Aylanma mablag`lar va mijozning kreditga layoqatliligini baholash usullari - Iqtisodiyot - Referatlar

Aylanma mablag`lar va mijozning kreditga layoqatliligini baholash usullari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

237.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Aylanma mablag`lar va ularni tashkil qilishda bank kreditining roli 2. Mijozning kreditga layoqatliligi tushunchasi 3. Mijozning kreditga layoqatliligini baholashning manbalari 4. Mijozning kreditga layoqatliligini baholashning asosiy ko`rsatkichlari 5. Kreditga layoqatlilikni baholashning qo`shimcha ko`rsatkichlari 6. Rivojlangan davlatlarda mijozning kreditga layoqatliligini baholash usullari

www.arxiv.uz Aylanma mablag`lar va ularni tashkil qilishda bank kreditining roli Iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish va shu asosda bozor iqtisodiyotiga bosqichma- bosqich o`tib borishda aylanma mablag`lar muhim o`rin tutadi. Hozirgi kunda O`zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirish, pul muomalasini barqarorlashtirish asosida milliy pul birligini mustahkamlashning asosiy yo`llaridan biri - ishlab chiqarishni rivojlantirish va uni takomillashtirishdan iborat. Ishlab chiqarishni yo`lga qo`yish va uning samaradorligini oshirish, xom ashyo, materiallar, yoqilg`i, energiya va boshqa resurslardan to`g`ri foydalanish, ularni ishlab chiqarishda qo`llash, iqtisodlilik tamoyiliga rioya qilish, material xarajatlarini kamaytirish, arzon, lekin sifatli materiallarni ishlab chiqarishda qo`llash yo`li bilan amalga oshirilishi mumkin. Shuni ta`kidlashimiz lozimki, ishlab chiqarishni tashkil qilish va uning samaradorligini oshirish avvalom bor aylanma mablag`lardan to`g`ri foydalanishga bog`liq. Har bir xo`jalik o`z ishlab chiqarishini tashkil qilish, ishlab chiqarish vositalarini sotib olish uchun ma`lum qiymatni avanslashtirishi kerak. Ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta`minlash uchun esa avanslashtirilgan qiymat ishlab chiqarish va muomala sferalarida doimiy ravishda aylanib turishi zarur. Avanslashtirilgan qiymat mehnat vositalari va predmetlarini sotib olishga sarflanishi mumkin. Shu jihatdan ishlab chiqarish vositalarini ikki shakldagi aktivlarga, ya`ni uzoq muddatli va aktivlarga bo`lish mumkin. Uzoq muddatli aktivlar ishlab chiqarishda uzoq yillar davomida qatnashadi. Eskirib borishi bilan uzoq muddatli aktivlar o`z qiymatini qisman yangi yaratilayotgan mahsulotga o`tkazib boradi. Aylanma aktivlar uzoq muddatli aktivlardan farq qilib, ishlab chiqarish jarayonida bir marta qatnashadi va yaratilgan mahsulotga o`z qiymatini to`la o`tkazadi, shakli o`zgaradi. Aylanma aktivlar aylanish jarayonida uch bosqichni bosib o`tadi: pul, ishlab chiqarish va tovarlarni sotish bilan bog`liq bosqichlar. Aylanishning birinchi bosqichida ishlab chiqarish vositalari sotib olinadi (P-T(i/v)). Korxonalarning ajratilgan pul fondlari ishlab chiqarishning ashyoviy omiliga aylanadi. Birinchi bosqichning xususiyati shundaki, bu bosqichda ba`zi korxonalar o`z mablag`lari yetarli bo`lmagan hollarda qarzga bank kreditini oborotga jalb qilishlari mumkin. Aylanma aktivlar aylanishning ikkinchi bosqichi - ishlab chiqarish bosqichi (T-i/ch-T`) bo`lib, bunda ishlab chiqarish omillari (ish kuchi va ishlab chiqarish vositalari) qo`shilishi

www.arxiv.uz yuzaga keladi va bu jarayon aylanma aktivlari aylanishi iqtisodiy mohiyatini yanada chuqurroq ifodalashga yordam beradi. Chunki, ikkinchi bosqich asosiy va hal qiluvchi bosqich hisoblanadi. Bu bosqichda yangi qiymatga ega bo`lgan yangi mahsulot yaratiladi. Ikkinchi bosqich, ishlab chiqarishda samaradorlikka erishish omillariga boy bo`lgan bosqich bo`lib, mahsulot ishlab chiqarishni ko`paytirish uchun: ishlab chiqarishni moddiy resurslar bilan to`liq va o`z vaqtida ta`minlash; material resurslarini iqtisod qilgan holda ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxini arzonlashtirish; mehnat resurslaridan to`g`ri foydalanish zarur. Aylanma aktivlar aylanishining uchinchi bosqichi, (T`-P`)da yangidan yaratilgan mahsulot realizatsiya qilinadi. Oxirgi bosqichda aylanma mablag`lar yana boshlang`ich shakl - pul shakliga o`tadi va bu esa aylanish jarayonini boshidan boshlash imkonini beradi. Aylanma aktivlar aylanishining uchala bosqichi bir - biri bilan chambarchas bog`liq va ularni o`rganish katta ahamiyatga ega. Ishlab chiqarish jarayonini to`g`ri tashkil qilish, uning uzluksizligini ta`minlash, aylanish bosqichlari bo`yicha aktivlarni to`g`ri taqsimlash ishlab chiqarishda samaradorlikka, korxonalar moliyaviy faoliyatining yaxshi natijalarga erishishiga olib kelishi mumkin. Fondlar aylanishining asosiy shakli - pul shakli ishlab chiqarishni tashkil qilishda asosiy rol o`ynaydi. Shuning uchun ular aylanishining asosiy shakli, jarayon boshlanishida pul mablag`larini avanslashtirish va jarayon tugashida aktivlarning pul shakliga o`tishidir. Haqiqatda pul mablag`larini avanslashtirmasdan turib fondlar aylanishini boshlash mumkin emas va shundan kelib chiqqan holda boshqa bosqichlar o`z-o`zidan amalga oshirilmaydi. Korxonalarning avanslashtirilgan mablag`lari natural-ashyoviy shaklda va boshqa shaklda, ya`ni qiymat shaklida bo`lishi mumkin. Aktivlarning qaysi bir turini moslashtirishga qarab, ular asosiy va aylanma mablag`larga bo`linadi. Avanslashtirishning xususiyati shuki, mablag`lar korxona oborotida doimiy ravishda bo`lib turadi va aktivlarning aylanishiga qarab o`z shaklini o`zgartirib turadi. Aktivlarning aylanishi davomida aylanma mablag`lar pul shaklidan ishlab chiqarish zahiralari shakliga, ishlab chiqarish zahiralari shaklidan tugallanmagan ishlab chiqarish (tayyor bo`lmagan mahsulot)ga, tugallanmagan ishlab chiqarishdan tayyor mahsulot shakliga o`tadi. Oxirgi

www.arxiv.uz bosqichda mahsulot sotiladi, ya`ni tovar shaklidan pul shakliga o`tadi va jarayon boshida avanslashtirilgan mablag`lar kelib tushgan tushum hisobidan tiklanadi. Aylanma aktivlari va ularning iqtisodiy mohiyati to`g`risida oxirgi yillar ichida birorta ham yirik iqtisodiy adabiyot yozib, chop qilingan emas. Shuning uchun aylanma aktivlar to`g`risidagi ba`zi bir munozara bo`yicha 80-90 yillar adabiyotlarigagina murojaat qilishimiz mumkin. Aylanma aktivlar iqtisodiy kategoriya sifatida bir necha xususiyatlarga ega. Shulardan biri - aylanma ishlab chiqarish va muomala aktivlari uchun avanslashtirilgan qiymatlarni bir iqtisodiy kategoriya - aylanma aktivlar kategoriyasiga birlashishidadir. Ba`zi iqtisodchilar aylanma aktivlarni iqtisodiy kategoriya sifatida qaramaydilar. Ularning fikricha, aylanma fondlargina iqtisodiy kategoriya sifatida tovar ishlab chiqarish jarayonining asosini tashkil qiladi. Aylanma aktivlarning yana bir xususiyati - ularning tashkil qilinishi va ulardan foydalanishdir. Aylanma aktivlarning aylanishini boshlash uchun avvalom bor avanslashtirilgan qiymatga ega bo`lish lozim. Aylanma aktivlar korxona balansining aktiv qismida ko`rsatilib quyidagi tarkibiy guruhlarga bo`linadi. I guruh. Tovar-moddiy boyliklar, bularga: 1 ishlab chiqarish zahiralari; 2 tayyor mahsulot; 3 tovarlar kiradi. II guruh. Ishlab chiqarish xarajatlari, bularga: 1 tugallanmagan ishlab chiqarish; 2 kelgusi davr xarajatlari va boshqalar kiradi. III guruh. Pul mablag`lari, bularga: 1 g`aznadagi pul mablag`lari; 2 valyuta mablag`lari; 3 hisob-kitob schyotidagi pul mablag`lari; 4 boshqa schyotlardagi pul mablag`lari kiradi. IV guruh. Debitorlar, bularga: 1 xaridor va buyurtmachilar bilan hisoblashishlar; 2 bo`nak to`lovlari;

www.arxiv.uz 3 budjet bilan hisob-kitoblar; 4 xodimlar bilan hisob-kitoblar; 5 shu`ba korxonalar bilan hisob-kitoblar; 6 uyushma korxonalar bilan hisob-kitoblar; 7 ta`sischilar bilan hisob-kitoblar; 8 boshqa debitorlar kiradi. Aylanma aktivlar o`zining qaysi tarmoqqa qarashli ekanligiga qarab aylanishi davrida ma`lum xususiyatlarga ega bo`ladi. Aylanma aktivlarning aylanish davridagi xususiyati xo`jalik subyektining qaysi tarmoqqa taalluqli ekanligiga bog`liq. Mavsumiy tarmoqlar (qishloq xo`jaligi, tayyorlov, qishloq xo`jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi tarmoqlar)da aylanma aktivlarning aylanishi bir tekisda kechmaydi. Chunki bu tarmoqlarga aylanma aktivlarga bo`lgan ehtiyoj yilning fasliga, mavsumga qarab turlicha bo`ladi. Masalan, qishloq xo`jaligida qish, bahor oylarida aylanma aktivlarga bo`lgan talab oshishi, kuzga kelib aylanma aktivlarga bo`lgan talab kamayishi mumkin. Qishloq xo`jaligi va shunga o`xshagan boshqa tarmoqlarda aylanma aktivlarga bo`lgan talab bank kreditini jalb qilish yo`li bilan qoplanishi mumkin. Mavsum bilan bog`liq bo`lmagan tarmoqlar (sanoat, savdo, ta`minot va boshqalar)da aylanma aktivlarning aylanishi (mahsulot sotib olish, ishlab chiqarish va sotish jarayonini amalga oshirish) bir maromda kechishi mumkin. Shunga qaramasdan nomavsumiy tarmoqlarda ham materiallarning mol yetkazib beruvchidan kelib tushishda, tovar ortiqcha yoki kam kelib tushganda, transport bo`yicha qiyinchiliklar bo`lganda, import mollar ko`p miqdorda kelib tushganda, tayyor mahsulotni sotish jarayoni va boshqalarda aylanma mablag`larga bo`lgan talab bank krediti hisobidan qoplashi mumkin. 1990 yilgacha aylanma aktivlar bo`yicha normativlar o`rnatilgan. Normativ - bu minimal miqdordagi zahiralar bo`lib, ular doimo ho`jalik subyektlari oborotida bo`lishi lozim. Normativ miqdorini korxonalar o`z mablag`idan qoplashi kerak. Oxirgi yillarda ho`jalik subyektlarining aylanma aktivlariga normativ o`rnatish yana amaliyotda qo`llanilmoqda.

