Bank huquqi tushunchasi va predmeti

Bank huquqi tushunchasi va predmeti

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.5 KB

Ko'chirib olish

Bank huquqi tushunchasi va predmeti Reja: 1. Bank ishi tarixi. 2. Bank huquqi ta’rifi va predmeti 3. Bank huquqi tizimi.

Zamonaviy bank tizimi to‘la faqatgina XIX asrning ikkinchi yarmida G‘arbiy Yevropa davlatlarida sanoatning tez suratlar bilan rivoshlanish davrida vujudga kelgan bo‘lsada, bank ishi o‘z ildizlari bilan o‘rta asrlarga ketadi. «Bank» atamasi o‘rta asrlarda italiyalik savdogarlarga ular savdo ishlari bilan borayottan davlatlar valyutasi bilan ta’minlovchi pul almashtiruvchilarning stolini biddirgan italyancha «Ьapso» so‘zidan kelib chiqqan. «Vapsgo!» so‘zi ham shu so‘zdan kelib chiqqan. Agar o‘rta asrlardagi pul almashtiruvchi o‘z majburiyatlarini bajara olmasa, savdogarlar uni stolini sindirib, uni bankrot deb eYaon qilardilar. Zamonaviy bank quyidagi uchta asosiy operatsiyalarni bajaradi - 1) aholi va yuridik shaxslarni bo‘sh pul mablag‘larini qabul qiladi. Bank ishida bu operatsiyalar «omonat operatsiyalari» deb ataladi; 2) qabul qilgan mablag‘larmch vaqtincha pul mablag‘lariga muxdchej bo‘lganlarga takdim etadi, yoki «kreditlash» bilan shug‘urlanadi; 3) yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasida hisob-kitoblarni amalga oshiradi. Asosiy bank operatsiyalarining biri - kreditlash sodda shakdda quldorlik davridan boshlab hamma madaniyatlarda bo‘lgan. Jamiyatning boy a’zolari vaqtincha pul mablag‘larga muhgoj bo‘lgan shaxlarga foizlar bilan qaytarish sharti bilan qarz berganlar. Bu mablag‘lar urush olib borish, uzoq mamlakatlarga savdo ishlari bilan borish, davlat mansablarini sotib olish va hokazo uchun ishlatilgan. Bank tizimining tez suratlar bilan rivojlanishi Yevropa davlatlarida sanoat to‘ntarilishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Sanoatning rivojlanishi o‘z tavakkaliga tovar yetkazuvchilar, ish bajaruvchilar va xizmat ko‘rsatuvchilarga doimiy moliyaviy yerdam ko‘rsatilishisiz mumkin emasdir. Banklar bir tadbirkorlarning bo‘sh mablag‘larini yig‘ib, ularga muzdgoj ikkinchi tadbirkorlarga berishni boshlaydi. Banklar o‘sha paytida ham, hozirgi davrda ham bir shaxslarni bo‘sh pullarini ikkinchi shaxslarga beruvchi va shundan anchagina foyda ko‘radigan vositachi vazifasini bajarganlar va bajaradilar.

