Kreditga layoqatlilik tahlili - Iqtisodiyot - Referatlar

Kreditga layoqatlilik tahlili

Yuklangan vaqt:

11.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

889 KB

Ko'chirib olish

Kreditga layoqatlilik tahlili Reja : 1. Kreditga layoqatlilik tahlilining mazmuni , maqsadi va vazifalari . 2. Kreditga layoqatlilikning tavsifi . 3. Kreditga layoqatlilikni baholash va tahlil qilishning asosiy usullari : ekspert baholash va ballik ( skoring ) baholash tizimi . 4.Kreditga layoqatlilikni baholashda tijorat banklarining kredit siyosatining o`ziga xos jihatlari. 5.Korxonaning ishonchliligini baholash. 6.Raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarish qobiliyatini tahlili. 7.Daromad tahlili. 8.Kredit resurslari maqsadligini tahlili. 9.Kreditga layoqatlilikni moliyaviy koeffitsiyentlarda baholash. 10.Kreditni ta`minlanganligini tahlili. 11.Risklar tahlili. Kreditga layoqatlilikni baholashda nazoratning davomiyligi.

Kreditga layoqatlilik tahlilining mazmuni, maqsadi va vazifalari Korxonalar iqtisodiy faoliyatida albatta, qarz kapitaliga zaruriyat sezadilar. Negaki, biznesni dastlabki qadamiga tadbirkorlarda doimo ham mablag` yetarlicha bo`lmaydi. Iqtisodi rivojlangan davlatlarning biznes hayotini kuzatish shuni ko`rsatadiki, faoliyatni, biznesni 90 foizi qarz kapitali hisobiga yo`lga qo`yiladi. Bundan ko`rinib turibdiki, korxonalar doimo aniq biznes loyihalari, rejalari asosida qarz kapitali jalb qiladilar va uni ishlatishdan naf ko`radilar. Korxonalarni kreditga layoqatliligini baholashni tasdiqlangan me`yoriy dalolatnomalari va nizomlariga tayangan holda har bitta biznes subyektini kreditni, qarzni qaytarib berish layoqati o`rganilmog`i lozim. Bu mezonlar O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki, Iqtisodiyot Vazirligi, Iqtisodiy nochor korxonalar bilan ishlash Qo`mitasi va tegishli Vazirliklar tomonidan tuzib chiqiladi. Uzoq muddatli va qisqa muddatli kreditlarning tarkiblanishi qarz munosabatlarini rasmiy jihatlariga ta`sir etmaydi. Ya`ni har ikkala holatda ham moliyaviy holat tahlili bo`yicha bir xildagi zaruriy amallar, analitik tadbirlar amalga oshiriladi. Odatda muddatliligi bo`yicha kreditlar va qarzlar uzoq, o`rta va qisqa muddatga tarkiblanishi belgilangan. Lekin hisob amaliyotida ularni uzoq va qisqa muddatli guruhga tarkiblash amaliyoti joriy etilgan. Uzoq muddatli kreditlar – uzoq muddatli aktivlarni (asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, kapital qo`yilmalar, o`rnatiladigan asbob-uskunalar yuzasidan, ularni sotib olish, qurish, ta`mirlash, ilmiy yangiliklar kiritish kabi yo`nalishlarda) moliyalashtirish yuzasidan bir yildan ortiq muddatga beriladi. Qisqa muddatli kreditlar – joriy, aylanma aktivlarni to`ldirishga, savdo hajmini oshirishga va boshqa maqsadlarga bir yilgacha muddatga beriladi. Korxonalarda uzoq va qisqa muddatli kreditlarni jalb etishda, aniq va puxta ishlangan biznes rejaga va investitsion loyihalarga e`tiborni qaratishi lozim. Lekin ungacha albatta, ushbu korxonaning, moliyaviy ahvoli o`rganilmog`i lozim.