www.arxiv.uz Korxona va tashkilotlar o`zida mavjud zaxira va harajatlar summasini xom cho`t qilish asosida o`tgan davrda mavjud mablag`lar va kutilayotgan o`zgarishlarni hisob-kitob qilish yo`li bilan kreditga bo`lgan talabni aniqlaydilar Xo`jalik subyektlarining aylanma aktivlari quyidagi manbalar hisobidan tashkil qilinadi: 1. Korxonaning o`z aylanma mablag`lari. 2. Bank kreditlari. 3. Kreditor qarzlar 4. Boshqa manbalar Xo`jalik subyektlari ishlab chiqarish va tovarlarni sotish jarayonini normal olib borish uchun tovar-moddiy boyliklar va ishlab chiqarish xarajatlarining minimal miqdorida o`z aylanma mablag`lariga ega bo`lishi kerak. Korxonalarning o`z aylanma mablag`lari quyidagi manbalardan tashkil topadi: a) davlat korxonalarida budjetdan ajratmalar hisobidan; b) yuqori tashkilotlarning ajratmalari; v) ta`sischilarning pay badallari; g) aksiyador korxonalarda aksiyalar chiqarish va sotish yo`li bilan vujudga keladigan manbalar hisobidan. Korxonaning o`z aylanma mablag`lari uning kapitalida o`z ifodasini topadi. Ustav kapitali asosan foyda hisobidan yoki qo`shimcha aksiyalar chiqarish va sotish hisobidan ko`paytirib boriladi. Korxonaning o`z kapitalining miqdori qancha yuqori bo`lsa, uning faoliyati shunchalik boshqa kreditorlarga bog`liq bo`lmaydi, ya`ni o`z aylanma mablag`larining yuqori salmog`i korxonaning moliyaviy jihatdan mustaqilligidan dalolat beradi. Aylanma aktivlarning ikkinchi manbasi - bank krediti va boshqa qarz mablag`lari hisoblanadi. Korxonaning normal faoliyatini olib borish uchun o`z aylanma mablag`lari yetarli bo`lmasa, oborotga qisqa muddatli bank kreditlari jalb qilinishi mumkin. Xo`jaliklar faoliyatida bunday ahvol mavsumiy va vaqtinchalik zahiralar va xarajatlarni qoplash, akkreditiv ochish va boshqa hisob-kitoblarni amalga oshirish jarayonida va boshqa shunga o`xshash holatlarda yuzaga keladi.

www.arxiv.uz jadval Aylanma aktivlarni tashkil qilish manbalari (foiz hisobida) Manbalar 01.01.1987 01.01.1990 01.01.1995 01.01.1999 1. O`z aylanma mablag`lari 25 30 39 52 2. Bank kreditlari 50 40 36 28 3. Kreditor qarzlar 14 16 15 14 4. Boshqa manbalar 11 14 10 6 Jami 100 100 100 100 Jadval ma`lumotlari shuni ko`rsatadiki, oxirgi yillarda aylanma aktivlarning manbasidagi korxonaning o`z aylanma mablag`lari salmog`i oshib bormoqda. 80-yillardan aylanma mablag`larning 50 foizdan ortig`i bank krediti hisobidan tashkil qilingan bo`lsa, 90-yillarning oxiriga kelib korxonaning o`z mablag`lari miqdori 52 foizni tashkil qilgan. Bu ko`rsatkich xo`jalik faoliyatini olib borish mustaqilligidan dalolat beradi. Xo`jalik subyektlarining aylanma aktivlarini tashkil qilishda kreditning rolini quyidagilar bilan ifodalash mumkin: 1. Kreditning xo`jalik oborotida ishtirok etishi aylanma mablag`larni iqtisod qilishga olib keladi. 2. Kredit xo`jaliklar faoliyatida uchrab turuvchi mavsumiy ehtiyoj, boshqa holatlar bilan bog`liq bo`linishlarning oldini olishga yordam beradi. 3. Kredit ishlab chiqarish, tayyorlov va sotish jarayonini tezlashtiradi va hajmini oshiradi. 4. Kredit o`z vaqtida hisob-kitoblarni amalga oshirishga imkoniyat yaratadi. 5. Bank korxonalarga kredit berish yo`li bilan ularning faoliyatini yaxshilanishiga ta`sir ko`rsatadi. Aylanma aktivlarning uchinchi manbasi - kreditor qarzlardir.

www.arxiv.uz Kreditor qarz shaklidagi mablag`lar korxonaga tegishli bo`lmagan mablag`lar bo`lsa- da, ular korxona oborotida doimo ishtirok etadi. Shu tufayli ular aylanma aktivlarning manbai hisoblanadi. Kreditor qarzlarga quyidagilar kiradi: 1. Mol yetkazib beruvchilar bilan hisoblar. 2. Budjet bo`yicha qarzlar. 3. Mehnatga haq to`lash bo`yicha qarzlar. 4. Ijtimoiy sug`urta va ta`minot bo`yicha qarzlar. 5. Mulkiy va shaxsiy sug`urta bo`yicha qarzlar. 6. Budjetdan tashqari to`lovlar bo`yicha qarzlar. 7. Shu`ba korxonalariga qarzlar. 8. Uyushma korxonalariga qarzlar 9. Boshqa kreditorlar. Aylanma aktivlarning boshqa manbalariga moddiy rag`batlantirish fondi va boshqa fondlar qoldiqlari kirishi mumkin. Korxonalarning moliyaviy ahvoli ijobiy bo`lsa, u o`z vaqtida bank kreditini to`lashi, mol yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitob qilishi, ish haqini to`lashi, budjetga to`lovlarni o`z vaqtida amalga oshirishi mumkin. Korxonaning moliyaviy ahvoli yomonlashganda to`lanmagan qarzlar hosil bo`ladi. To`lanmagan qarzlar: a) bank kreditlari bo`yicha; b) mol yetkazib beruvchilarga o`z vaqtida to`lanmagan qarzlar; v) ish haqi bo`yicha to`lanmagan qarzlar va boshqalar bo`yicha yuzaga keladi. To`lanmagan qarzlarning yuzaga kelish sabablari korxona ko`zlagan rejalarining amalga oshirilmaganligi, aylanma aktivlardan foydalanishida samaraga erisha olmaslik va boshqalar bo`lishi mumkin. Aylanma aktivlardan foydalanishda bo`ladigan kamchiliklar: 1. Korxonalar o`z aylanma mablag`lari bilan yetarli ta`minlanmagan sharoitida; 2. Aylanma aktivlar aylanishi sekinlashganda;

www.arxiv.uz 3. Korxonada talabdan ortiqcha tovar moddiy boyliklar zaxiralari yig`ilib qolganda; 4. Aylanma aktivlar ko`zda tutilganidan boshqa maqsadlarga ishlatilganda yuzaga keladi. Korxona o`z aylanma aktivlarining holatini, ularning samaradorlik ko`rsatkichlarini doimiy nazorat qilib borish lozim. Aylanma aktivlardan foydalanishning samaradorlik ko`rsatkichlari bo`lib: a) aylanma aktivlarning kunlarda aylanishi; b) aylanma aktivlarning aylanish koeffitsiyenti; v) korxonaning o`z mablag`lari bilan ta`minlanganlik darajasi; g) korxona oborotida mavjud bo`lgan o`z aylanma mablag`lari kabi asosiy ko`rsatkichlar va bir necha qo`shimcha ko`rsatkichlar mavjud. 1. Aylanma mablag`(aktiv)larning kunlarda aylanishi (Ak.a.) aylanma mablag`lar bir marta aylanishi (ya`ni P-T...i/ch...T`-P`gacha) uchun necha kun ketganligini tavsiflaydi va quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi. Bu yerda: Ao`.q. - Aylanma mablag`(aktiv)larning o`rtacha qoldig`i K - hisoblanayotgan davrning kunlar soni (90 kun, 180 kun, 360 kun) S - sotuv hajmi. Aylanma aktivlarning kunlarda aylanish sonining qisqarishi ular aylanishining tezlashuvidan, bu o`z navbatida sotuv hajmi va foydaning ko`payishidan, aksincha holat esa, korxonaning moliyaviy ahvolining tangligidan dalolat beradi. 2. Aylanma aktivlarning aylanish koeffitsiyenti (Ka) ma`lum bir davr (1 yil, 6 oy, 1 oy) ichida aylanma aktivlari necha marta aylanganidan dalolat beradi va quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi: Aylanma aktivlar ma`lum bir davr oralig`ida qancha ko`p aylansa, uning samaradorligi shuncha yuqori bo`ladi, ya`ni shuncha marta daromad olishga erishish mumkin. Har bir xo`jalik subyekti o`zida mavjud bo`lgan aylanma mablag`larning tezroq aylanishini ta`minlashi lozim. Bu esa korxona tushumining ko`payishiga, uning mol yetkazib

www.arxiv.uz beruvchilar, budjet, bank va boshqa subyektlar oldidagi majburiyatlarini o`z vaqtida bajarishga imkon yaratadi. 3. Aylanma aktivlarning samaradorligini ifodalovchi keyingi ko`rsatkich - korxonaning o`z aylanma mablag`lari bilan ta`minlanganlik darajasi yoki muxtoriylik koeffitsiyenti (Km)dir. Bu ko`rsatkich korxonaning moliyaviy jihatdan mustaqillik darajasini ko`rsatib, o`z mablag`lari manbalarini korxona balansining jami passiviga bo`lish yo`li bilan aniqlanadi. O`zMM - o`z mablag`lari manbasi (balans 390 qator); Bp - balans passivi (550 - qator). Korxonaning o`z mablag`lari bilan ta`minlanganlik darajasi 30 foiz dan kam bo`lmasligi lozim. Agar bu ko`rsatkich 60 foizdan yuqori bo`lsa, kreditlash bo`yicha risk minimal bo`lishi mumkin. 4. Korxona oborotida mavjud bo`lgan o`z aylanma mablag`lari miqdori korxonaning likvidliligini ifodalashi mumkin. Bu ko`rsatkich (HMA) quyidagicha aniqlanadi: HMAqO`zMM - Ua. Bu yerda: Ua - uzoq muddatli aktivlar (110 balans qatori - 350 b.q.) (qoplanmagan zararlar). Agar korxonaning uzoq muddatli aktivlari uning o`z mablag`lari manbasidan yuqori bo`lsa, bunday korxonalar "nolikvid korxonalar" deyiladi va ularga kreditlar berilmaydi. Xulosa qilib aytganda, aylanma mablag`(aktiv)lari xo`jalik subyektlari faoliyatining asosi bo`lib, bank tomonidan beriladigan kreditlarning aksariyat qismi aylanma aktivlarga yo`naltiriladi. Shu tufayli har bir xo`jalik subyekti aylanma aktivlarini to`g`ri tashkil qilmog`i, ulardan foydalanishda samaradorlikka erishmog`i lozim. Mijozning kreditga layoqatliligi tushunchasi Kreditga layoqatlilik - bu mijozning moliyaviy faoliyatiga har tomonlama berilgan baho bo`lib, u qarz oluvchining so`ralayotgan kreditni (asosiy qarz summasi va u bo`yicha foidlarni) o`z vaqtida qaytarish va boshqa qarz majburiyatlarini to`lay olish qobiliyatini ko`rsatadi.

www.arxiv.uz Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo`jalik subyektlarining, banklar faoliyatining tijoratlashuvi yuzaga keladi. Keyingi yillarda turli xil mulkchilik shakliga asoslangan korxonalar tashkil topdi. Bu korxonalar qaysi mulkchilik shakliga asoslangan bo`lishiga qaramasdan iqtisodiy jihatdan to`liq mustaqil bo`lib, o`z xarajatlarini o`z daromadlaridan qoplaydilar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy jihatdan mustaqil bo`lgan korxonalarda qo`shimcha pul mablag`lariga ehtiyoj yuzaga keladi va bu ehtiyoj zarur bo`lganda bank kreditlari hisobidan qoplanishi mumkin. Shu sababli, bozor iqtisodiyoti sharoitda kredit va uning muhim elementlaridan biri kreditga layoqatlilikni baholashning o`rni va roli muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki banklar ham bozor munosabatlarining mustaqil subyektlaridan bo`lib, iqtisodiy jihatdan faoliyat natijalari uchun o`zlari javobgar hisoblanadilar. Biz oldingi paragraflarda ta`kidlaganimizdek, banklarning maqsadi ham korxonalarnikiga o`xshash bo`lib, ular o`z xarajatlarni o`z daromadlari hisobidan qoplab yuqori foyda olishga intiladilar. Banklarning foyda bilan ishlashi ularning yanada keng tarmoqli faoliyat olib borishiga, mijozlarga ko`rsatadigan xizmat turlari va sifatini kengaytirishga, ustav kapitalini oshirishga, bank xodimlarini moddiy rag`batlantirishga, ko`proq mablag` ajratishga, o`z aksionerlariga ko`proq dividendlar to`lashning va bularning barchasi bankka bo`lgan ishonchning yanada oshishiga imkoniyat yaratadi. Tijorat banklari faoliyatida qo`ygan maqsadga erishish va bergan kreditlarining samara bilan bankka qaytib kelishini ta`minlashi uchun mijozning moliyaviy holatini uning kreditni o`z vaqtida qaytara olishi imkoniyatlarini tekshirib ko`rishi lozim. Kreditlash jarayoni turli xildagi risk omillari bilan bog`liq bo`lib, kreditga layoqatlilik kreditni o`z vaqtida to`lashni o`zida mujassamlashtiradi. Shuning uchun bank ssuda berayotganda kreditga layoqatlilikni o`rganishi, ya`ni qarz oluvchining moliyaviy holatini hamda uning kreditni o`z vaqtida to`liq qaytarib berish qobiliyatini baholashni o`ziga shart deb biladi. Kreditga layoqatlilikni tahlil qilishning maqsadi qarz oluvchining majburiyatini o`z vaqtida va to`liq qaytarib berish qobiliyatini aniqlashdan iborat. Shu bois bank o`ziga olishga tayyor bo`lgan risk darajasi u taqdim etayotgan kredit hajmi va kredit berish shartlarining qay darajada bajarilishiga bog`liq Bank nafaqat mijozning ma`lum kunlardagi to`lov qobiliyatini baholashi, shu bilan birga, uning kelajakdagi moliyaviy barqarorligini ham prognozlashi zarur. Moliyaviy barqarorlikni va kredit operatsiyalaridagi risk hisobini obyektiv baholash, bankka kredit resurslarini samarali boshqarish hamda foyda olish imkonini beradi. Bozor munosabatlarining rivojlanishi korxonalarning to`lov qobiliyati va barqarorligini aniqlashda chet el tajribasiga asoslangan buxgalteriya hisobini yuritish zaruratinii tug`dirdi, bunda buxgalteriya balansining yangi tahlilini yuritish asosiy o`rinni egallaydi. Balansdagi aktiv va passivlarni qabul qilingan moddalar bo`yicha guruhlashtirilishi, to`lov qobiliyati va kreditga layoqatlilikni yetarli darajada chuqurroq tahlil qilish imkonini beradi.