Keyinchalik banklar qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni faol ravishda bajarishga o‘tadilar. XX asr o‘rtasida xalqaro iqtisodiy munosabatlarni umumiy internatsionalizatsiyalanishi boshlanganda va bitga mamlakat doirasida rivojlanish mumkin emasligi ma’lum bo‘lganda, tijorat banklar valyuta bozorlarida o‘z operatsiyalarini faollashtirishadi. Xalqaro hisob-kitoblar, milliy iqtisodlarga chet el investitsiyalari kirib kelishi, xalqaro kimmatli qogozlar bozorlari tez suratda rivojlana boshlaydi. Zamonaviy bank tizimi yetakchi mamlakatlarda tijorat banklari boshiga qo‘yilgan markaziy (bosh) davlat banklari paydo bo‘lishidan keyin to‘la shakillanadi. Bu banklarga pul birliklarini bosib chiqish, kompaniyalar va tadbirkorlar o‘rtasida hisob-kitoblarni tashkil qilish, mamlakatning oltin va valyuta zaxiralarini boshqarish, aholini tijorat banklar rahbarlarining suyiste’mol va noto‘g‘ri harakatlaridan himoya qilish maqsadida tijorat banklar ustidan nazorat olib borish kabi favqulodda huquqla beriladi. Chor Rossiyasigacha bo‘lgan Markaziy Osiyoda Buyuk ipak yo‘li faoliyat ko‘rsatgan davrida ham G‘arbiy (Italiya, Fransiya, Polsha, Angliya) va ham Shaprqiy (Xitoy, Xindiston, Yaponiya) mamlakalari bilan savdo rivojlangan bo‘lgan. Savdo, qishloq xo‘jaligi, xunarmadlikning tez tarzda rivojlanishi qarz berish operatsiyalarini rivojlanishini talab qilgan. Markaziy Osiyo savdogarlari bir birlariga g‘arbdan tamaki, teri va jun, sharkdan esa qurol yaroq, xrustal, shirinliklar olib kelish uchun qarz berishgan. , Yevropadan Janubiy va Janubiy-Sharqiy Osiyoga quruqlik yo‘lidan orzon hisoblangan va portugaliyaliq, ispaniyalik va angliyalik dengizchilarining buyuk geografik kashfiyotlari bilan ochilga dengaz yo‘li Buyuk ipak yo‘lini ahamiyatini pasaytiradi va bu yo‘l asta sekin inqirozga uchraydi. G‘arbiy va Sharqiy davlatlar o‘rtasidagi quruq yo‘l bo‘yicha amalga oshirilayotgan savdo to‘xtayda va bu Markaziy

Osiye mamlakatlaridagi nafaqat savdogarlar, balki butun aholini farovonligiga ta’sir qiladi. Foizlarga qarz berish ancha pasayada. Markaziy Osiyoning Rossiya imperiyasiga qo‘shilganidan so‘ng bu yerga bank ishining zamonaviy shakllari kirib keladi. Markaziy Osiyo XIX asr oxiri - XX asrning boshida kapitalistik munosabatlar tez tarzda rivojlangan Rossiya imperiyasining umumiy iqtisodiy tizimiga asta sekin kira boshlaydi. Rossiya banklari Markaziy Osiyo iqtisodining qishloq ho‘jaligi va kon qazib olish tarmoqlarini kreditlashni boshlaydi. Qimmatli qog‘ozlar bozora faol etishni boshlaydi. Markaziy Osiyoda shakllangan burjuaziya sinifi orasida birinchi bankirlar chiqa boshlaydi. Lekin bank ishi o‘z rivojlanishining dastlabki davrida bo‘ladi va shu holatda qoladi. Bolsheviklarni hokimiyatga kelganlaridan so‘ng 1917 yil 27 dekabrdagi dekret bilan bank ishi butun Rossiya imperiyasida, shu jumladan, Markaziy Osiyoda ham davlat monopoliyasi deb elon qilinadi, tijorat banklar davlat mulkiga aylantiriladi. Bank xodimlarining bir qismi chet elga chiqib ketadi, ularning bir qismini SHo‘ro hukumati qirib tashlaydi, bir qismi esa yangi xukumatga xizmatga o‘tadi. 1917-1921 yillar davrida tijorat banklar bekor qilinadi, ularning vazifalari esa hisob-budjet boshqarmasiga yuklanadi. Lekin tovar-pul munosabatlariga ruxsat etilgan yangi iqtisodiy siyosatga o‘tish davri tijorat banklarining mavjudligi zarurligani ko‘rsatdi. Shu sababli Sovet Ittifoqida yangi kredit tizimi shakllanadi. Davlat banki kredit muassasalar, va birinchi o‘rinda tijorat banklar faoliyati ustidan nazorat olib boradi. Tijorat banklar mulkning turli shakllari asosidan tashkil qilinadi va mijozlarga hizmat ko‘rsatadi. 1930-1932 yillarda o‘tkazilgan kredit islohotlar natijasida tijorat banklar bekor qilinadi. Davlat banklari rubl bilan nazorat qiluvchi organlarga aylanadi. Banklar bir vaqtda ham davlat organlari ham xo‘jalik faoliyatini yurutuvchi yuridik shaxslarga aylanadilar.