Kredit resurslarini jalb etishda risklarni baholash masalasiga ham alohida ahamiyat qaratish zarur. Afsuski, bu borada amaliyotda tahliliy yechimlarning aniq metodologik jihatlari belgilanmagan. Kredit arizasi bergan korxonaning moliyaviy tahlilida muhim obyekt sifatida birinchi navbatda uning to`lov layoqati, qoplov koeffitsiyenti baholanadi. Korxonalar tomonidan olingan kredit resurslar nafaqat korxonaning to`lovga qobilligiga, balki uning mablag`larini harakatchanlik (likvidlilik) darajasiga ham bog`liq. Shu sababli‚ tahlil etishda buxgalteriya balansi ma`lumotlari asosida korxonalarning harakatchan mablag`lari holatiga, tez va sekin pulga aylanuvchi aktivlariga, nolikvid mablag`lar holatiga, ularning to`lov muddati kelgan, qisqa va uzoq muddatli majburiyatlar nisbatiga, doimiy passivlarni nolikvid va likvid mablag`larni manbalashiga baho berish talab etiladi. So`nggi paytlarda olingan kredit resurslarining o`z vaqtida qaytmaslik hollariga ko`p duch kelinmoqda. Shu sababli, korxonalarning kreditga layoqatliligini tahlil etishda moliyaviy holat tahlilida quyidagi qo`shimcha mavzularni o`rganish tavsiya etiladi; korxonalarning rentabellik darajasi; aylanma mablag`larning holati; o`z mablag`larini hajmi, ularning asosiy va aylanma kapitalidagi ishtiroki; ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlarni o`sish darajalari; to`lov muddati kelgan va o`tib ketgan debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining holatiga; korxonalarning pul va qimmatli qog`ozlarining mavjudligiga va boshqa jihatlariga ahamiyat beriladi. Korxona faoliyatining joriy va istiqboldagi rivojlanishini baholashda banklar tomonidan quyidagi muhim jihatlarga ahamiyat qaratiladi: Kredit oluvchining faoliyatini baholash Baholash elementlari Ko`rsatkichlari Mijozning faoliyatni rivojlantirishga intilishi o`sish dinamikasi o`zgaruvchanlik

istiqbollik Mahsulot (ish, xizmat)larga talabning o`zgarishi mijozlar tavsifi bozor hajmi va sifat ko`rsatkichlari sotish hajmi baho belgilash tartibi sotish rejasi talabning barqarorligi tovarning almashuvchanligi xavf-xatarlar Taklifning o`zgarishi raqobatchilar holati jo`natmalar muvofiqligi jo`natmalar xavf-xatari narxning barqarorligi ishchi kuchi bilan bog`liq sabablar xalqaro valyutaga talabning mavjudligi Mahsulotning sifat tasnifi texnologiya darajasi mahsulot sifati kapital va mehnat sig`imi Raqobat darajasi raqobatchilar raqobatning intensivligi bozorga kirishdagi to`siqlar peshqadam raqobatchilarning bozordagi ulushi Kreditga layoqatlilik tahlilining maqsadi – korxonalarning kredit, qarz mablag`larini jalb etishi yuzasidan ularning moliyaviy holati va natijalarini tahlil etish orqali pul mablag`larini ko`paytirish imkoniyatlarini retrospektiv tahlilini amalga oshirishdan iborat. Korxonalarning kreditga layoqatligini baholashda tahlil oldiga quyidagi vazifalar qo`yiladi: korxonalarning kreditga layoqatliligini davriy oraliqlar bo`yicha o`rganish; korxonalarning moliyaviy barqarorligi, aktivlar va kapital foydaliligini baholash; mablag`larni joylashinuvidagi holat, ularning aylanuvchanligini baholash;