www.arxiv.uz Bank risklarini kamaytirish va uning daromadini oshirishda kredit jarayonini tug`ri tashkil qilish, mijozning kreditga layoqatliligini aniqlash muhim o`rin tutadi. Mijozga berilgan kredit o`z vaqtida qaytib kelishini xohlaydigan bank avvalambor mijozning kredit zayavkasi va uning kredit tarixini mukammal o`rganib chiqishi lozim. Bu jarayon bank riskini oldini olishning ilk bosqichi hisoblanadi. Qarz oluvchining kreditga layoqatliligini o`rganish va kredit berilgandan keyin kredit monitoringini muntazam olib borish bank riskini kamaytirish va uning daromadini oshirishning navbatdagi bosqichlaridan biri hisoblanadi.

www.arxiv.uz Mijozning kreditga layoqatliligini baholashning manbalari Kredit mexanizmi xo`jalik mexanizmining tarkibiy qismi bo`lib, o`z ichiga kreditlash shartlarini, usullarini va kreditni boshqarish tamoyillarini oladi. Kredit mexanizmi yordamida bank tizimining kredit siyosati amalga oshiriladi. Kreditlash jarayonini tashkil qilish kredit zayavkasini ko`rib chiqishdan boshlanadi. Biz amaliyotda kredit zayavkalarini ko`rishda nimalarga e`tibor berish zarurligini ta`kidlamoqchimiz. Har bir mijozga chuqur e`tibor bilan munosabatda bo`lish, har bir bank xodimining faoliyat ko`rsatish qoidalarining ajralmas qismi bo`lishi kerak. Odatda o`z mijozlariga e`tibor bilan muomala qilmaydigan xodimlari bo`lgan bankning, bizning fikrimizcha, kelajagi bo`lmaydi. Bizning banklarimiz bilan mijozlar o`rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning aksariyat jihatlari bizga ma`lum bo`lganligi bois biz amaliyotimizda bank bilan mijoz o`rtasida mavjud kredit munosabatlarga to`xtalmasdan, jahon amaliyotida kredit jarayonining tashkil qilinish asoslariga qisqacha to`xtalamiz. Jahon amaliyotida kreditlash jarayonini tashkil qilishda bank xodimi mijozlarga kreditlash shartlari haqida ma`lumot beradi va bankning anketa savollariga javob berishni taklif qiladi. Chet el banklarida mijozlar bilan bo`lgan birinchi va undan keyingi uchrashuvlar natijasi hisobotlarda umumlashtiriladi. Bu hisobotlar ma`lum miqdorda savollarning standart yig`imini o`z ichiga oladi. Bunday hisobotga mijozning bankga har tashrifidan so`ng o`zgartirish kiritiladi va yangi ma`lumot bilan to`ldiriladi. Bu hisobotlar kredit inspektoriga kelgusi mijoz to`g`risida uchrashuvlari oldidan kerakli ma`lumotlarni beradi. Kelgusi mijoz kredit inspektori bilan bo`ladigan uchrashuvga olinadigan ssuda, uning ishlatilish maqsadi, summasi, qaytarilish muddati va taqdim qilingan ta`minotini o`z ichiga olgan kredit zayavkasi bilan keladi. Ko`pgina davlatlarda nufuzli banklar kredit arizasi bilan birga bir necha hujjatlarni ko`rib chiqadi, bularga: 1. Qarz oluvchi kompaniya (korxona) ta`sis hujjatlarining notarial tasdiqlangan nusxasi; 2. Moliyaviy hisobot, korxona balansi va oxirgi uch yil uchun foyda va zarar hisobotini o`z ichiga oladi. Balans yil oxirigacha tuzilib, unda aktivlar,

www.arxiv.uz majburiyatlar va kapital tuzilmasi ko`rsatiladi. Foyda va zarar schyoti bir yillik vaqtni o`z ichiga oladi va kompaniya daromadi va harajatlari, sof daromadi, uning rezervga taqsimlanishi va chegirmalar, dividend to`lovlari va h.k.lar to`g`risida batafsil ma`lumot beriladi. 3. Kassa tushumlari va harakati to`g`risida hisobot. U ikki hisobot muddatida tuzilgan balanslarning solishtirilishiga asoslan - gandir va u har xil bo`limlar va fondlar harakatida bo`ladigan o`zgarishlarni ko`rishga yordam beradi. Hisobot resurslari defitsitini, ishlatilishini, foizlar uchun mablag`lar bo`shash vaqti va kassa tushumlarining defitsitini yuzaga kelishi va h.k.ning umumiy holatini ko`rishga yordam beradi. 4. Ichki moliya hisoboti. Bu hisobot kompaniya moliyaviy holati, 1 yil, kvartal yoki oy davomida resurslarga bo`lgan ehtiyojining o`zgarishlarini aks ettiradi. 5. Ichki operativ hisob bo`yicha ma`lumotlar. Balans tuzish uchun ko`p vaqtni talab qiladi. Lekin kreditor bankga qarz oluvchi kompaniya to`g`risida ba`zi bir operativ hisobot ma`lumotlari kerak bo`lib qolishi mumkin. 6. Moliyalashtirishning prognozi. Bu hisobot kelgusi sotuvni baholash, xarajat, tovarni ishlab chikarish bilan bog`liq harajatlar, debitor qarzdorlik, zaxiralar qaytarilishi, naqd pulga ehtiyoj, kapital qo`yilma va h.k.larni o`z ichiga oladi. 7. Soliq deklaratsiyasi eng kerakli qo`shimcha axborot sifatida. Unda qarz oluvchi soliq to`lovchi sifatida boshqa hujjatlarga kirgizilmagan axborotlar bo`lishi mumkin. 8. Biznes - reja. Ko`pgina kredit zayavkalari hali moliya hisoboti va boshqa hujjatlarga ega bo`lmagan ishni endi boshlayotgan korxonalarni moliyalashtirish bilan bog`liq. Bunday paytda qarz oluvchi kompaniya bankka kreditlanadigan loyiha maqsadi va uni amalga oshirish usullari xaqida ma`lumotlarni o`z ichiga oluvchi batafsil biznes - rejani taqdim etishi kerak. Kredit inspektori kredit zayavkasi va unga kiritilgan hujjatlarni yaxshilab o`rganib chiqadi. Bundan so`ng u kelgusi qarz oluvchi bilan yana bir bor suhbatlashadi. Suhbat

www.arxiv.uz davomida kredit inspektori qarz oluvchi kompaniya (bank) ishlarini har tomonlama o`rganishi shart emas, u kreditor-bankni qiziqtiradigan savollarga kerakli darajada ahamiyat berishi kerak. Ko`zga ko`ringan chet el banklarining amaliyoti shuni ko`rsatadiki, kelgusi mijoz bilan suhbat aniq bir tartibda berilgan quyidagi savollarga bog`liq bo`lishi mumkin. Bank kreditlashning birinchi bosqichida quyidagilarni aniqlashi kerak: A. Qarz oluvchining ishonchliligi va kreditga layoqatliligi, uning sherik sifatidagi faoliyati doimiyligi va samarasi. B. Kredit zayavkasining asoslanganligi va kredit qaytarilishining ta`minlanganlik darajasi. Bank kerak bo`lsa kredit taklifi bo`yicha o`z talablarini ishlab chiqishi va mijozni u bilan tanishtirishi mumkin. V. Kredit taklifining bank kredit siyosati va ssuda portfeli tuzilmasiga to`g`ri kelishi. Yangi kredit berish va kredit portfeli diversifikatsiyasi kredit riskining pasayishiga olib keladimi yoki yo`qmi degan savolga javob topishi lozim. Bankning kredit berish bilan shug`ullanuvchi xodimlari yaxshi bilmaydigan iqtisod tarmoqlaridagi korxonalariga ssuda bermasligi kerak. Lekin bunday hollarda kredit taklifini baholash uchun nufuzli ekspertlarni jalb qilishlari mumkin. Ammo bu bankning qo`shimcha harajatiga olib kelsa - da, kreditlash bilan bog`liq risklarning oldini olishi mumkin. Har qanday ariza va qo`shimcha hujjatlar hamda suhbat natijalarini aniqlashning hal qiluvchi omili bo`lib qarz xarakteri va kreditga layoqatliligini aniqlash hisoblanadi. Kredit inspektori qarz oluvchiga arizani tayyorlash davomida mijozning kreditni qoplashga loyiq qimmatli aktivlarini va daromad miqdorini biladi. Mijozning og`zaki javoblari yozma bergan ma`lumotlariga qaraganda ko`proq ma`lumot beradi. Shu bilan bir vaqtda inspektor mijoz hamkorlik qilgan banklarga murojaat qiladi. Kredit inspektori qarz oluvchi daromadining faqatgina miqdoriga emas, balki barqarorligiga ham e`tibor berish kerak. Ular mijozdan sof daromad haqida ma`lumot olishni istaydilar. Daromadning miqdori va doimiyligi turg`unligining bilvosita ko`rsatkichi bo`lib, mijozlarning depozit hisoblaridagi o`rtacha bir kunlik qoldiq to`g`risidagi ma`lumotlar

www.arxiv.uz hisoblanadi. Qarz oluvchi tomonidan berilgan bu ma`lumotlar kredit inspektor tomonidan tegishli bank tomonidan berilgan ma`lumotlar bilan taqqoslanadi. Bank depozit hisoblaridagi salmoqli qoldiqlarni bo`lishi mijoz moliyaviy ahvolining ishonchliligidan, uning moliyaviy intizomliligidan va olingan kreditlarni qaytarish borasidagi intilishlari jiddiyligidan dalolat beradi. Tajribali kredit inspektori ahamiyat beradigan omillardan yana biri mijozning bir joyda uzoq va doimiy faoliyat ko`rsatishi, yashashi hamda mashg`ul bo`lishidir. Ko`pgina banklar odatda ko`rsatilgan joyda bir necha oygina ishlayotgan shaxslar va yaqinda ro`yxatdan o`tgan firmalarga rad javobini beradilar. Kredit inspektorlari "qarzlar piramidasi" deb ataluvchi holatning paydo bo`lishini qo`llab - quvvatlamaydilar. "Piramida" holati bu qarzdor 1 ta bank yoki firmadan olgan qarzini to`lash uchun boshqa kreditordan qarz olishi tushuniladi. Mijozning kredit kartochkalari bo`yicha qarzining kattaligi, ko`pligi o`zining hisobidan yozib berilgan cheklarning tez tez qaytib kelishiga inspektorlar katta e`tibor beradi. Bunday dalillar asosida mijozning haqikiy moliyaviy ahvoli va uning pul mablag`larini boshqarish qobiliyati haqida xulosa qilinadi. Agar mijoz bilan ishlarni davom ettirish hal qilinsa, unda inspektor kredit dosyesini yig`adi va uni kredit bo`limiga yuboradi. Bu bo`limda mijozning kreditga layoqatliligi chuqur o`rganiladi va kredit riskiga baho beriladi. Kredit mexanizmining muhim elementlaridan biri bo`lgan - kreditga layoqatlilikdir. Korxonalarning kreditga layoqatliligini hisobga olgan holda kredit berish, kreditni o`z vaqtida qaytarishning muhim shartidir. Davlat mulkchiligiga asoslangan jamiyatda kreditga layoqatlilik ko`rsatkichi kredit mexanizmda muhim o`rinni egallay olmaydi. Banklar faoliyatiga davlat yakka hukmronligi ularning mustaqil subyekt sifatida faoliyat ko`rsatishiga tusqinlik qiladi va kredit resurslari markazlashgan tarzda, reja asosida tasdiqlanadi. Eng xususiyatli tomoni shundaki, banklar beradigan kreditlari bo`yicha foiz stavkalarini mustaqil o`zlari belgilay oladilar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa, kreditga layoqatlilik ko`rsatkichi kredit berishda e`tibor qilinadigan asosiy ko`rsatkichlardan biri bo`lib qoladi. Chunki tijorat banki o`z faoliyati natijasi uchun to`liq javobgar hisoblanadi. Kredit uchun foiz esa uning asosiy daromad manbai bo`lib qoladi.