Sobiq Sovet Ittifoqida bank tizimi va bank ishi kapitalistik davlatlar bank tizimi va bank ishi tashkil qilish prinsiplaridan alohida prinsiplar asosida tashkil qilingan. Chor Rossiyasida bank faoliyati tarmog‘ida bo‘lgan munosabatlarni Sovet Ittifoqida davlat reja ko‘rsatqichlaridan kelib chiqib ma’muriy-buyruqbozlik uslubi bilan tartibga solgan. Kreditlash tarmokdari va hajmi reja tartibida aniqlangan, sotsialistik korxonalar o‘rtasidagi hisob-kitoblarga hamma korxonalar davlat mulki hisoblanganligi sababli yetarli ahamiyat berilmagan. Sobiq Sovet Ittifoqida tijorat banklarga «chirayottan kapitaliz» iqtisodining bir elementi sifatida munosabat bo‘lgan. Tijorat banklar yuragini tashkil qilgan katga moliyaviy korporyatsiyalarni boshqaradigan iste’dodli va tajribali moliyachilar million mehnatkashlarni qonini ichadigan kakapitalizm «akulalari» deb elon kilingan. Tijorat banklarning tashkil qilinishi va faoliyati uchun na qonuniy na iqtisodiy sharoitlar bo‘lgan. Kommunistik partiya tomonidan shakllintirilgan jamiyatdagi fikr banklar boshqa bozor iqtisodi elemementlari qatorida qoralagan. 1987 yilga qadar sobiq Sovet Itgifoqida uchta bank faoliyat ko‘rsatgan. Bu Davlat banki, Sanoat-qurilish banki va Tashqi savdo banki. Sovet Itgifoqi Kommunistik partiyasining Markaziy Qo‘mitasi va Sovet Itgifoqining Vazirlar Mahkamasining 1987 yil 17 iyuddagi 821-son Qaroriga ko‘ra shu uchta bank asosida oltita bank tashkil qilinadi. Davlat banki, Agrosanoat banki, Sanoat-qurilish banki, Tashqi iqtisodiyet banki, Mexnat omonatlari banki, Qurilish-ijtimoiy banki. Hisob-kitoblar, kreditlash va omonat operatsiyalari yuqorida ko‘rsatilgan ixtisoslashgan davlat banklari tomonidan amalga oshirilgan. Davlat banki boshqa banklarni boshqargan, sotsialistik korxonalarni kreditlagan, ularni mablag‘larini saqlagan, va ularga hisob-kitob va kassa xizmatlarini ko‘rsatgan. Sanoat-qurilish bank kapital qurilish va sanoatga xizmat ko‘rsatgan. Mexnat omonatlari banki jizmoniy shaxslarning omonatlarini aniq muddat o‘tgandan so‘ng qaytarish sharti bilan saqlagan. Omonatlar muddati o‘tgandan so‘ng aniq tovarlarni sotib olish xuquqini beradigan

maqsadli, yutuqli, foizli va hokazo bo‘lgan. Tashqi iqtisodiyet banki sotsialistik korxonalarning tashqi savdolari bilan bog‘liq bo‘lgan bank operatsiyalarini bajargan. Agrosanoat banki agrosanoat kompleksiga xizmat ko‘rsattan. Davlat banki boshqa banklarni boshqarishiga qaramay, Sovet Ittifoqi banklari boshqa davlatlardagi bank tizimiga o‘xshash ikki pog‘onali bank tizimini tashkil qilmagan. Banklar o‘rtasida raqobat bo‘lmagan. Davlat banki ham o‘z funksiyalari va vazifalarini bajarish uchun shart bo‘lgan mustaqillikka ega bo‘lmagan. Uning faoliyati ko‘p hollarida ijro organlari harakatlariga bog‘liq bo‘lgan. Bank tizimini , bu orqali butun iqtisodni rivojlanishi uchun kuchli sabab bo‘lgan va G‘arbiy davlatlarning iqtisodiy xayetida amalga oshiriladigan ko‘p operatsiyalar sobiq Sovet Itgafoqi banklari tomonidan amalga oshirilmagan. Masalan, sovet banklari qimmatli qog‘ozlar, trast, lizing, faktoring operatsiyalarini amalga oshirmagan. Hech qanday bank raqobati to‘g‘risida gap bo‘lishi mumkin emas edi. Banklar o‘rtasida mijozlar uchun kurash bo‘lmagan. Bunday kurash rivojlangan davlatlarda bank xizmati sifatini oshirish uchun judda kuchAi stimul bo‘ladi. Korxonalarning qaysi bankda xisobvarag‘larini yurutishlari va bo‘sh mablag‘larini saqlashlari ma’muriy tartibga anikdanardi. Bank o‘z majburiyatlarini bajarmasa ham, bank xizmati juda past darajada bo‘lsa ham mijozlar xdzmat ko‘rsatuvchi banklarining almashtira olmasdilar. Shu sababli bank va mijoz o‘rtasidagi munosabatlar fuqaroliy- xuquqiy shartnomalar asosida tartibga solinsa ham, korxonalar xisob-kitoblarni va kreditlashni amalga oshirganda banklardan bog‘liq bo‘lib qolardilar. Bundan ashqari, banklar ko‘p hollarda korxonalar ustidan nazorat olib borar edilar. Bunday noto‘g‘ri bank tizimi tovar ishlab chiqaruvchilar, ish bajaruvchilar va xizmat ko‘rsatuvchilarning iqtisodiy manfaatdorligini, raqobatni, umuman muldorlikning ko‘p shaklliliga ega bo‘lgan bozor iqtisodiyotini inkor qilgan rejaliy iqtisodning mavjudligi natijasida kelib chiqqan va faol ko‘rsatgan. Asosiy iqtisodiy ko‘rsatqichlar ma’muriy tartibda aniqlangan, mamlakat xo‘jaligi ma’muriy-buyruqbozlik va yagona

