birbiridan alohida amal qilolmaydilar. Fiskal-monetar risk ham ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’sirida bo‘lib, u davlatning fiskal-monetar siyosatini o‘tkazishda namoyon bo‘ladi. Davlatning fiskal va monetar siyosati iqtisodiyotning makroiqtisodiy barqarorlashtirishga erishishning muhim vositasi hisoblanadi. Fiskal-monetar risklar davlatning daromadlar va xarajatlar sohasidagi antitsiklik chora-tadbirlar yordamida tarmoq va firmalarning ish bilan faollik sohasini aniqlashni talab qiladi. Fiskal risklarning tarkibiy qismi bo‘lib, moliyaviy-byudjet siyosati hisoblanadi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, iqtisodiyotning tabaqalik darajasidagi risklarning asosiy qismi banklar faoliyatiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bu risklar bankning turi va xususiyatiga, uning faoliyati, xarakteri, hamda uning mijozlari tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. Ihtisoslashgan, tarmoqlashgan va universal tijorat banklarining har birida riskning hamma turlari mavjud bo‘ladi, lekin ularning paydo bo‘lish extimoli va xususiyati bank muassasasining turiga bog‘liqdir. Halqaro bank amaliyotida universal tijorat banklarining faoliyati turlicha bo‘lib, ular iqtisodiyot bilan bog‘liq hamma xizmat turlari bilan shug‘ullanadilar. Ixtisoslashtirilgan tijorat banklari asosan o‘z faoliyatlarini aniq bir soxaga xizmat ko‘rsatishga, ya’ni aniq bir ob’ektga yo‘naltirilgan faoliyatga qaratgan bo‘ladi. SHu jihatdan iqtisodiyotning shu sohasida mavjud risklar ixtisoslashgan banklar faoliyatiga ta’sir qilishi mumkin. Misol uchun, faoliyati bo‘yicha innovatsion, investitsiyaviy, ssuda, jamg‘arma, ipoteka, depozit, kliring, ma’lum bir mijozlar turiga xizmat ko‘rsatishga ixtisoslashgan, tarmoq bo‘yicha yoki funksional belgisi bo‘yicha faoliyat olib boruvchi banklar keng qamrovli faoliyat ko‘rsatib turli xil iqtisodiy risklarga duchor bo‘lishlari mumkin. Undan tashqari halqaro bank amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, ixtisoslashtirilgan tijorat banklarining faoliyati iqtisodiyotning rivojlanishiga, bozorga yo‘naltirilgan bo‘lib, ular hududiy, hududlararo va transmilliy bo‘lishi va hududlar, mintaqalarda yuzaga keluvchi ob’ektiv va sub’ektiv risklar ular faoliyatiga ta’sir qilishi mumkin. Ichki risklarning har xil turlari va darajalari bilan tijorat banklarining to‘qnashishi asosan ular faoliyatining xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Iqtisodiyotning ishlab chiqarish va iste’mol jarayonlarining sub’ektlari xisoblangan korxonalar, xorijiy investorlar, davlat, yakka xujaliklar va ular bilan bog‘liq ashyoviy (tovar) va monetar (pul) oqimi tebratadi. Xujalik oborotining g‘ildiragi bu – pul mablag‘lari bo‘lib, ular banklar va boshqa moliyaviy muassasalar orqali oqib o‘tadi. SHuning uchun iqtisodiyotning qaysidir bir sohasi yoki kanalida mavjud risklar banklar faoliyatiga ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Iqtisodiyotda nafaqat pul oqimida, balki barcha jarayonlarda riskning yuzaga kelishi uni yuzaga keltiruvchi manbalarga bog‘liq bo‘ladi. Aniqrok qilib aytadigan bo‘lsak, risk bu faoliyat ko‘rsatuvchi sub’ektlar amaliyotida yuzaga kelib iqtisodiy kategoriya sifatida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarda aniq va echimi bo‘lmagan holatning son va sifat jihatdan bog‘liq bo‘lgan vokeliqni anglatadi. 5 . Risk konsepsiyasi, fikrlar va muammolar. Risk insoniyat faoliyatining barcha bosqichlarida mavjud bo‘lgan tarixiy va iqtisodiy kategoriya bo‘lib, u kishilar faoliyatida yoki tabiiy hodisalarda mumkin bo‘lgan yuqotishlar salmog‘ini bildirgan, hamda tarixan jamiyat rivojlanishi bilan odamlarning halokatdan qo‘rqish darajasiga moslashib turgan. Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi riskning iqtisodiy kategoriya sifatida yuzaga kelishiga va sub’ektlar faoliyatida mustahkam o‘rnashib olishiga imkoniyat yaratdi. SHuning uchun ham risklar bizni tunu-kun, har er va har joyda o‘rab kelmoqda. U bizning hayotimizda har doim ham qochib bo‘lmaydigan va echish lozim bo‘lgan bir jarayon bo‘lib biror-bir natijani yuzaga kelishiga asos bo‘ladi. Bunday natija salbiy va ijobiy bo‘lishi mumkin. Riskning sinonimi sifatida biz ishonchizlikni, imkoniyatsizlikni, bir voqea bo‘lish bo‘lmasligini oldindan aytib bera olmaslik kabilarni misol qilib ko‘rsatishimiz ham mumkin. Insoniyat tabiatan riskdan qochishga intiladi. Agar biz riskni nazorat qila olmasak, odatda, undan qochishga harakat qilamiz. CHunki, har qanday ishonchsizlik o‘ziga xos tarzda ma’lum darajadagi yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin. Endi riskning tub mohiyatini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, «risk» so‘zi ispanchaportugalcha so‘zdan olingan bo‘lib, «suv ostidagi qoya» degan ma’noni bildiradi. SHuning uchun ham risk xavf tug‘dirish ehtimoli mavjudligini ifoda qiladi. Taniqli lug‘atchi S.N.Ojegov ning rus tili lug‘atida «risk» bu «muvaffaqiyatga intilish, baxtli hodisa, umid» degan ma’noni anglatadi deyilsa, mashhur Vebstera lug‘atida riskga «havf, zarar yoki talofat ko‘rish ehtimoli», deb qaralgan. V.T.Sevruk «risk - bu zarar ko‘rish yoki manfaatni qo‘ldan chiqarish bilan bog‘liq ehtimollar o‘lchamidir» degan ta’rif beradi. Professor V.M.Usoskin «Risk doimo noaniqlik bilan birga kelib, oxirgi o‘z navbatida oldindan ko‘ra bilish kiyin yoki mumkin bo‘lmagan voqealar bilan bog‘liq bo‘ladi» deb izohlaydi. Ba’zi mualliflar tomonidan risk bu noaniqlik deb ta’riflanadi. E.S.Stoyanova «Risk - bu rejalashtirilgan variantga nisbatan daromad ola olmaslik yoki zarar ko‘rish ehtimolidir» deb ta’rif keltirgan. P.G.Grabov ы y, S.N.Petrova, S.I.Poltalsev larning «Riski v sovremennom biznese» kitobida «Risk - bu korxona resurslarining bir qismini yo‘qotish yoki daromad ola olmaslik, qo‘shimcha xarajatlar qilish havfidir», deb ta’rif berganlar. Yuqorida keltirilgan ta’riflarning barchasida risk qandaydir havf-xatar va zararlar ko‘rishdan iborat ekanligi to‘g‘risida fikr yuritilgan. Riskni ta’riflaganda, uni zarar bilan bog‘liq havf-xatar, noaniqlik deyish risk tushunchasining mohiyatini to‘la ifodala olmaydi. Yuqoridagilarga o‘xshagan ta’riflarni mahalliy iqtisodchilarimizning ishlarida ham uchratish mumkin. Undan tashqari, ohirgi yillarda chop qilinayotgan ko‘pgina mualliflarning ishlarida «risk» so‘zini o‘zbekchaga tarjima qilishga harakat qilingan. Natijada hozirgi kunda turli mualliflar tomonidan «risk» termini turlicha nom bilan talqin qilinmoqda. Ba’zi bir iqtisodchilar riskni «tavakkalchilik» deb ifodasalar, boshqalari riskga «hato», «ikkilanish», «noaniqlik», «mavhumiylik» va hokazolar deb ta’rif berish to‘g‘riroq degan xulosa qiladilar. Har bir faoliyatni amalga oshirishda ikkilanish yoki havf-xatar bo‘lishi mumkin. Lekin ularni risk mazmunida ifoda qilib bulmaydi. Havf-xatar deganda biz oldindan biron salbiy natija beruvchi, yoki biron-bir salbiylikka yoki zarar, talofatga olib keluvchi jarayon mavjudligini bilamiz va biz qo‘rquv, hadiksirash bilan shu voqelikka yondashamiz. Bank risklari to‘g‘risida iqtisodchi olimlarning fikrlari xilma-xil bo‘lib, ular bu tushunchaning mohiyati ni turlicha talqin qilganlar. Buning sababi shundaki, risk keng ma’noli, faoliyatning, jarayonlarning turli bosqichlarida uchrab turuvchi ko‘p qirrali tushunchadir. Bank riskining mohiyati ko‘pgina mahalliy iqtisodchilar tomonidan masalan, «Kredit. 