www.arxiv.uz Korxonaning kreditga layoqatliligini o`rganish tijorat bankiga kredit berish mumkinligini aniqlashga, uning miqdorini, foiz stavkasining darajasini belgilashga imkon beradi. Bundan tashqari, kreditga layoqatliligini aniqlash ssudani o`z vaqtida qaytarish ehtimolini, eng asosiysi bank riskini kamaytirishga imkon beradi. Kreditga layoqatlilikni baholash korxonaning o`zi uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Bu ko`rsatkichlarning tahliliga asoslanib, ular mol yetkazib beruvchilar haridorlar va boshqa banklar bilan o`zaro munosabatlarni o`rnatishlari mumkin. Ijobiy kreditga layoqatlilik ko`rsatkichga ega bo`lgan korxonalar hech qanday to`siqlarsiz kredit olishlari va uning hisobidan tovar moddiy boyliklarni sotib olishi, salmoqli mablag`larni ishlab chiqarishni rivojlantirishga, oldindan olingan kreditlar bo`yicha qarzlarni to`lashga yo`naltirishlari mumkin. Salbiy kreditga layoqatlilik ko`rsatkichiga ega bo`lgan korxonalar bankdan kredit ololmasada, o`z moliyaviy ahvolini yaxshilash, ishlab chiqarish, sotuv hajmini, o`z mablag`lari miqdorini, rentabellilik ko`rsatkichlarini oshirish bo`yicha choralar ishlab chiqish lozimligi to`g`risidagi axborotga ega bo`ladilar. Korxona va banklar uchun kreditga layoqatlilik ko`rsatkichining ahamiyati muhimligini hisobga olib biz kreditga layoqatlilik ko`rsatkichining iqtisodiy mohiyati to`g`risida fikr yuritmoqchimiz. Iqtisodiy adabiyotlarda bu ko`rsatgichning mohiyati to`g`risida turli ta`riflarni uchratish mumkin. Ko`pgina mualliflar tomonidan kreditga layoqatlilikka, korxonalarning qarz majburiyatlarini o`z vaqtida va to`liq bajara olish imkoniyati sifatida ta`rif beriladi. Bizning fikrimizcha, bu ta`rif ko`proq korxonaning to`lovga layoqatliligiga berilgan ta`rifdir. Amaliyotda kreditga layoqatlilik ko`rsatkichi ko`proq bankdan qarz oluvchi korxona faoliyatini ifoda qiladi. Kreditga layoqatlilik ko`rsatkichlarini ikki tomonlama ko`rib chiqish mumkin:  qarz oluvchi nuqtai nazaridan kreditga layoqatlilik;  kredit shartnomasini tuzish imkoniyati, olingan kreditlarni o`z vaqtida qaytara olish qobiliyatini ifodalasa;  bank nuqtai nazaridan - korxonaga beriladigan kreditning hajmini to`g`ri aniqlay olish mas`uliyatini bildiradi.

www.arxiv.uz Ba`zi iqtisodchilar qarz oluvchining kreditga layoqatlilik ko`rsatkichini baholashda birinchi o`ringa korxonaning daromad olish imkoniyatini qo`yishadi. Bizning fikrimizcha, daromad olish - korxonaning ishlab chiqarish yoki boshqa faoliyat turining natijasi hisoblanib, shu natijaga erishish maqsadida korxona kreditga muhtojlik sezadi. Agar qarzlarni to`lash miqyosida qaraydigan bo`lsak, kreditga layoqatlilikka nisbatan to`lovga layoqatlilik tushunchasi kengroqdir. Chunki to`lovga layoqatlilik jismoniy va huquqiy shaxslarning barcha qarz va majburiyatlarini o`z vaqtida to`lay olish imkoniyatini ifodalaydi. Kreditga layoqatlilik to`lovga layoqatlilikdan farq qilib, ssuda bo`yicha qarzlarni o`z vaqtida to`lash imkoniyatini ko`rsatadi. Undan tashqari kreditga layoqatlilik to`lovga layoqatlilikdan to`lash manbalari bilan ham farq qiladi. Korxona, tashkilotlar o`z qarz, majburiyatlarini sotishdan tushgan tushum yoki boshqa har xil tushumlar hisobidan amalga oshirsa, kredit bo`yicha qarzlarni to`lash birinchi navbatda mahsulotni sotish hisobidan tushgan tushumdan amalga oshirilishi belgilanadi. Bank kreditini to`lash bo`yicha muammolar yuzaga kelganda, ssudani to`lashning kafolatlik manbalari qo`l kelishi mumkin. Bular:  ssuda bo`yicha garov sifatida olingan mulk;  boshqa bank yoki korxonalarning kafolati;  sug`urtalash hisobidan qoplash va boshqalar. Yuqoridagilardan shuni xulosa qilib aytish mumkinki, to`g`ri kredit bergan bank, korxona to`lovga layoqatli bo`lmagan holda ham bergan kreditni, to`liq yoki qisman qaytib olishni mo`ljallashi mumkin. O`zining barcha ahamiyatiga qaramasdan bu ko`rsatkichlar ayrim ma`noda chegaralangan ahamiyatga ega. Birinchidan, ko`pgina ko`rsatkichlar, shu jumladan, moliyaviy ahvolni, kapitalning borligi va boshqalarni xarakterlovchi ko`rsatkichlar asosan o`tmish bilan bog`liq bo`lib, ular o`tgan davr ko`rsatkichlari asosida hisoblanadi, kelajakdagi kreditga layoqatlilikni rejalashtirish esa kelajakda ssudalarni qaytarilish imkoniyatlariga baho beradi. Ikkinchidan odatda bunday ko`rsatkichlar hisobot muddatiga qolgan qoldiq asosida hisoblanadi, vaholanki ma`lum davrdagi oborotlar haqidagi ma`lumotlar ssudalarni qaytarish imkoniyatlarini to`laroq tasvirlaydi.

www.arxiv.uz Kreditga layoqatlilikni tahlil qilishda ma`lumotlarning har xil manbalaridan foydalaniladi: a) bevosita mijozlardan olingan materiallar; b) mijoz haqidagi bank arxivida mavjud bo`lgan materiallar; v) mijoz bilan ish yuzasidan aloqada bo`lgan shaxslar (uning mol yetkazib beruvchilari, kreditorlari, uning mijozlari, banklari va boshqalar) tomonidan berilgan ma`lumotlar; g) xususiy va davlat agentliklari va tashkilotlarining hisobotlari va materiallari (kreditga layoqatlilik haqidagi hisobotlari, investitsiya bo`yicha ma`lumotnomalar va boshqalar). Bunday tashkilotlar hozirchalik bizning amaliyotimizda yo`q. Biz oldingi boblarda shunday agentlik zarurligi to`g`risida gapirib o`tgan edik. Bank tomonidan o`rganib chiqilgan materiallarni va mijoz tomonidan berilgan bevosita ma`lumotlarni olgan kredit bo`limining ekspertlari o`z bank arxiviga murojaat qiladi. Agar mijoz oldin ham kredit olgan bo`lsa arxivda uning qarzini kechiktirib to`langanligi va boshqa kamchiliklari haqidagi ma`lumot bo`ladi. Undan tashqari bank boshqa kredit tashkilotlari bilan aloqa o`rnatib, ushbu qarzdor to`g`risida ma`lumot olishi mumkin. Kredit arizasini baholashda kredit bo`limi xodimlari aniq qarz oluvchi bilan bog`liq savollarni ko`rib chiqibgina qolmay, u faoliyat ko`rsatayotgan mintaqa, tarmoqlarda yuzaga kelgan iqtisodiy ahvolni ham hisobga olishlari lozim. Kredit berish bo`yicha sifat tahlili ham bir necha bosqichlarda amalga oshiriladi: a) qarz oluvchi obro`sini o`rganib chiqish; b) kredit maqsadini aniqlash; v) asosiy qarz va foizlarning qaysi manbalar hisobidan qoplanishini aniqlash; g) bank qisman o`z bo`yniga oladigan qarz oluvchining risklarini baholash. Qarz oluvchining reputatsiyasi sinchkovlik bilan tekshiriladi, bunda mijozning kredit tarixini o`rganib chiqish juda muhimdir. Korxona rahbarining shaxsiy va ish bilan bog`liq bo`lgan xislatlariga ham katta e`tibor beriladi. Mijozning kreditga layoqatliligini baholashning manbalari Kredit mexanizmi xo`jalik mexanizmining tarkibiy qismi bo`lib, o`z ichiga kreditlash shartlarini, usullarini va kreditni boshqarish tamoyillarini oladi. Kredit mexanizmi yordamida bank tizimining kredit siyosati amalga oshiriladi.

www.arxiv.uz Kreditlash jarayonini tashkil qilish kredit zayavkasini ko`rib chiqishdan boshlanadi. Biz amaliyotda kredit zayavkalarini ko`rishda nimalarga e`tibor berish zarurligini ta`kidlamoqchimiz. Har bir mijozga chuqur e`tibor bilan munosabatda bo`lish, har bir bank xodimining faoliyat ko`rsatish qoidalarining ajralmas qismi bo`lishi kerak. Odatda o`z mijozlariga e`tibor bilan muomala qilmaydigan xodimlari bo`lgan bankning, bizning fikrimizcha, kelajagi bo`lmaydi. Bizning banklarimiz bilan mijozlar o`rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning aksariyat jihatlari bizga ma`lum bo`lganligi bois biz amaliyotimizda bank bilan mijoz o`rtasida mavjud kredit munosabatlarga to`xtalmasdan, jahon amaliyotida kredit jarayonining tashkil qilinish asoslariga qisqacha to`xtalamiz. Jahon amaliyotida kreditlash jarayonini tashkil qilishda bank xodimi mijozlarga kreditlash shartlari haqida ma`lumot beradi va bankning anketa savollariga javob berishni taklif qiladi. Chet el banklarida mijozlar bilan bo`lgan birinchi va undan keyingi uchrashuvlar natijasi hisobotlarda umumlashtiriladi. Bu hisobotlar ma`lum miqdorda savollarning standart yig`imini o`z ichiga oladi. Bunday hisobotga mijozning bankga har tashrifidan so`ng o`zgartirish kiritiladi va yangi ma`lumot bilan to`ldiriladi. Bu hisobotlar kredit inspektoriga kelgusi mijoz to`g`risida uchrashuvlari oldidan kerakli ma`lumotlarni beradi. Kelgusi mijoz kredit inspektori bilan bo`ladigan uchrashuvga olinadigan ssuda, uning ishlatilish maqsadi, summasi, qaytarilish muddati va taqdim qilingan ta`minotini o`z ichiga olgan kredit zayavkasi bilan keladi. Ko`pgina davlatlarda nufuzli banklar kredit arizasi bilan birga bir necha hujjatlarni ko`rib chiqadi, bularga: 1. Qarz oluvchi kompaniya (korxona) ta`sis hujjatlarining notarial tasdiqlangan nusxasi; 2. Moliyaviy hisobot, korxona balansi va oxirgi uch yil uchun foyda va zarar hisobotini o`z ichiga oladi. Balans yil oxirigacha tuzilib, unda aktivlar, majburiyatlar va kapital tuzilmasi ko`rsatiladi. Foyda va zarar schyoti bir yillik vaqtni o`z ichiga oladi va kompaniya daromadi va harajatlari, sof daromadi, uning rezervga taqsimlanishi va chegirmalar, dividend to`lovlari va h.k.lar to`g`risida batafsil ma`lumot beriladi.