mulk shakli (davlat mulki)da asoslarida tashkil qilingan, sotsialistik korxonalarning manfaatlari bo‘lmagan. Bunday sharoitda xo‘jalik subyektlariga raqobat asosida xizmat ko‘rsatadigan, ularga kerakli mablag‘larni yetkazib beradigan va ular o‘rtasida hisob- kitoblarni amalga oshiradigan va ko‘p tizorat banklarini o‘z ichiga kiritadigan bank tizimiga ehgiyoj bo‘lmagan. O‘zbekiston Respublikasi holati, shu jumladan bank tarmog‘ida ham, to‘la markazdan bog‘liq bo‘lgan. O‘zbekiston iqtisodiyoti Sovet ittafoqini yagona xo‘jalik kompleksining bir qismi bo‘lgan. O‘zbekistonda faqat markaziy apparati Moskvada bo‘lgan yuqorida ko‘rsatilgan banklarning jumxuriyat bo‘limlari bo‘lgan. Mustaqqilikka erishilgandan so‘ng davlat oldida turgan muhim vazifalardan biri dunyo talablariga javob beradigan va xo‘jalik subyektlariga va jismoniy shaxslarga bozor iqtisodiyeti sharoitlarida hizmat ko‘rsata oladigan bank tizimini tuzish edi. O‘zbekiston Bank tizimining tashkil qilish asosiy yo‘nalishlari, uning bosqichlari va bank tizimining xususiyatlari bank tizimiga bag‘ishlangan 2-bobda batafsil ko‘rib chiqiladi. Bank huquqi ta’rifi va predmeti Yuridik fanda Bank xuquq maqomi to‘g‘risida turli fikrlar mavjud. Bir guruh xuquqshunos-olimlar Bank huquqini mustaqil xuquq sohasi deb xdsoblaydilar. Huquk sohasi deganda jamiyatdagi munosabatlarni nisbatan mustaqil xisoblangan keng qismini tartibga soladigan xuquq me’yorlarini yig‘indisi tushiniladi. Bu olimlar Bank xuquqi o‘z predmetiga va uslubiga egaligini nazariy asoslaydilar va amaliy ko‘rsatadilar. Huquqshunos-olimlarning ikkinchi guruhi Bank xuquqini Moliya xuquqining bir qismi, uning xuqukiy instvduti sifatida ta’riflaydi. Bu olimlarning fikricha, Bank huquqi birinchi navbatda pul munosabatlarini tartibga soladi. Moliya xuquqi davlat-hokimiyat, pul munosabatlarini solganligi sababli, bu xuquqiy institut o‘z ichiga markaziy banklar