muddati o`tgan majburiyatlarning holati, korxonalarning moliyaviy mustaqillik darajasidagi o`zgarishlar, sotish hajmidagi o`sish, likvid mablag`larning holati kabi qo`shimcha ko`rsatkichlarga baho berish. Kreditga layoqatlilikni tahlil etishning darajasi va sifati axborot manbalarining to`liqligiga va ularning atroflicha o`rganilishiga bog`liq. Shu sababli tahlil etishda o`rganiladigan axborotlarni tarkiblash va ularni tizimlashtirish muhim masala hisoblanadi. Quyida, korxonalar kreditga layoqatliligini baholash, tahlil etishning axborot manbalari va ularga qo`yilgan talablarni keltirib o`tamiz. Kreditga layoqatlilikni baholashda ichki va tashqi moliyaviy tahlilni axborot manbalari Ichki moliyaviy tahlilning axborot manbalari Tashqi moliyaviy tahlilning axborot manbalari Ta`sis hujjatlari Ta`sis hujjatlari Uchinchi shaxslar bilan bog`liqlikni tasdiqlovchi hujjatlar Faqat qarz beruvchi bilan bog`liq bo`lgan hujjatlar Biznes reja, texnik iqtisodiy asosnoma Biznes reja, texnik iqtisodiy asosnoma Loyiha smeta hujjatlari - Birlamchi hujjatlar (asosiy vositalarni baholash, ularning tarkibi, harakati, oborot aktivlarini holati, harakati haqidagi, xo`jalik jaryonlari haqidagi - Analitik hisob ma`lumotlari - Buxgalteriya hisobotlari Buxgalteriya hisobotlari Statistik hisobotlar Statistik hisobotlar Soliq hisobotlari Soliq hisobotlari Audit xulosalari, nazorat va soliq tekshirishlari dalolatnomalari Yakuniy auditorlik xulosasi - Qarz oluvchining shaxsiy sifatlari haqidagi ma`lumotnoma, qarzdorning dong`i, shuhrat taratishi (Gudvil) - Kredit tarixi yuzasidan axborotlar - Boshqa kredit tashkilotlari ma`lumotlari Faoliyatning ruxsat etilgan va etilmagan turlari bo`yicha maxsus axborotlar Faoliyatning ruxsat etilgan va etilmagan turlari bo`yicha maxsus axborotlar Makroiqtisodiy va maxsus axborotlar Makroiqtisodiy va maxsus axborotlar

(davlat dasturlari, tarmoqning rivojlanishi haqidagi manbalar va h.k.) (davlat dasturlari, tarmoqning rivojlanishi haqidagi manbalar va h.k.) Ekologik me`yorlar bo`yicha axborotlar Ekologik me`yorlar bo`yicha axborotlar Tahlil etishda taqdim etilgan manbalarning axborotligi va tarkibi yuzasidan ham muhim talablar qo`yiladi. Bu talablar mijozning kreditga layoqatliligini baholashda tashqi tahlilchiga kredit resurslarini jalb etish yuzasidan tuzib chiqiladigan savolnomaga to`liq javob tayyorlashga imkon beradi. Bu holat kredit mablag`larini jalb qilishdagi turli havf-xatarlarni oldini olishga, kredit tashkilotlarining jalb qilingan resurslarni o`z vaqtida va foizi bilan qaytarib olishiga hamda ularning likvidliligini oshirishiga imkon beradi. Mijozning kreditga layoqatliligini baholashda taqdim etiladigan manbalarning tarkibi Axborot manbalari Axborot tarkibi Ta`sis hujjatlari kapital tarkibi foydani taqsimlash yo`nalishlari aksionerlar tarkibi korporativ mijozning ichki tarkibi Buxgalteriya hisoboti korxona mulki tarkibi va tuzilishi korxona moliyaviy holati, to`lovga qobilligi va moliyaviy barqarorligi xususiy va qarzga olingan mablag`lardan samarali foydalanish holati debitorlik va kreditorlik majburiyatlar tarkibi, tuzilishi va nisbati kreditorlar oldidagi majburiyatlarni qoplash darajasi korxonaning foydaliligi pul mablag`larining oqimi iqtisodiy nochorlikka tushmaslik xavf- xatarining darajasi Texnik iqtisodiy asoslash, biznes reja korxonaning dong`i, shuhrati korxonani rivojlantirish strategiyasi tashkiliy tuzilish sifati ta`minot sifati aktivlar sifati operatsion faoliyatning darajasi texnik qurollanish darajasi

mahsulotlarni sotish bozorining divertsifikatsiyasi jalb qilinadigan mablag`larga talabning asoslanishi Kredit byurolari boshqa kreditlarning olinganligi boshqa kreditlardan foydalanganlik darajasi kredit tarixi Boshqa banklar boshqa kreditlar boshqa kreditlardan foydalanganlik darajasi moliyaviy aktivlari Tashkilotlar, raqobatchilar bozordagi obro`si bozordagi ulushi raqobatdagi g`ayratliligi tarmoqdagi o`rni Xaridorlar raqobatchilar o`rtasidagi shuhrati sotish hajmi mahsulot sifati xaridorlarni kreditlash shartlari Mol yetkazib beruvchilar kreditor obro`si kreditlash shartlari mahsulot yetkazib berish hajmi qiyosiy o`rni Boshqa manbalar (reyting agentliklari, birja ma`lumotlari va.h.k.) makroiqtisodiy ma`lumotlar tarmoq bo`yicha ma`lumotlar maxsus hisobotlar statistik manbalar Kreditga layoqatlilikning tavsifi Xo`jalik yurituvchi subyektlarini rivojlanishida kredit munosabatlari va to`lov qobiliyatini o`rganish dolzarb masala hisoblanadi. Banklar xo`jalik yurituvchi subyektlarning kreditga layoqatliligini baholash orqali risklarni kamaytirishga, kredit resurslarini oqilona joylashtirish orqali o`z daromadlarini oshirishga, moliyaviy barqarorligini mustahkamlashga erishadilar. Kreditga layoqatlilik ko`rsatkichlarini ikki tomonlama ko`rib chiqish lozim:

1. Qarz oluvchi nuqtayi nazaridan kreditga layoqatlilik darajasi – kredit shartnomasini tuzish imkoniyati, olingan kreditlarni o`z vaqtida qaytara olish qobiliyati bilan baholanadi. 2. Bank nuqtayi nazaridan, kreditga layoqatlilik darajasi korxonaga beriladigan kreditning hajmini to`g`ri aniqlay olish mas`uliyati bilan inobatga olinadi. Ma`lumki, iqtisodiyotni liberallashtirish sharoitida xo`jalik yurituvchi subyektlarining, banklar faoliyatining tijoratlashuvi yuzaga keladi. Bu esa tomonlarning qaysi mulk shakliga asoslangan bo`lishiga qaramasdan iqtisodiy jihatdan to`liq mustaqil bo`lib, o`z xarajatlarini daromadlari bilan qoplashnishini talab etadi. Faoliyatning moliyaviy mablag`larga tayanishi oqibatida korxonalar faoliyatini rivojlantirishning ichki imkoniyatlari doimo ham yetarli bo`lmaydi. Shu sababli subyektlar ko`pincha qo`shimcha pul mablag`lariga ehtiyoj sezadilar va bu ehtiyojlar bank kreditlari hisobidan qoplanishi mumkin. Bank kreditlari nafaqat korxona va tashkilotlarni moliyaviy ta`minlash manbasi balki ularni maqsadli, muddatli, ta`minlangan holda joylashtirish orqali o`zining faoliyat davomiyligini ham ta`minlab berishning zaruriy sharti hisoblanadi. Tijorat banklari faoliyatida qo`yilgan maqsadga erishish va bergan kreditlarining samara bilan bankka qaytib kelishini ta`minlashi uchun mijozning moliyaviy holatini uning kreditni o`z vaqtida qaytara olishi imkoniyatlarini tekshirib ko`rishi lozim. Kreditga layoqatlilikni baholashda banklar nafaqat mijozning o`tgan davr ma`lumotlariga baho berishi, shu bilan birga uning kelajakdagi moliyaviy ahvolini ham bashoratlashi zarur. Moliyaviy barqarorlikni va kredit operatsiyalaridagi risk hisobini obyektiv baholash, bankka kredit resurslarini samarali boshqarish hamda foyda olish imkonini beradi. Iqtisodiyot tarmoqlarini liberallashtirish muhim vazifa sifatida qabul qilinishi korxonalarning to`lov qobiliyati va barqarorligini aniqlashda chet el tajribasiga asoslangan buxgalteriya hisobini yuritish zaruriyatini tug`dirmoqda. Bunda buxgalteriya balansining yangi tahlilini yuritish asosiy o`rinni egallaydi.

Balansdagi aktiv va passivlarni qabul qilingan moddalar bo`yicha guruhlashtirilishi, to`lov qobiliyati va kreditga layoqatlilikni yetarli darajada chuqurroq tahlil qilish imkonini beradi. Kreditga layoqatlilikni baholash va tahlil qilishning asosiy usullari: ekspert baholash tizimi va ballik (skoring) baholash tizimi Bank va korxonalar faoliyatida kreditga layoqatlilikni baholash uslubiyotini shakllantirishda mezonlarga tayaniladi. Ushbu mezonlar korxonalarning kreditga layoqatliligini to`liq baholash imkoniyatini ochib berish zarur. Jahonda va mamlakatimiz amaliyotida kreditga layoqatlilikni baholashda quyidagi mezonlarga tayaniladi. mijozning xarakteri (fe`l-atvori); mijozning qarz olish qobiliyati; olingan qarzni uzish yuzasidan mablag`lar ishlab topishga qobilligi; mijozning kapitali; kreditning ta`minlanganligi; kredit operatsiyalarini amalga oshirish chog`idagi shart-sharoitlar; mijoz faoliyatining qonuniy jihatlarini nazorat qilish darajasi. Korxonalarning kreditga layoqatliligi tahlilining uslubiy asoslari korxona va bank nuqtayi nazaridan alohida belgilanishi, yo`lga qo`yilishi va yuritilishi lozim. Korxonalarning kreditga layoqatliligini baholash Uslubiy asosdagi yondashuv Asos bo`luvchi hujjatlar Muhimlik Korxona nuqtayi nazaridan 1-son “Hisob siyosati va moliyaviy hisobot” nomli BHMS Majburiyatlarni qoplashga layoqatliligi Bank nuqtayi nazaridan Kreditlash va unga tenglashtirilgan operatsiyalarni amalga oshirish tartibi (kredit siyosati) Kreditni qaytarishga layoqatliligi