www.arxiv.uz 3. Kassa tushumlari va harakati to`g`risida hisobot. U ikki hisobot muddatida tuzilgan balanslarning solishtirilishiga asoslan - gandir va u har xil bo`limlar va fondlar harakatida bo`ladigan o`zgarishlarni ko`rishga yordam beradi. Hisobot resurslari defitsitini, ishlatilishini, foizlar uchun mablag`lar bo`shash vaqti va kassa tushumlarining defitsitini yuzaga kelishi va h.k.ning umumiy holatini ko`rishga yordam beradi. 4. Ichki moliya hisoboti. Bu hisobot kompaniya moliyaviy holati, 1 yil, kvartal yoki oy davomida resurslarga bo`lgan ehtiyojining o`zgarishlarini aks ettiradi. 5. Ichki operativ hisob bo`yicha ma`lumotlar. Balans tuzish uchun ko`p vaqtni talab qiladi. Lekin kreditor bankga qarz oluvchi kompaniya to`g`risida ba`zi bir operativ hisobot ma`lumotlari kerak bo`lib qolishi mumkin. 6. Moliyalashtirishning prognozi. Bu hisobot kelgusi sotuvni baholash, xarajat, tovarni ishlab chikarish bilan bog`liq harajatlar, debitor qarzdorlik, zaxiralar qaytarilishi, naqd pulga ehtiyoj, kapital qo`yilma va h.k.larni o`z ichiga oladi. 7. Soliq deklaratsiyasi eng kerakli qo`shimcha axborot sifatida. Unda qarz oluvchi soliq to`lovchi sifatida boshqa hujjatlarga kirgizilmagan axborotlar bo`lishi mumkin. 8. Biznes - reja. Ko`pgina kredit zayavkalari hali moliya hisoboti va boshqa hujjatlarga ega bo`lmagan ishni endi boshlayotgan korxonalarni moliyalashtirish bilan bog`liq. Bunday paytda qarz oluvchi kompaniya bankka kreditlanadigan loyiha maqsadi va uni amalga oshirish usullari xaqida ma`lumotlarni o`z ichiga oluvchi batafsil biznes - rejani taqdim etishi kerak. Kredit inspektori kredit zayavkasi va unga kiritilgan hujjatlarni yaxshilab o`rganib chiqadi. Bundan so`ng u kelgusi qarz oluvchi bilan yana bir bor suhbatlashadi. Suhbat davomida kredit inspektori qarz oluvchi kompaniya (bank) ishlarini har tomonlama o`rganishi shart emas, u kreditor-bankni qiziqtiradigan savollarga kerakli darajada ahamiyat berishi kerak. Ko`zga ko`ringan chet el banklarining amaliyoti shuni ko`rsatadiki, kelgusi mijoz bilan suhbat aniq bir tartibda berilgan quyidagi savollarga bog`liq bo`lishi mumkin.

www.arxiv.uz Bank kreditlashning birinchi bosqichida quyidagilarni aniqlashi kerak: A. Qarz oluvchining ishonchliligi va kreditga layoqatliligi, uning sherik sifatidagi faoliyati doimiyligi va samarasi. B. Kredit zayavkasining asoslanganligi va kredit qaytarilishining ta`minlanganlik darajasi. Bank kerak bo`lsa kredit taklifi bo`yicha o`z talablarini ishlab chiqishi va mijozni u bilan tanishtirishi mumkin. V. Kredit taklifining bank kredit siyosati va ssuda portfeli tuzilmasiga to`g`ri kelishi. Yangi kredit berish va kredit portfeli diversifikatsiyasi kredit riskining pasayishiga olib keladimi yoki yo`qmi degan savolga javob topishi lozim. Bankning kredit berish bilan shug`ullanuvchi xodimlari yaxshi bilmaydigan iqtisod tarmoqlaridagi korxonalariga ssuda bermasligi kerak. Lekin bunday hollarda kredit taklifini baholash uchun nufuzli ekspertlarni jalb qilishlari mumkin. Ammo bu bankning qo`shimcha harajatiga olib kelsa - da, kreditlash bilan bog`liq risklarning oldini olishi mumkin. Har qanday ariza va qo`shimcha hujjatlar hamda suhbat natijalarini aniqlashning hal qiluvchi omili bo`lib qarz xarakteri va kreditga layoqatliligini aniqlash hisoblanadi. Kredit inspektori qarz oluvchiga arizani tayyorlash davomida mijozning kreditni qoplashga loyiq qimmatli aktivlarini va daromad miqdorini biladi. Mijozning og`zaki javoblari yozma bergan ma`lumotlariga qaraganda ko`proq ma`lumot beradi. Shu bilan bir vaqtda inspektor mijoz hamkorlik qilgan banklarga murojaat qiladi. Kredit inspektori qarz oluvchi daromadining faqatgina miqdoriga emas, balki barqarorligiga ham e`tibor berish kerak. Ular mijozdan sof daromad haqida ma`lumot olishni istaydilar. Daromadning miqdori va doimiyligi turg`unligining bilvosita ko`rsatkichi bo`lib, mijozlarning depozit hisoblaridagi o`rtacha bir kunlik qoldiq to`g`risidagi ma`lumotlar hisoblanadi. Qarz oluvchi tomonidan berilgan bu ma`lumotlar kredit inspektor tomonidan tegishli bank tomonidan berilgan ma`lumotlar bilan taqqoslanadi. Bank depozit hisoblaridagi salmoqli qoldiqlarni bo`lishi mijoz moliyaviy ahvolining ishonchliligidan, uning moliyaviy intizomliligidan va olingan kreditlarni qaytarish borasidagi intilishlari jiddiyligidan dalolat beradi.

www.arxiv.uz Tajribali kredit inspektori ahamiyat beradigan omillardan yana biri mijozning bir joyda uzoq va doimiy faoliyat ko`rsatishi, yashashi hamda mashg`ul bo`lishidir. Ko`pgina banklar odatda ko`rsatilgan joyda bir necha oygina ishlayotgan shaxslar va yaqinda ro`yxatdan o`tgan firmalarga rad javobini beradilar. Kredit inspektorlari "qarzlar piramidasi" deb ataluvchi holatning paydo bo`lishini qo`llab - quvvatlamaydilar. "Piramida" holati bu qarzdor 1 ta bank yoki firmadan olgan qarzini to`lash uchun boshqa kreditordan qarz olishi tushuniladi. Mijozning kredit kartochkalari bo`yicha qarzining kattaligi, ko`pligi o`zining hisobidan yozib berilgan cheklarning tez tez qaytib kelishiga inspektorlar katta e`tibor beradi. Bunday dalillar asosida mijozning haqikiy moliyaviy ahvoli va uning pul mablag`larini boshqarish qobiliyati haqida xulosa qilinadi. Agar mijoz bilan ishlarni davom ettirish hal qilinsa, unda inspektor kredit dosyesini yig`adi va uni kredit bo`limiga yuboradi. Bu bo`limda mijozning kreditga layoqatliligi chuqur o`rganiladi va kredit riskiga baho beriladi. Kredit mexanizmining muhim elementlaridan biri bo`lgan - kreditga layoqatlilikdir. Korxonalarning kreditga layoqatliligini hisobga olgan holda kredit berish, kreditni o`z vaqtida qaytarishning muhim shartidir. Davlat mulkchiligiga asoslangan jamiyatda kreditga layoqatlilik ko`rsatkichi kredit mexanizmda muhim o`rinni egallay olmaydi. Banklar faoliyatiga davlat yakka hukmronligi ularning mustaqil subyekt sifatida faoliyat ko`rsatishiga tusqinlik qiladi va kredit resurslari markazlashgan tarzda, reja asosida tasdiqlanadi. Eng xususiyatli tomoni shundaki, banklar beradigan kreditlari bo`yicha foiz stavkalarini mustaqil o`zlari belgilay oladilar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa, kreditga layoqatlilik ko`rsatkichi kredit berishda e`tibor qilinadigan asosiy ko`rsatkichlardan biri bo`lib qoladi. Chunki tijorat banki o`z faoliyati natijasi uchun to`liq javobgar hisoblanadi. Kredit uchun foiz esa uning asosiy daromad manbai bo`lib qoladi. Korxonaning kreditga layoqatliligini o`rganish tijorat bankiga kredit berish mumkinligini aniqlashga, uning miqdorini, foiz stavkasining darajasini belgilashga imkon beradi. Bundan tashqari, kreditga layoqatliligini aniqlash ssudani o`z vaqtida qaytarish ehtimolini, eng asosiysi bank riskini kamaytirishga imkon beradi.

www.arxiv.uz Kreditga layoqatlilikni baholash korxonaning o`zi uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Bu ko`rsatkichlarning tahliliga asoslanib, ular mol yetkazib beruvchilar haridorlar va boshqa banklar bilan o`zaro munosabatlarni o`rnatishlari mumkin. Ijobiy kreditga layoqatlilik ko`rsatkichga ega bo`lgan korxonalar hech qanday to`siqlarsiz kredit olishlari va uning hisobidan tovar moddiy boyliklarni sotib olishi, salmoqli mablag`larni ishlab chiqarishni rivojlantirishga, oldindan olingan kreditlar bo`yicha qarzlarni to`lashga yo`naltirishlari mumkin. Salbiy kreditga layoqatlilik ko`rsatkichiga ega bo`lgan korxonalar bankdan kredit ololmasada, o`z moliyaviy ahvolini yaxshilash, ishlab chiqarish, sotuv hajmini, o`z mablag`lari miqdorini, rentabellilik ko`rsatkichlarini oshirish bo`yicha choralar ishlab chiqish lozimligi to`g`risidagi axborotga ega bo`ladilar. Korxona va banklar uchun kreditga layoqatlilik ko`rsatkichining ahamiyati muhimligini hisobga olib biz kreditga layoqatlilik ko`rsatkichining iqtisodiy mohiyati to`g`risida fikr yuritmoqchimiz. Iqtisodiy adabiyotlarda bu ko`rsatgichning mohiyati to`g`risida turli ta`riflarni uchratish mumkin. Ko`pgina mualliflar tomonidan kreditga layoqatlilikka, korxonalarning qarz majburiyatlarini o`z vaqtida va to`liq bajara olish imkoniyati sifatida ta`rif beriladi. Bizning fikrimizcha, bu ta`rif ko`proq korxonaning to`lovga layoqatliligiga berilgan ta`rifdir. Amaliyotda kreditga layoqatlilik ko`rsatkichi ko`proq bankdan qarz oluvchi korxona faoliyatini ifoda qiladi. Kreditga layoqatlilik ko`rsatkichlarini ikki tomonlama ko`rib chiqish mumkin:  qarz oluvchi nuqtai nazaridan kreditga layoqatlilik;  kredit shartnomasini tuzish imkoniyati, olingan kreditlarni o`z vaqtida qaytara olish qobiliyatini ifodalasa;  bank nuqtai nazaridan - korxonaga beriladigan kreditning hajmini to`g`ri aniqlay olish mas`uliyatini bildiradi. Ba`zi iqtisodchilar qarz oluvchining kreditga layoqatlilik ko`rsatkichini baholashda birinchi o`ringa korxonaning daromad olish imkoniyatini qo`yishadi. Bizning fikrimizcha, daromad olish - korxonaning ishlab chiqarish yoki boshqa faoliyat turining natijasi hisoblanib, shu natijaga erishish maqsadida korxona kreditga muhtojlik sezadi.

www.arxiv.uz Agar qarzlarni to`lash miqyosida qaraydigan bo`lsak, kreditga layoqatlilikka nisbatan to`lovga layoqatlilik tushunchasi kengroqdir. Chunki to`lovga layoqatlilik jismoniy va huquqiy shaxslarning barcha qarz va majburiyatlarini o`z vaqtida to`lay olish imkoniyatini ifodalaydi. Kreditga layoqatlilik to`lovga layoqatlilikdan farq qilib, ssuda bo`yicha qarzlarni o`z vaqtida to`lash imkoniyatini ko`rsatadi. Undan tashqari kreditga layoqatlilik to`lovga layoqatlilikdan to`lash manbalari bilan ham farq qiladi. Korxona, tashkilotlar o`z qarz, majburiyatlarini sotishdan tushgan tushum yoki boshqa har xil tushumlar hisobidan amalga oshirsa, kredit bo`yicha qarzlarni to`lash birinchi navbatda mahsulotni sotish hisobidan tushgan tushumdan amalga oshirilishi belgilanadi. Bank kreditini to`lash bo`yicha muammolar yuzaga kelganda, ssudani to`lashning kafolatlik manbalari qo`l kelishi mumkin. Bular:  ssuda bo`yicha garov sifatida olingan mulk;  boshqa bank yoki korxonalarning kafolati;  sug`urtalash hisobidan qoplash va boshqalar. Yuqoridagilardan shuni xulosa qilib aytish mumkinki, to`g`ri kredit bergan bank, korxona to`lovga layoqatli bo`lmagan holda ham bergan kreditni, to`liq yoki qisman qaytib olishni mo`ljallashi mumkin. O`zining barcha ahamiyatiga qaramasdan bu ko`rsatkichlar ayrim ma`noda chegaralangan ahamiyatga ega. Birinchidan, ko`pgina ko`rsatkichlar, shu jumladan, moliyaviy ahvolni, kapitalning borligi va boshqalarni xarakterlovchi ko`rsatkichlar asosan o`tmish bilan bog`liq bo`lib, ular o`tgan davr ko`rsatkichlari asosida hisoblanadi, kelajakdagi kreditga layoqatlilikni rejalashtirish esa kelajakda ssudalarni qaytarilish imkoniyatlariga baho beradi. Ikkinchidan odatda bunday ko`rsatkichlar hisobot muddatiga qolgan qoldiq asosida hisoblanadi, vaholanki ma`lum davrdagi oborotlar haqidagi ma`lumotlar ssudalarni qaytarish imkoniyatlarini to`laroq tasvirlaydi. Kreditga layoqatlilikni tahlil qilishda ma`lumotlarning har xil manbalaridan foydalaniladi: a) bevosita mijozlardan olingan materiallar; b) mijoz haqidagi bank arxivida mavjud bo`lgan materiallar;