tomonidan bank faoliyatini tartibga solshn, bank nazoratini amalga oshirish, budjetni kreditlash, davlat qimmatli qog‘ozlarini amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlarni amalga tartibga solinadi. Huquqshunos-olimlarning uchinchi guruxd Bank huquqini sohalararo huquq intsituti sifatida ta’riflaydi. Ularning fikricha bank xuquqi o‘z ichiga moliya, fuqaroliy va davlat xuquq sohalari me’yorlarini kiritadi. Tijorat banklarning maqomini va ularni faoliyatini tartibga soluvchi me’yorlar fuqaroliy qonunchiligi hujjatlarida joylashgan. Masalan, tijorat banklarning huquqiy maqomi juda ko‘p xususiyatlarga ega bo‘lganligiga qaramay, banklar yuridik shaxs hisoblanadilar va ularga tijorat yuridik shaxslarning faoliyatini tartibga soluvchi qoidalar tegashlidir. Bank nazorati, valyutani tartibga solish, pul muomilasini tashkil etish Moliya huquqi me’yorlari bilan tartibga solinadi. Markaziy bankning davlat organi sifatidagi faoliyatini Konstitutsion huquq me’yorlari tomonidan tartibga solinadi. Fransiya huquqshunos - olimlari mustaqil huquq sohasi deb Kredit xuquqini tan olishadi. Kredit huquqi kredit tashkilotlarining faoliyatini tartibga soladi. Banklarning esa ular kredit tashkilotlarining bir turi deb tan olishadi. Bizning fikrimizcha, Bank huquqini mustaqil huquq tarmog‘i deb belgilaydigan birinchi guruh olimlar haqiqatga yaqindirlar. Aniqki, jamiyatdagi munosabatlarni tartibga solish predmeti i uslubi huquq me’yorlarining yig‘inlarini mustaqil huquq sohasiga ajratish asosiy kriteriyalaridir. Huquqiy tartibga solish predmeti - bu jamiyatdagi munosabatlardir. Jamiyatdagi munosabatlar turli bo‘lib, ular o‘z xususiyatlaridan kelib chiqib huquqning u yoki bu sohalari tomonidan tartibga solinadi. Jamiyatlardagi munosabatlar qo‘yidagi ichki strukturaga egadir: 1)munosabatlar ishtiroqchilari. Jamiyatdagi munosabatlarda jismoniy shaxslar va ularning birlashmalari, yuridik shaxslar va ularning birlashmalari, davlat organlari, mamuriy-hududiy birliklar, davlat, xalq, millat va hokazolar munosabat ishtirokchilari hisoblanadi; 2)munosabatlar

obyektlari. Subyektlarning manfaati bilan bog‘liq bo‘lgan turli predmetlar va hayotdagi hodisalar jamiyatdagi munosabatlarda obyekt bo‘ladi: mulk, jismoniy shaxslarning o‘zlari, ularning izzatlari, sha’ni, boshqarish tartibi va hokazo; 3)munosabatlarning mazmuni, ya’ni subyektlarning obyektga yo‘naltirilgan harakatlari va so‘zlari; 4)munosabatlarlarning asoslari. Bu - jamiyatdagi munosabatlarni kelib chiqishiga, o‘zgarishiga va tugatilishiga olib keladigan hayotdagi hodisalar yoki insonlarning harakatlari. Shu to‘rta elementlardan kelib chiqib, jamiyatdagi munosabatlar mulki, boshqaruv, oilaviy, shaxsiy va hokazo munosabatlarga bo‘linishi mumkin. Zamonaviy jamiyatlarda munosabatlarning ko‘p qismini mulkiy munosabatlar tashkil qiladi. Mulkiy munosabatlar - bu munosabat subyektlarining mulkka nisbatan qilgan harakatlaridir. Mulkiy munosabatlar huquqning turli sohalari me’yorlari bilan tartibga solinadi. Bu avvalam bor Fuqaroliy huquki. Mulkiy munosabatlar shuningdek Xo‘jalik xuquq, Ma’muriy huquq, Moliyaviy huquq va boshqa huquq sohalari me’yorlari bilan ham tartibga solinadi. Agar mulkiy munosabatlarning obyekti sifatida pul mablag‘lari bo‘lsa, bunday munosabatlar avvalam bor Moliya huquqi va Fuqarolik huquq me’yorlari bilan tartibga solinadi. Bank huquqi ham pul munosabatlarni tartibga soladi. Bank huquqi tartibga soladigan munosabatlarning boshqa huquq tarmog‘lari bilan tartibga solinadigan pul munosabatlardan asosiy farqi bu munosabatlarning subyektlaridadir. Bank xuquqi faqat munosabatlarning hech bo‘lmasa bir tomoni tijorat yoki markaziy bank bo‘lgan pul munosabatlarini tartibga soladi. Bu munosabatlar bank munosabatlari deb ataladi. sh Bunday munosabatlar Bank huquqi me’yorlari bilan tartibga solingandan so‘ng bank-xuquqiy munosabatlarga aylanadi. Munosabat ishtiroqchilari xuquqiy