100 savolga – 100javob» kitobi muallifi Yo.Abdullaev, T.Boboqulov bank tavakkalchiligi, «kredit havf-xatari», «Iqtisodiyot nazariyasi» kitobi muallifi A.O‘lmasov, M.Sharifxo‘jaevlar tomonidan esa «bank xatari» deb yuritiladi. Bank foyda ko‘rishi uchun esa bu xatarni kamaytirishi lozim. Iqtisodchi olim O.I.Lavrushin «Bank riski ehtimoliy hodisaning qiymat o‘lchovi bo‘lib, u yo‘qotishlarga olib keladi» degan fikrni ilgari suradi. Rossiyalik yana bir iqtisodchi G.Panova «Risk kutilmagan hodisalar yuzaga kelganida yo‘qotish havfi yoki imkoniyatidir» deb ta’rif beradi. U o‘z ta’rifi orqali ikki asosiy yo‘nalishni asoslab bermoqchi bo‘ladi. Bular, birinchidan, Professor O.Lavrushinning risk to‘g‘risidagi fikri bilan hamohang bo‘lib, u ham risk bu yo‘qotishlarni ifodalaydi deb o‘qtirsa, ikkinchidan risk bu kutilmagan hodisa ekanligini ta’kidlamoqchi. Lekin, «Bank risklari va kreditlash» kitobi muallifi Sh.Z.Abdullaeva G.Panovaning yuqorida riskga berib o‘tgan ta’rifiga qo‘shilmagan va quyidagicha ta’kidlagan: «Bank amaliyotida risk har doim ham kutilmagan xodisa emas. Bank faoliyatining barcha turi risk bilan bog‘liq. Bank shu faoliyat turi yoki operatsiya riskli ekanligini bilib turib, shu operatsiyani amalga oshirishga qaror qiladi yoki amalga oshiradi va u barcha xollarda shu operatsiya natijasida yuqori daromad olishni rejalashtiradi. Shu sababli biz G.Panovaning bank riskiga bergan ta’rifiga to‘la qo‘shila olmaymiz». «Bank ishi» kitobi muallifi I.R.Toymuxamedov esa bank riskiga quyidagicha ta’rif bergan: «Risk - bu ma’lum maqsadni ko‘zlagan xolda olib borilayotgan faoliyat natijasida bo‘lgan ishonchsizlik, ba’zan qoniqarsiz tugashi natijasidagi yo‘qotishlardan iboratdir. Risklar bank faoliyatida o‘lchash mumkin bo‘lgan ko‘rsatkichdir va ular doim bankning bajarayotgan opersiyalaridan olgan zarariga, yo‘qotgan daromadiga teng bo‘ladi». Ba’zi xorijiy iqtisodchi olimlarning shu sohadagi ishlari bilan tanishib, ular tomonidan ham bank risklarining moxiyatiga turli xil ta’rif va tasnif berilganligini ko‘rish mumkin. Chet ellik olimlar risklarni ta’riflashdan ko‘ra ularning aloxida olingan turlarini ko‘rishni afzal xisoblaydilar. Masalan, K.D.Valraven ning fikricha G‘arb mamlakatlari banklari ko‘proq likvidlik riski, kredit, portfel, sanoat, mamlakat, valyuta, foiz riskiga duchor bo‘ladilar. «Bankovskiy menejment» kitobi muallifi P.S.Rouz risklarga kengroq tushuncha berib, u bank riski oltita asosiy turdagi risk - kredit riski, foyda ololmaslik riski, likvidlik riski, bozor riski, foiz riski, to‘lay olmaslik riskidan tashkil topgan bo‘lib, bu risklar bank faoliyatida juda muhim, xal qiluvchi risklar hisoblanadi, deydi. Bank uchun ikkinchi darajada bo‘lgan risklarga P.Rouz siyosiy riskni, suiste’mol riskini, valyuta riskini kiritadi. Tadbirkorlik riskining klassik va neoklassik ko‘rinishi ham ishlab chiqilgan bo‘lib, Klassik nazariyada tadbirkorlik riski qabul qilingan qarorlar natijasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan yo‘qotishlarning matematik kutilishi bilan tenglashtiriladi deyilgan. Ushbu qarashlar klassik nazariya namoyandalari Dj.Mill va I.U.Senior lar tomonidan bildirilgan. XX-asrning 30-yillarida iqtisodchilar A.Marshall va A.Pigu tadbirkorlik riskining neoklassik nazariyasi ni yaratdilar. U quyidagilardan iborat: noaniqlilik sharoitida ishlayotgan, daromadi o‘zgarib turadigan tadbirkor, bitim tuzayotganda ikkita kriteriyaga asoslanadi: - kutilayotgan foyda hajmiga; - uning ikkilanishlarining hajmiga. Bu shundan dalolat beradiki, bir xil daromad beradigan ikkita kapital qo‘yilmalari orasidan tadbirkor qaysi biriga ko‘proq ikkilanayotgan bo‘lsa, o‘sha kapital qo‘yilmani tanlamaslikka harakat qiladi. A.Smit tadbirkorlik faoliyatining ba’zi bir xususiyatlari haqida gapirib o‘tganda, quyidagilarni ta’kidlagan: «Foydaning odatdagi ko‘rinishi doimo ozmi- ko‘pmi risk bilan o‘sib boradi. Lekin unga proporsional tarzda o‘smaydi. Insonlar tavakkal qilib ishlashlari riskga olib keladi».

O'xshashlar

Bank faoliyati tahlili fanining predmeti, maqsadi va vazifalari
Banklar va bank faoliyati
Banklar va bank tizimi
Bank ishi fanining predmeti va mazmuni
Bank ishi fanining predmeti va metodi