www.arxiv.uz v) mijoz bilan ish yuzasidan aloqada bo`lgan shaxslar (uning mol yetkazib beruvchilari, kreditorlari, uning mijozlari, banklari va boshqalar) tomonidan berilgan ma`lumotlar; g) xususiy va davlat agentliklari va tashkilotlarining hisobotlari va materiallari (kreditga layoqatlilik haqidagi hisobotlari, investitsiya bo`yicha ma`lumotnomalar va boshqalar). Bunday tashkilotlar hozirchalik bizning amaliyotimizda yo`q. Biz oldingi boblarda shunday agentlik zarurligi to`g`risida gapirib o`tgan edik. Bank tomonidan o`rganib chiqilgan materiallarni va mijoz tomonidan berilgan bevosita ma`lumotlarni olgan kredit bo`limining ekspertlari o`z bank arxiviga murojaat qiladi. Agar mijoz oldin ham kredit olgan bo`lsa arxivda uning qarzini kechiktirib to`langanligi va boshqa kamchiliklari haqidagi ma`lumot bo`ladi. Undan tashqari bank boshqa kredit tashkilotlari bilan aloqa o`rnatib, ushbu qarzdor to`g`risida ma`lumot olishi mumkin. Kredit arizasini baholashda kredit bo`limi xodimlari aniq qarz oluvchi bilan bog`liq savollarni ko`rib chiqibgina qolmay, u faoliyat ko`rsatayotgan mintaqa, tarmoqlarda yuzaga kelgan iqtisodiy ahvolni ham hisobga olishlari lozim. Kredit berish bo`yicha sifat tahlili ham bir necha bosqichlarda amalga oshiriladi: a) qarz oluvchi obro`sini o`rganib chiqish; b) kredit maqsadini aniqlash; v) asosiy qarz va foizlarning qaysi manbalar hisobidan qoplanishini aniqlash; g) bank qisman o`z bo`yniga oladigan qarz oluvchining risklarini baholash. Qarz oluvchining reputatsiyasi sinchkovlik bilan tekshiriladi, bunda mijozning kredit tarixini o`rganib chiqish juda muhimdir. Korxona rahbarining shaxsiy va ish bilan bog`liq bo`lgan xislatlariga ham katta e`tibor beriladi. Kreditga layoqatlilikni baholashning qo`shimcha ko`rsatkichlari Yuqorida ta`kidlaganimizdek, mijozning moliyaviy holatini baholashda aniq bir xulosaga kelish uchun kreditga layoqatlilikning asosiy ko`rsatkichlariga qo`shimcha sifatida kreditga layoqatlilikning qo`shimcha ko`rsatkichlari tahlil qilinadi. Korxonaning kreditga layoqatlilikning qo`shimcha ko`rsatkichlari asosan mijozning aylanma aktivlari holatini yanada chuqurroq tahlil qilishni ko`zda tutadi. Ma`lumki, qisqa muddatli kreditlar xo`jalik subyektlarining aylanma aktivlariga beriladi. Shuning uchun mijozning kreditni o`z vaqtida bankka qaytara olish qobiliyati ham uning aylanma aktivlaridan

www.arxiv.uz foydalanishidagi samaradorlik darajasiga qarab belgilanadi. Xo`jalik subyektlari aylanma aktivlardan qanchalik samarali foydalanayotgan bo`lsa va aylanma aktivlarning aylanish tezligi qanchalik yuqori bo`lsa, kreditdan foydalanish samarasi va uni o`z vaqtida bankka to`lash imkoniyati ham shunchalik yuqori bo`lishi mumkin. Biz aylanma mablag`larning samaradorlik ko`rsatkichlari to`g`risida oldingi paragraflarimizda kengroq to`xtalgan edik. Shu bois biz qisqacha bo`lsada kreditga layoqatlilikning qo`shimcha ko`rsatkichlarini keltirib o`tmoqchimiz. Bu ko`rsatkichlardan biri bu aylanma aktivlarning aylanish koeffitsiyenti hisoblanadi. Aylanma mablag`larning aylanishi koeffitsiyenti (Kl) joriy aktivlarning aylanish tezligi va aktivlarga qo`yilgan mablag`larning pul mablag`lariga aylanish tezligini xarakterlab, u ma`lum davr (oy, kvartal, yil) ichida aylanma mablag`lari necha marta aylanganligini ifodalaydi: Kobni hisoblash aylanishni prognozlash va kreditlash muddatini aniqlashga imkon yaratadi. Aylanma aktivlarning aylanishi koeffitsiyenti aylanma aktivlarning harakati tezligini ifodalaydi va tahlil qilina?tgan davrda mahsulotni sotishdan tushumlarning cheklanishi hamda aylanma aktivlarning o`rtacha qiymatini hisoblab borishga imkon yaratadi. Shuningdek, aylanma aktivlarning kunlarda aylanishini ham hisoblash mumkin. Bu ko`rsatkich korxona aylanma mablag`larining bir marta aylanishi (P-T-I/CH-T-P) uchun necha kun ketishini ko`rsatadi (kunlarda): Aylanma aktivlar aylanishiga qancha kam kun ketsa, korxonaning foyda olishi, binobarin kreditni bankka to`lashi shuncha tez amalga oshiriladi. Bu yerda aylanma aktivlarning o`rtacha qoldig`i, o`rtacha xronologik usulda aniqlanadi. Mijozning moliyaiviy ahvolini xarakterlovchi yana bir muhim ko`rsatkich - bu ularning o`z aylanma mablag`larining haqiqiy mavjudligini tasdiqlovchi ko`rsatkich hisoblanadi.

www.arxiv.uz O`z aylanma mablag`larining mavjudligi ko`rsatkichi (O`AyMM) Quyidagicha aniqlanadi: Agar korxonaning asosiy aktivlari o`z mablag`lari manbalaridan yuqori bo`lsa, u holda korxona balansi nolikvid ekanligini ko`rsatadi. Nolikvid balansga ega bo`lgan korxonalar bank kreditlaridan foydalanish huquqidan mahrumdirlar. Korxonalarga kredit berishda uning kreditga la?qatliligini baholashda quyidagi jadvalda keltirilgan ko`rsatkichlar hisob - kitob qilinishi lozim.

www.arxiv.uz 16 - jadval № Кўрсаткичлар Даврлар 1 кв 1/2 йил 9 ой 1 йил 1. Қоплаш коэффициенти 2. Ликвидлилик коэффициенти 3. Мухторлик коэффициенти 4. Ўз айланма маблағлари мавжудлиги динамикаси 5. Фойдалилик 6. Тўланмаган қарзлар: А) банк ссудалари бўйича; Б) ҳисоб - китоблар бўйича 7. Айлана маблағлар айланиши: А) айланиш коэффициенти; Б) кунларда айланиши Mijozning moliyaviy holatini yanada chuqurroq tahlil qilish uchun quyidagi ko`rsatkichlardan ham foydalanish mumkin . Mijozning qarz mablag`lari salmog`i O`z mablag`larining aylanuvchanligi koefitsenti Qarz mablag`lar aylanuvchanligi ko`rsatkichi

www.arxiv.uz Firmaning o`z qarzdorlari (debitor) hisob raqamlari hisobidan qanchalik tez to`lovlarini amalga oshirishini ko`rsatuvchi koeffitsent. Firmaning qanchalik kreditorlar oldida o`z majburiyatlarini qoplay olishini ko`rsatuvchi ko`rsatkich: Asosiy vositalar aylanishini ifodalovchi ko`rsatkich: Har bir so`m o`zlik mablag`lariga to`g`ri keluvchi foyda miqdorini ko`rsatuvchi ko`rsatkich: Rivojlangan davlatlarda mijozning kreditga layoqatliligini baholash usullari Mijozning to`lovga layoqatliligini tahlil qilish deganda mijozga berilgan kreditni ishlata olish va qaytarib bera olish imkoniyatini o`rganish tushuniladi. Dunening ko`p mamlakatlarida mijozning kredit layoqatliligi turlicha aniqlanadi. AQShda mijozning kreditga layoqatliligini baholash va kredit riskini minimallashtirish maqsadida 5 "S" nomini olgan usuldan foydalaniladi. Bu usul asosida mijoz faoliyatini baholashning quyidagi mezonlari yotadi.  customer character - mijozning obrusi;  capacity to pay - to`lovga layoqatliligi;  capital - kapital;  collateral - ssudaning ta`minlanishi;  current business conditions and goodwill - iqtisodiy holati va uning kelajagi.

www.arxiv.uz Bu usul bo`yicha mijozning obro`si, mas`uliyat darajasi, qarzni to`lashga bo`lgan istagi va tayyorgarligi tekshiriladi. Dastavval bank mijozning: o`tmishda o`z majburiyatlariga qanday munosabatda bo`lganligi; qarzlarni to`lashda kamchiliklar bo`lganligi; kreditlanuvchi subyektning iqtisodda, bozorda qanday mavqega ega ekanligini tekshiradi. Bunda bank qarzdor bilan suhbat olib boradi, arxivdan mijoz to`g`risida materiallarni olib, tahlil qiladi, boshqa firma va banklar bilan maslahatlashadi va hokazo. Qarzdorning to`lov qobiliyatida uning moliyaviy imkoniyatlari, uning kreditni to`lash qobilyati qarzdorning foyda va zararlari hamda kelajakda bo`lishi mumkin bo`lgan o`zgarishlar puxta tahlil qilish orqali aniqlanadi. Unda bank qarzni to`lash bo`yicha mijoz mablag`larining 3 manbasini chuqur o`rganib chiqadi. Bular:  joriy kassa tushumlari (cash flow);  aktivlarni sotish;  moliyalashtirishning boshqa manbalari (jumladan, pul bozoridagi qarzlar). "Besh oylar"ga qaytar ekanmiz, shuni ta`kidlab o`tish kerakki, bank asosiy e`tiborini boshqa omillarga ham, jumladan, firmalarning aksiyador kapitaliga, uning tuzilishiga, aktiv va passivlarning boshqa moddalariga bo`lgan nisbatiga hamda qarzning ta`minlanishiga, uning yetarlilik darajasiga, sifatiga va qarzni to`lamaslik holida garovni sotish darajasiga qaratadi. So`ngra, kreditga bo`lgan talabnomani qarab chiqqanda umumiy shart-sharoitlar jumladan; davlatdagi ishbilarmonlik iqlimini aniqlovchi va bank bilan birgalikda qarzdorning holatiga ta`sir etuvchi omillar: iqtisodiy ahvol, monand tovar bo`yicha boshqa ishlab chiqaruvchilar tomonidan raqobatning mavjudligi, soliqlar, xom ashyoga narx- navolar va boshqalarga e`tibor qaratiladi. Angliya banklarida mijozning kreditga layoqatliligini aniqlashda savollar varag`i mavjud. Savollarga javoblar bankka kredit berish karorini qabul qilishga imkon beradi. Quyida shunday savol-varaqning namunasini keltiramiz. Avvalambor qarz oluvchi (borrower)ga ta`rif beriladi. Uning oilasi, obro` - e`tibori, sofdilligi, bankka tanishligi, bank bilan munosabatlari. Boshqaruv tarkibi malakasi - ma`lumoti, mutaxassislik bo`yicha staji, boshqara olish qobiliyati;

www.arxiv.uz To`lovga qobillik - to`lov intizomiga rioya qilish, biznes talablariga resurslarning mosligiga e`tibor beriladi. Keyin esa quyidagi asosiy ko`rsatkichlar tekshiriladi: 1. Purpose (kredit maqsadi). Qonuniyligi, bank kredit siyosatiga to`g`ri keladimi va boshqalar; 2. Amount (kredit summasi) kredit summasini hisoblashda aniqlik. Tasdiqlovchi hujjatlar mavjudmiyo so`ralgan summa yetarli, kam yoki ko`pligi; 3. Repayment (qaytarish) kredit kachon qaytariladiyo qaytarilish grafigi mavjudligi qaytarilish manbasi - kelajak daromadlari, qisqa muddatli kreditlar, aktivlarni sotish qarz oluvchi pul okimlarini bashorat qilish; 4. Viability (kreditlanayotgan loyihaning realligi) mazkur kredit qanchalik zarur texnik - iqtisodiy asoslar bajarilganmi. Mazkur kompaniya hisobvaraqlari tahlil qilinganmiyo qarz oluvchi balansi baholanganmi; 5. Risks (risklar). Bank va kompaniya uchun risklar manbalarini mujassamlanganligi riskning oldini olish chora - tadbirlarini amalga oshirish mumkinmi; 6. Security (ta`minlanganlik). Ta`minot taqdim etilmoqdami u mavjudmi. Garovlarni sug`urta polislarini tekshirish. Garov qiymati kanday? Garovni qayta baholash bo`lib o`tadimi, qachon? 7. Prositability (foydalilik) kredit shartnomasida daromad va xarajatlar aniq ta`riflanishi lozim. Foiz darajasi bank tortilgan riskka mos keladimi? Foiz darajasi, xarajatlarni qoplaydimi? Yuqoridagilarni o`zida ifoda qiluvchi "Parts" nomli qarz oluvchi qobiliyatini tahlil qilish usuli keng tarqalgan bo`lib, unda:  Purpose - kreditning maqsadi;  Amount - ssudaning hajmi;  Repayment - qarzni to`lash;  Merm - muddati;  Security - ssudaning ta`minlanganligi kabilar tahlil qilinadi.