munosabatning aniq huquqiy maqomga ega bo‘lgan subyektlariga aylanadi. Bank munosabatlarning obyektlari aniq huquqiy tartibga ega bo‘ladi. Munosabatlarning mazmuni xuquq va majburiyatlar shakliga o‘tadi. Munosabatlarning kelib chiqishi, o‘zgarishi va bekor qilinishi asoslari yuridik faklar maqomi sifatlarini qabul qiladi. Bank xuquqining boshqa huquq tarmoqlaridan asosiy farqi bank muassasalarining alohida huquqiy maqomidadir. «Banklar va bank faoliyati to‘grisida»gi Qonunning 1-moddasiga binoan bank - bank faoliyati hisoblangan jismoniy va yuridik shaxslardan omonatlarni qabul qilish, ularni kreditlashga va investitsiyalashga sarflash, hisob-kitoblarni amalga oshirish bo‘yicha faoliyat ko‘rsatadigan yuridik shaxs va tijorat tashkilotdir. Tijorat banklarning boshqa tashkilotlardan asosiy farqi kredit, omonat va hisob- kitob operatsiyalarni amalga oshirishdadir. Ko‘p moliyaviy tashkilotlar shu operatsiyalarni ham bajarishlari mumkin. Masalan, investitsion kompaniya va investitsion fondlar jismoniy va yuridik shaxslarning omonatlarni jalb qilib, bu mablag‘larga boshqa tashkilotlarning aksiyalarini va ulushlarini sotib olishi mumkin. Kpi&SHG tashkilotlar jismoniy va yuridik shaxslar o‘rtasida hisob-kitob amalga oshirishlari mumkin. O‘zaro kredit jamiyatlari o‘z a’zolariga kreditlar berishi mumkin. Bank deb faqat yuqorida ko‘rsatilga uchta operatsiyalar turini hammasini bajaradigan tashkilot hisoblanadi. Bu - banklarning boshqa kredit muassasalaridan birinchi farqi. Banklarning boshqa kedit tashkilotlardan ikkinchi farqi - faqat tijorat banklar uchinchi shaxslarning mablag‘larini kreditlashda foydalanish huqukiga ega bo‘ladilar. Bu nuqtai nazardan banklarga investitsion kompaniyalar va investitsion fondlar yaqin turadi. Bu tashkilotlar o‘rtasidagi asosiy farq shundaki, investitsion kompaniyalar va investitsion fondlar boshqa tashkilotlarga joylashtirgan mablag‘larga ega bo‘lib qoladilar. Ular sotib olingan korxonalar aksiyalari va ulushlari, ya’ni shu qorxonalari mulkdori bo‘ladi. Bank tashkiloti kredit berganda berilgan pul mablag‘lariga mulkdorlik xuquqini yo‘qatadi.

Uning o‘rniga aniq vaqt o‘tgandan so‘ng berilgan mablag‘larni foizlari bilan qaytarib berishni talab qilish xuquqiga ega bo‘ladilar. Ular berilgan kredit mablag‘larga qarz oluvchi tomonidan sotib olingan mulkka egaliq qila olmaydilar. Banklarga o‘zaro kreditlash jamiyatlari ham juda o‘xshashdir. Bu jamiyatlarning bank tashkilotlaridan asosiy farqi shundaki, ular faqat o‘z a’zolariga o‘z a’zolaridan yig‘ilgan badallardan kreditlar berishi mumkin. Banklar esa bir shaxsning bo‘sh pul mablag‘larini ikkinchi shaxslarga vaqgancha takdim etish xuqukiga egadirlar. Banklarning aynan shu xuquqi bank tizimini asosida yotadi. Aynan shu xuquq banklar uchun o‘rnatilgan juda ko‘p talablarga sababdir. Bu talablarning asosiy maqsadi banklar tomonidan aholi va yuridik shaxslarningjalb qilingan mablag‘larini saqlanishini, ularni vaqgida qaytarilshsini, bank tizimining barqarorligani ta’minlashdir. Rivojlangan davlatlar bank huquqi bo‘yicha olimlari banklarning boshqa kredit tashkilotlardan asosiy farqi talab qilinib olguncha depozitlarni qabul qilish huquqiga egaligini anikdaydi. Shunday qilib, Bank huquqi predmeti - xech bo‘lmasa bir tomoni bank muassasasi bo‘lgan jamiyatdagi munosabatlardir. Huquq me’yorlarini huquq sohalari o‘rtasida taqsimlash uchun ikkinchi asos - bu huquqiy tartibga solish uslubidir. Huquqiy tartibga solish uslubli o‘z ichiga qo‘yidagi elementalrni kiritadi: 1) huquq tarmog‘i me’yorlari bilan tartibga solingan xuquqiy munosabatlar qatnapgailarining xuquq va majburiyatlarini o‘zaro bog‘lash usullari. Bank- huquqiy munosabat tomonlari ham biri ikkinchisiga bo‘y sinadigan «vertikal» (masalan, O‘R MB tomonidan bank nazorati amalaga oshirish jarayonida tijorat banklar Markaziy bank talablarini bajarishlari shart), ham bir biriga teng bo‘lgan «gorizontal» (masalan, bank va uning mijozi o‘rtasidagi munosabatlar fuqaroliy-huquqiy shartnomalar asosida tartibga solinadi va shartnoma tomonlar teng huquqlidir) munosabatlarni bog‘lash usulidan foydalanadi.

2) huqukiy munosabatlarni kelib chiqishiga, o‘zgarishiga va bekor qilinishiga asos bo‘lgan yuridik faktlar yig‘ini. Bank sohasida yuridik faktlar sifatida avvalam bor kreditlash, omonatlarni qabul qilish va hisob-kitoblarni amalga oshirish bo‘yicha fuqaroliy-xuquqiy shartnomalar asos bo‘ladi. Kup bank huquqiy munosabatlarida yuridik fakt sifatida Markaziy bank rasmiy hujjatlari bo‘lishi mumkin. Masalan, «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunning 19-moddasiga binoan Markaziy bank Boshqaruvining tijorat bankka litsenziya berish to‘g‘risidagi qarori tijorat bakka litsenziyada ko‘rsatilgan operatsiyalarni bajarish huquqini beradi. 3) huquqiy munosabatlar subyektlarini huquq va majburiyatlarini shakllantirish usullari. Bank huquqining xususiyati shundaki, subyektlarning huquq va majburiyatlari juda ko‘p hollarda bank faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlarda anikdanadi. Buning sababi shundaki, har qanday zamonaviy davlat moliyaviy va kredit imtizomni mustahkamlash niyatida bank faoliyatini qatgiq tartibga soladi. Ba’zi bir hollarda subyektlarning xuquq va majburiyatlari fuqaroliy-huquqiy shartnomalarda belgilanadi. Kredit, omonat va hisob-kitob shartnomalarini imzolab bank va mujoz o‘zlariga huquq va majburiyatlar belgilaydilar. 4) huquq va majburiyatlarni bajarmaganligi uchun o‘rnatilgan choralar, ularni amalga oshirish usulari. Aniqki, yuridik amaliyotda majburiyatlarni bajarmaganlik uchun choralarning to‘rt turi bor - jinoiy-huquqiy, ma’muriy- huquqiy, fuqaroliy-huquqiy va mexnat munosabatlarini buzilganligi uchun qo‘llanadigan choralar. Jinoiy, Fuqaroliy, Ma’muriy va Mehnat huquqidan boshqa hamma huquq sohalari yuqoridagi choralar aralashidan foydalanadi. Bank huquqi ham shu huquq sohalari qatoriga kiradi. Bank huquqi ma’muriy- huquqiy va fuqaroliy-huquqiy choralardan foydalanadi. Agar tijorat banklar Markaziy bank tomonidan o‘rnatilgan iqtisodiy me’yorlarga rioya qilmasa, majburiy zaxira talablarini bajarmasa, Markaziy bank davlat nazorat organi sifatida bunay banklarga nisbatan «O‘R Markaziy banki to‘g‘risida»gi Qonun me’yorlariga asosan choralar ko‘radi. Agar tijorat banklar mijozlari bilan imzolangan shartnomalarda