www.arxiv.uz Mijozlarning kreditga layoqatliligini tekshirishning boshqa usullari ham mavjud. Mijozning kreditga layoqatliligi asosida mijozning faoliyatini xarakterlaydigan zarur axborotlarni yig`ish yotadi. AQSH va boshqa G`arb mamlakatlarida mijozning kreditga layoqatliligini tahlil qilishda banklar uchun maxsus huquqiy norma va qonunlar mavjud. Mijozlar hisobotlarini banklar tomonidan tahlil qilinishi ikki xil ko`rinishga ega: ichki va tashqi ko`rinishga ega. Tashqi tahlil shu qarz oluvchi faoliyatini boshqalar bilan solishtirishdan iborat. Ichki tahlil esa moliyaviy hisobotlarning turlicha qismlarini ma`lum vaqt oraligida solishtirishdan iboratdir. Xorijiy davlatlar amaliyotida mijozning pul oqimi chuqur tahlil qilinadi. Pul oqimi mijozning o`z xarajatlarini qoplash va qarzlarni o`z resurslari hisobidan to`lash qobiliyatining o`lchamidir. Bunday tahlil turlicha olib boriladi, jumladan, bu maqsadda qarz oluvchining pul mablag`larining harakat hisobotidan foydalanishi mumkin. Buning uchun mijoz pul mablag`larining harakati haqidagi hisoboti tuziladi va u quyidagi savollarga javob berishiga imkoniyat beradi.  Mijoz kelajakda moliyaviy aktivlarning o`sishi uchun o`zini pul mablag`lari bilan ta`minlay oladimi?  Qarz oluvchi faoliyatining o`sish sur`ati tashqi manbalardan moliyalashtirish zarur bo`lgan darajada tezligi.  Qarz oluvchi keyingi investitsiyalashdan paydo bo`lgan qarzni qoplash uchun ortiqcha pul mablag`lariga egami? Bank amaliyotida mijozning kreditga layoqatliligini tekshirishning to`g`ri va egri usullari mavjuddir. To`g`ri usullardan kam foydalaniladi. Bunda mijoz tomonidan to`plangan ballar, u olishga haqli bo`lgan ssuda summasiga tenglashtiriladi. Egri usullar esa juda keng tarqalgan. Uning mazmuni turlicha baholash ko`rsatkichlariga ma`lum ballar berishdan iboratdir. Buning natijasi bo`lib mijozning kreditga layoqatliligini sinfini aniqlash xizmat qiladi. O`z - o`zidan ayon bo`lib turibdiki, mijozning kreditga layoqatliligini baholashda ballar tizimidan foydalanish - eng obyektiv va iqtisodiy asoslangan qarorlarni qabul qilish jarayonidir. Yagona muammo shundan

www.arxiv.uz iboratki, bunda mijozning kreditga layoqatliligini baholash bo`yicha axborotlarning yangilanishi talab qilinadi, bu esa o`z navbatida, bank uchun juda qimmatga tushishi mumkin. Shuning uchun uncha katta bo`lmagan banklar odatda axborot bazasining cheklanganligi va ko`p xarajatliligi tufayli mijozning kreditga layoqatliligini tahlil qilishda "koeffitsiyentlar" usulidan foydalaniladi. To`lovga layoqatlilikni tahlil qilish asosida mijozning faoliyatini to`laroq aks ettiruvchi ma`lumotni yig`ish yotadi. AQSH va boshqa G`arb davlatlarida to`lovga layoqatlilikni aniqlashda bank tomonidan qo`llaniladigan ma`lumotlarni yig`ish tartibi va ma`lumot hajmiga tegishli maxsus yuridik normalar ishlab chiqilgan. Unda ko`rsatilishicha to`lovga layoqatli bo`lgan ixtiyoriy qarz oluvchiga kredit berish mumkin. AQSH Kongressi "Teng kredit olish imkoniyati to`g`risida"gi (ECOA) -Equal Credit Opportunites Act) qonunni qabul qilgan. Qonunga muvofiq kreditorlar tomonidan kredit qarz oluvchilarning yoshi, oilaviy ahvoli, jinsi, dini va millatiga qarab ajratilmasligi kerak. Kredit haqiqatda mijozning kredit to`lay olish qobiliyatiga qarab ajratilishi lozimligi ko`zda tutilgan. Mijozni to`lovga layoqatliligini aniqlashda va bank tomonidan anketa to`ldirishda asosiy mezonlarni belgilaydigan boshqa bir yuridik hujjat AQSH FRT tomonidan qabul qilingan "V" yo`riqnomasidir. Bu yo`riqnomada qaysi ma`lumotlar mijozni to`lovga layoqatliligini aniqlashda balli tizim qo`llanilishi mumkinligi ko`rsatilgan; mijozga qarshi ishlatiladigan ma`lumot yig`ishdagi cheklovlar ham ko`rsatib o`tilgan. Masalan, qarz oluvchi majburiyatlari bo`yicha javobgarligidan qat`iy nazar o`z oilasi haqida anketaga ma`lumot yozishi kerak. Kreditorlar esa kredit olish uchun arizani olganlaridan keyin 30 kun mobaynida mijozning kredit olish imkoniyati haqida unga xabar qilishi kerak. Masalan, Buyuk Britaniya Parlamentida 1993 yil mamlakatning yirik banklaridan biri (N) National Westministir Bank ko`p yillar davomida o`z mijozlaridan siyosiy axborotlar va so`rovlar olganligi haqida tortishuvlar bo`lgan. AQShda qonun qarz oluvchining oilaviy ahvoli va holati, telefoni bor-yo`qligi haqidagi ma`lumotlarni mijozlardan yig`ish imkoniyatini banklar uchun cheklab qo`ygan. Chet el adabiyotlarida mijozning kuchli va kuchsiz tomonlari, uning imkoniyatlari va riskini aniqlashda "SWOT" (S - strong, W - weak, O-opportunites, T-threat) metodidan

www.arxiv.uz foydalanilishi mumkinligi to`g`risida fikr bildirilgan. Bunda mijozning to`lovga layoqatlililigining asosiy mezonlari ; ya`ni:  qarz olish uchun ariza beruvchilarning kuchli tomonlari;  qarzdorning kuchsiz va bo`sh tomonlari;  qarz oluvchining muvaffaqiyati uchun qaysi omillar muhimligini aniqlash;  kredit berishdagi risk darajasi kabi ko`rsatkichlar o`rganib chiqiladi. Mijozning moliyaviy hisobotining bankirlar tomonidan tahlil qilishning ikki xil shakli bor: Ichki va tashki tahlil. Ichki tahlilda mijoz hisobotining muhim elementlari bir-biriga taqqoslanadi va ma`lum vaqt davomida o`zgarishi tahlil qilinadi. Tashqi tahlilda qarz oluvchi boshqa qarz oluvchilar bilan taqqoslanadi. Ichki tahlil koeffitsiyentlar tahlili bo`lib, uning ikkita kamchiligi bor: 1) Koeffitsiyentlar mijoz operatsiyalari qanday o`tayotganligi to`g`risida ma`lumot bermaydi; 2) Tahlilda o`tib ketgan ma`lumotlardan foydalaniladi, lekin kredit kelajakdagi faoliyat uchun beriladi. Ko`pgina g`arb mamlakatlarida mijozlarning to`lovga layoqatliligini baholash quyidagi yunalishlarda olib boriladi: 1. Personal capacity - qarz oluvchining shaxsiy fazilatlari (odilligi, maqsadining jiddiyligi yaxshi ishchi sifatida tavsifi va boshqalar); 2. Revenues - mijoz daromadi, oilaning yalpi daromadi tahlili. Bunda mijozning kreditni qoplash xarajatlari uning oylik daromadlarining 1/3 qismidan oshmasligi kerak. 3. Material capacity - ssudaning ta`minlanishi, mijozning ko`chmas va boshqa mulklari tahlili; Ko`pincha mijozning pul oqimlari to`g`risida ma`lumot talab qilinadi. Pul oqimi (cash flow) - bu mijozning xarajatlarini va majburiyatlarini qoplash uchun xususiy resurslarining yetarliligi yoki yo`qligini o`lchaydi. Xorijiy davlatlarda mijozning kreditga layoqatliligini aniqlashda quyidagi tartibda pul mablag`lari hajmi aniqlanadai: 17 - jadval Qarz oluvchining pul mablag`lari harakati to`g`risida hisobot .

www.arxiv.uz Ko`rsatkichlar Jam i Jori y yil 30 kunda n ortiq 60 kunda n ortiq 60 kunda n ortiq 1 yilda n ortiq  1. Daromadlar:  Maosh;  Mukofot;  Gonorar;  Nafaqa;  Kompensatsiya ;  Boshqalar.  2. Xarajatlar:  Soliqlar;  Kvartira to`lovlari;  Kommunal to`lovlar;  Bolalar tashkilotiga to`lovlar;  Kredit uchun foiz to`lovlari;  Boshqalar. 3. Ssudani qoplash uchun jami (1 - 2);

www.arxiv.uz Ortiqcha "q"; Yetishmovchilik "-". Yuqoridagi jadval kelajakda ssudani qoplash imkoniyatini o`rganish uchun ishlatiladi. Rivojangan mamlakatlarda mijozni kreditlashning muhim jihati kredit berish jarayonining (yuridik va jismoiny shaxslarga) markazida inson turadi. Masalan, Germaniyada qanday kredit olishdan qat`iy nazar, qarz oluvchi o`zining shaxsiy fazilatlari va to`lovga layoqatliligi to`g`risida bir qator hujjatlarni bankka berishi lozim. Kredit berish jumbog`ini yechishda nemis bankini qiziqtiradigan muammolar quyidagilardan iborat: 1. tadbirkorning shaxsiy xarakteri: xulq-atvori, qiliqlari, tashqi ko`rinishi, odati, ta`sirchan talaffuzi, odillik darajasi(iqtisodiy va moliyaviy holati to`g`risida ochiq so`zlashi), yoshi, oilaviy holati, jamoat ishlarida o`rni, mansabi va xobbisi; 2. umumiy ma`lumoti: o`quv yurtini tugatganligi to`g`risidagi diplom nusxasi, kvalifikatsiyasi, riskka qo`l urishi, iqtisodga qiziqishi, rejalashtirish qobiliyati; 3. jismoniy holati: sog`ligi holati, (oldingi kasalliklarini xisobga olgan holda), sport bilan shug`ullanishi; 4. texnik bilim saviyasi: maxsus o`quv yurti, tajribasi, ishga ixtisoslashuvi; 5. mulki: tashkilot ishlarida qatnashish darajasi, shaxsiy mulki, ko`chmas mulkka egalik qilishi, daromadning boshqa manbalari, korxona daromadidan shaxsiy foydasi, shaxsiy qarzlari, soliq majburiyatlari, oila a`zolarining mulkiy holati, musobaqalarda ishtiroki. Savollarga javoblar bank bo`limida suhbat, telefon yoki anketa berish orqali aniqlanishi mumkin. Nemis banklarida mijozning to`lovga layoqatliligini baholashda arizaning "Oylik daromad hisobi" bo`limi asosiy o`rin egallaydi. A: Oylik daromad V: Oylik xarajati soliqdan tashqari maosh joriy xarajatlar bolalar uchun olinadigan nafaqalar sug`urta badallari

www.arxiv.uz pensiya oldingi kredit uchun to`lovlar omonatlar va qimmatli qog`ozlar bo`yicha foizlar kvartira to`lovlari boshqa daromadlar boshqa xarajatlar JAMI: A JAMI: V S: Ixtiyoridagi daromad (A - V) Hozirgi vaqtda Germaniyadagi barcha tijorat banklari individual shaxslarga berilgan ssudalar to`g`risida Bundes bankning maxsus departamentiga ma`lumot berishlari shart. Bu bankning shu sferadagi faoliyatini nazorat qilishga imkoniyat yaratib beradi. Fransiya va Belgiyada tijorat banklari Markaziy bankdan individual ssudalarni to`lamaydiganlar haqida ma`lumot olish huquqiga ega. Lyuksemburgda bank sirini saqlash zaruriyati tufayli bu huquq ishlatilmaydi. Lekin, mijozning, masalan, jamg`arma depozitini ssuda olingan bankka ko`chirish imkonyati banklar uchun yaratilgan. Bulardan tashqari mijoz kreditni to`lay olmasa, maoshidan akseptsiz shaklida undirib olish huquqini bankka beradi. Bular bilan bir qatorda mijoz obro`sini baholash ham juda muhimdir. Buni baholashning bir yuli - kredit skoring yulidir. Skoringni (ochko, ball yig`ish) har bir bank holati, vaziyatiga qarab o`zlari ishlab chiqadilar. Kredit skoring modeli birinchi bo`lib, amerika iqtisodchisi D.Dyuran tomonidan 1940 yillar boshida ishlab chiqilgandi. U ball hisoblashda quyidagi koeffitsiyentlarni qo`lladi: 1. yoshi: 20 dan yuqori bo`lgan har bir yil uchun 0,1 bal (maksimum - 0,3); 2. Jinsi: Ayol - 0,4; erkak - 0; 3. Yashash muddati: berilgan joyda yashagan har bir yili uchun 0,042 ball (maksimum - 0,42); 4. Kasbi: kichik riskdagi kasb uchun - 0,55, yuqori riskdagi kasb uchun - 0, 0,16 - boshqa kasblar uchun; 5. Bandligi - 0,059 - bir koorxonadi ishlagan har bir yili uchun(maksimum - 0,59); 6. moliyaviy ko`rsatkichlari: 0,45 - bankdagi mablag`lari uchun; 0,35 - kuchmas mulkka egaligi uchun, 0,19 - hayoti sug`urta polisi uchun.