ko‘rsatilgan majburiyatlarini bajarmasalar, shartnomada va fuqaroliy qonunchiligida ko‘rsatilgan javobgarlikka tortilishi mumkin. Shunday qilib, Bank huquq boshqa huquq sohalaridan ajratadigan va o‘z hususiyatlariga ega bo‘lgan huquqiy tartibga soluvchi predmeti va uslubiga egadir va Bank huquqini mustaqil huquq sohasi sifatida qabul qilish uchun yetarli asos bordir. Z.Bank huquqi tizimi. Huquq sohasi sifatida Bank huquqi turli bank operatsiyalarini tartibga soladigan huquqiy me’yorlarni o‘z ichiga kiritadi. Ularning hammasi jamiyatdagi munosabatlarning katta bir guruhini yoki ularning bir komponentini huquqiy tartibga soluvchi huquqiy institularga birlashtiriladi. Bank huquqining huquqiy institutlari ikkita kichik huquq sohasi - bank tizimi va bank operatsiyalari sohalariga birlashtiriladi. Birinchi kichik bank huquqi sohasi o‘z ichiga ikkita huquqiy intsitutni kiritadi - 1) Markaziy bankning huquqiy maqomi, maqsadi, vakolatlari, vazifalari, faoliyatini tartibga soluvchi me’yorlarni o‘z ichiga kiritgan huquqiy institut va 2) tijorat banklarning tashkil qilinishini, kayta tashkil qilinishini va bekor qilishini, ularning huquqiy maqomini, boshqarishni, boshqaruv organlarini vakolatlarini, filial va vakolatxonalarini huquqiy maqomini tartibga soladigan huquqiy me’yorlarning o‘z ichiga kiritgan huquqiy intstitut. Ikkinichi kichik huquq sohasi bank operatsiyalarini amalga oshirish bo‘yicha jamiyatdagi munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy me’yorlarni o‘z ichiga kiritadi. Bu kichik huquq sohasi o‘z ichiga kreditlashni, omonatlarni qabul qilshpni, hisob-kitoblarni, bank sirini va xokazolarni tartibga soladigan bir necha huquq intsitutlarini o‘z ichiga kiritadi. Bank huquqi me’yorlari o‘rtasida Bank huquqining hamma institutlariga tegashli ba’zi me’yorlarni ajratsa bo‘ladi. Bu me’yorlar Bank xuquqiningUmumiy qismini tashkil

qiladi va bank nazorati, bank operatsiyalarini litsenziyalashni tartibga soladi va bank tizimiga va bank operatsiyalariga tegashli umumiy qoidalarni aniqlaydi. Bank munosabatlarini tartibga soladigan boshqa me’yorlar Bank huquqining Maxsus qismiga kiradi. Bu yerda Markaziy bankning huquqiy maqomini, vakolatlarini boshqarish tartibini, tijorat banklarning tashkil etishni, qayta tashkil etishni va bekor qilinishini, ularni boshqarish tartibini huquqiy tartibga soladigan me’yorlar birlashtirilgan. Maxsus qismning ko‘p me’yorlari bank operatsiyalarini huquqiy tartibga solshga bag‘ishlangan. Bank huquqining tizimi Bank huquqi kursining tuzilishini aniqlaydi. Bank huquqi qursi ham Umumiy va Maxsus qismga bo‘linadi. Bank xuquqi kursining Umumiy qismida Bank huquqi predmeti va uslubi, bank bank tizimi (Uzbekiston Respublikasi bank tizimining shaklanishi va xususiyatlari, pog‘onalari va pog‘onalar o‘rtasidagi munosabatlar va hokazo) va bank operatsiyalari (ularning mohiyati va ahamiyati, huquqiy ta’rifi va turlari va hokazo) umumiy qoidalari, bank huquqiy munosabatlar,bank qonunchiligi kabi savollar ko‘rib chiqiladi. Bank huquqi kursining Maxsus qismi bank O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining huquqiy maqomi, vakolati, vazifalari va boshqaruvi, tijorat banklarning tashkil etish, qayta tashkil etish va bekor qilshp, bank operatsiyalarini alohida turlarini amalga oshirish huquqi tartibga solish, bank siri, bank sohasida huquqbuzarliklar uchun javobgarlik kabi masalalarga bag‘ishlangan.

O'xshashlar

Mehnat huquqi tushunchasi

Bank ishi fanining predmeti va mazmuni

Bank ishi fanining predmeti va metodi

Bank tizimi va bank turlari

“Bank risklari” fanining predmeti, vazifalari va banklar faoliyatida risklar