www.arxiv.uz Bu koeffitsiyentlarni qo`llash bilan Dyuran "yaxshi" va "yomon" mijoz o`rtasidagi chegarani 1,25 ball deb oldi. 1,25 balldan yuqori balli mijozlar kreditga layoqatli hisoblangan, bundan kam ball yiqqanlar esa kreditga layoqatsiz deb topilgan. Hozirda AQSH banklari idividual shaxslarni kreditlashda turli xil yondashuvlar ishlab chiqmoqdalar. Har bir bank o`zining xususiy tizimini ishlab chiqmoqda.Ko`pgina Amerika banklari o`z amaliyotida mijozlarning kreditga layoqatliligini baholashda ikki xil usuldan foydalanadilar: 1. banklar birinchi mijozni bank talablari yuzasidan tekshirib chiqadi va kredit berish yoki bermaslikni hal qiladi. 2. kreditga layoqatlilikni baholashda balli tizimdan foydalaniladi. Bunda matematik korrelyatsion tahlil va omillar tahlilidan foydalaniladi. Banklar mijoz balansining moddalari va bo`limlari orasidagi turli proporsiyalarni ta`riflovchi boshqa moliyaviy koeffitsiyentlarni ham hisoblaydi. Banklar bu koeffitsiyentlarni me`yoriy kattaliklarini belgilaydilar va mavjud kattaliklarni ular bilan solishtirib, so`ng solishtirish natijalariga ko`ra mijozning kreditga layoqatliligi hisoblanadi. Koeffitsiyentlarning me`yoriy chegarasi turli tarmoq, hudud va boshqalardagi korxonalar uchun turlicha bo`lishi mumkin. Bunday baholashlar haqiqatga yaqinroq bo`lishi uchun uzoq muddat orasidagi mijozning moliyaviy ahvolini nazorat qilib borish, o`zgarishning aniq yunalishlarini, davrlarini, qonuniyatlarini aniqlovchi xususiy statistik ma`lumot bazasini yaratish zarur. Bank kreditga layoqatlilikning ball (reyting) tizimini qo`llashi ham mumkin, unda, har bir koeffitsiyentga (uning normativga yaqinligiga qarab) ballarda belgilanadi va to`plangan ballar yig`indisiga qarab mijozning yuqori, o`rta yoki past guruh likvidlik bo`yicha ajratiladi. Mijozni reytingi bo`yicha qaysi gurhga mansubligiga qarab kredit talablarini susaytirishi, kuchaytirishi yoki umuman kreditlashni rad etishi mumkin. Qarz oluvchi moliyaviy holatini baholash bilan birga bank uning iqtisodiy holatini, faoliyat jarayonini, ishlab chiqarish mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar bilan munosabatlarini, korxona egalari bilan yellanma ishchilar o`rtasidagi, boshqaruvchi va xodimlar o`rtasidagi munosabatlarni o`rganadi. Shuningdek, bank foydalani-layotgan texnologiyalar, vositalar, ularning yangiligini va raqobatbardoshligini o`rganadi, bozorlarni egallash (yoki to`xtatish) imkoniyatlarni va boshqalarni baholaydi. Hujjatlrni

www.arxiv.uz tahlil qilish bilan birga bank xodimlari mijozlarni "joylarga" borib tekshirish, mijozlarning ish jarayonini tartibi va tashkil etilishi bilan tanishishi maqsadga muvofiq. Keyingi paytlarda, ayniqsa, iqtisodiy rivojlangan davlatlarda bank mijozlarining ma`naviy-axloqiy sifatlariga tobora ko`p e`tibor berilmoqda. Bu sifatlarning yetarli darajada aniq baholash imkonini beruvchi testlar va uslublar yaratildi. Ana shunday testlardan biri "qizil signallar tizimidir". U xorij banklariningg tajribalarining qo`rsatishicha mijozlarning ishonchliligini aniqlashga imkon beradi. Qarz oluvchi tarixidan signallar; "qizil signallar tizimi" to`g`risida qisqacha to`xtalamiz. Bu tizim qarz oluvchining faoliyatiga baho beruvchi bir necha bo`limlardan iborat: 1. Yaqin o`tmishdagi moliyaviy noqobilligi. 2. Qarz oluvchi ma`lumotlaridagi nomutanosibliklar va qarama - qarshiliklar. 3. Qarz oluvchini boshqarishga doir "signallar". 4. Qarz oluvchi ishonchli aloqalari mavjud, hamkorni qidirmoqda. 5. Boshqaruvchining past ma`naviy sifatlari. 6. Boshqarish uchun xodimlar, oila a`zolari, kompaniya xo`jayinlari orasida kurash. 7. Boshqarishdagi tez - tez o`zgarishlar. 8. Boshqaruvchining xovliqma xarakteri. 9. Boshqaruvchilarning kreditlash jarayonini tezlashtirishga harakat qilishlari. Aylanma aktivlar. Ishlab chiqarish faoliyatini aks ettiruvchi "signallar" 1. Mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar qatorini farqlardi. 2. Qarz oluvchinig o`z debitorlari ustidan nazorati susayganligi. 3. Qarz oluvchining bugungi kunda muammolarni boshidan kechirayotgan soxaga tegishliligi. 4. Balansining aktiv va passiv moddalari bo`yicha mutanosibligi.

www.arxiv.uz Kreditlashga tegishli "signallar" 1. Qarz oluvchi kredit maqsadini aniq ko`rsatmaydi. 2. Qarz oluvchida qarzni to`lash bo`yicha aniq dastur yo`q. 3. Kreditni to`lash bo`yicha zahira mablag`lari yo`q. 4. Qarz oluvchi maqsadi moddiy ta`minotga ega emas. 5. Qarz oluvchining kredit savolnomasi yomon asoslangan. 6. Qarz oluvchi bir vaqtning o`zida ham aktivlari, ham umumiy kapitali garoviga ssuda olishni mo`ljallagan. 7. Kredit bevosita kiymat tashkil etiluvchi, ishlab chikarish jarayoniga emas, balki muomala sohasiga yunaltirilgan. 8. Kreditni qaytarish muddati to`liq asoslanmagan. Belgilangan normalardan chetlashish "signallari" 1. O`z xo`jalik faoliyati bo`yicha hisobot ma`lumotlarini taqdim etish davriyligidagi buzilishlar. 2. Bank hisob varaqlarini yuritishdagi normalardan chetlashishlar. 3. Kreditlash shartlarini qayta ko`rilishi; kreditni qaytarish sxemasidagi o`zgarishlar; ssudani cho`zish bo`yicha iltimoslar. 4. Xo`jalik faoliyati moliyaviy ko`rsatkichlarini rejadan farqlanishi. 5. Qarz oluvchining mahorati va hisob tizimlarida chetlanishlar. Natsional De Pari (Fransiya) bankida individual mijozlarning kreditga layoqatliligini baholashga doir misol. Ko`rsatkichlar Haqikatdagi ma`lumotlar O`rtacha statistik ma`lumot Kasbi bo`yicha o`rtacha Yoshi 20 yil 0,25 30

www.arxiv.uz Bitta ish o`rnida ishlagan vaqti 2,5 yil 0,15 2 Ish joyi Bank Yillik daromadi 100 ming frank 2% Ma`lumot mahsus Oilaviy holati Oilali, 1ta bolasi bor 2% Ssuda muddati 1 yilgacha 2 yil 3 yil 4 yil 5 йил Kreditga layoqatlilik sinfi 5 (a`lo kredit ga layoqatli) 40 % 60 % 80 % 100 % 120 % 4 (yaxshi) 20 % 30% - - - 3 (o`rta) 10 % 15 % - - - 2 (qoniqarli) - - - - - Kreditga layoqatlilikni baholash bilan birga bank kreditdan foydalnishning iqtisodiy samaradorligini ham tekshiradi. Buning uchun qarz oluvchini kredit olishdan maqsadini tasdiqlovchi hujjatlar ko`rib chiqiladi. Bank qarz oluvchining maqsadini realligini va haqqoniyligini, ularni (talab, taklif, sifat va miqdor, narxi, raqobatchilarning qarshiligi va boshqa ko`rsatkichlari bo`yicha) shakllanayotgan bozor konyukturasiga mos kelishini baholaydi. Shu bilan birga, bank mijoz kredit so`ragan faoliyat turi bo`yicha daromad va xarajatlarni solishtiradi. Bank kreditdan foydalanish natijasida mijozning o`z xarajatlarini qoplashi va kreditning qaytarilishiga yetarli daromad olishga imkon bo`lishi lozim. Ana shunday baholashlarga asosan bank kreditni berish (yoki uni rad etish) to`g`risidagi qaror qabul qiladi. Mijozning kreditga layoqatliligiga qarab bank kredit bo`yicha foiz, muddat va summasini o`zgartirishi mumkin. Bu parametr qarz oluvchi bilan muqokama etiladi va kredit shartnomasida belgilab qo`yiladi. Ko`rib chiqqanimizdek, turli mamlakatlarda kreditga layoqatlilikni aniqlashda turlicha yondashuvlar bo`lsada, ularning asosiy maqsadi bank tomonidan beriladigan kreditlarning samarali ishlatilishi va ularning o`z vaqtida bankka qaytib kelishini ta`minlashdan iborat.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasining "Investitsiya faoliyati to`g`risida" gi Qonuni, (1998. 24 dekabr). Xalq so`zi, 1999. 12 yanvar. 7 - son. 2. O`zbekiston Respublikasining "Chet el investitsiyalari to`g`risida"gi Qonuni, (1998. 30 aprel). Xalq so`zi, 1999 y. 12 yanvar. 7 - son. 3. O`zbekiston Respublikasining "Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni ximoya qilish choralari to`g`risida"gi Qonun. (1998. 30 aprel). Soliq va bojxona xabarlari, 1998 y. 22 - son. 4. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining "Kichik va o`rta tadbirkorlikni rivojlantirishni rag`batlantirishga oid qo`shimcha chora - tadbirlar to`g`risida"gi Farmoni, (1997. 31 yanvar). Soliq va bojxona xabarlari, 1997 y. 6 - 12 yanvar. 7 - son. 5. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining "Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora - tadbirlar to`g`risida"gi Farmoni, Xalq so`zi. 2000 y. 21 mart. 6. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Tadbirkorlik subyektlarini davlat ro`yxatidan o`tkazish va hisobga qo`yish tizimini takomillashtirish to`g`risida"gi qarori. Toshkent oqshomi. 2001 y. 24 avgust. 99 - son. 7. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining "Kichik korxonalar, dehqon va fermer xo`jaliklarini mablag` bilan ta`minlash, moddiy - texnik ta`minlash, ularga bojxona imtiyozlari berish, bank xizmatlari va boshqa xizmatlar ko`rsatish bo`yicha qo`shimcha chora - tadbirlar to`g`risida"gi qarori. (2001. 10 sentabr). Mulkdor, 2001 y. 14 - 20 sentabr. 37 - son. 8. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Kichik va o`rta tadbirkorlikni rivojlantirishni uchun xorijiy kreditlar berishni tashkil etish masalalari to`g`risida"gi qarori, (1997. 7 fevral), Soliq va bojxona xabarlari, 1997 y. 6 - 12 yanvar. 7 - son.

www.arxiv.uz www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Aylanma mablag‘lar va mijozlarning kreditga layoqatliligini baholash usullari

Aylanma mablag’lar va mijozlarning kreditga layoqatligini baholash usullari

Aylanma fondlar (mablag`lar) tushunchasi, tarkibi va ko`rsatkichlari

Mijozning kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlari va ularning tahlili

Kreditga layoqatlilik tahlili