Korxonalarning kreditga layoqatliligi tahlili va baholashni tartibga solishda asosiy me`yoriy hujjat O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining 1998-yil 26-iyuldagi 17-17/86-sonli buyrug`i bilan tasdiqlangan (O`zR Adliya vazirligi tomonidan 14.08.1998 y. 474-son bilan ro`yxatga olingan) 1-son “Hisob siyosati va moliyaviy hisobot” nomli BHMS hisoblanadi. Korxonalarning kreditga layoqatliligini o`rganishda har bir tijorat banki tomonidan ishlab chiqiladigan kreditlash va unga tenglashtirilgan operatsiyalarni amalga oshirish tartibi (kredit siyosati) uslubiy asos bo`lib xizmat qiladi. Kreditlash va unga tenglashtirilgan operatsiyalarni amalga oshirish tartibi (kredit siyosati) da korxonalarning kreditga layoqatliligini o`rganishda uslubiy asos sifatida xo`jalik yurituvchi subyektlarining kreditni to`lash qobiliyatini hisoblash uslubiyoti va tavakkalchilikni baholash tizimi ko`rsatib berilgan. Har bitta bankning kreditlash va unga tenglashtirilgan operatsiyalarni amalga oshirish tartibi ishlab chiqilgan bo`lib, unga ko`ra xo`jalik subyektlarining kreditni to`lash qobiliyatini hisoblash uslubiyoti va tavakkalchilikni baholash tizimi (Skoring tahlil tizimi) bir-biridan farq qiladi. Xo`jalik subyektlarining kreditni to`lash qobiliyatini hisoblash uslubiyoti va tavakkalchilikni baholash tizimida kreditga layoqatlilik – bu xo`jalik subyektlarining moliyaviy holatini, ularning krediti o`z vaqtida va to`la qaytirish qobiliyatini baholash deb ta`rif berilgan. Xo`jalik subyektlarining kreditga layoqatliligi bir qator ko`rsatkichlar bilan tavsiflanadi. Ko`rsatkichlar soni chegaralanmaydi va har bir tijorat banki tomonidan xizmat ko`rsatadigan mijozlari faoliyatining o`ziga xos tomonlaridan kelib chiqib belgilanadi. Mazkur uslubiyotda kreditga layoqatlilikning zarur majburiy ko`rsatkichlari: kreditni qoplash koeffitsiyenti, likvidlilik va o`z mablag`lari bilan ta`minlanganlik (mustaqillik koeffitsiyenti), shuningdek‚ o`z aylanma mablag`larining mavjudlik dinamikasi, to`lanmagan qarzlar, foyda olib faoliyat ko`rsatishi va aylanma mablag`larning aylanuvchanligi kabi ko`rsatkichlar ko`rib chiqiladi.

Kreditga layoqatlilikning asosiy ko`rsatkichlari quyidagi koeffitsiyentlardan iborat: Qoplash, likvidlilik va o`z mablag`lari bilan ta`minlanganlik (mustaqillik koeffitsiyenti). Likvidlilik ko`rsatkichlari balansdagi eng likvidli elementlar va qisqa muddatli majburiyatlarning nisbati qandayligini baholash uchun qo`llaniladi. Tez sotiladigan aktivlar hisobiga bu majburiyatlarning qoplanishi qanchalik yuqori bo`lsa, firmaning mavqei shunchalik ishonchli hamda bankdan kredit olishga imkoniyati shunchalik yuqori bo`ladi. 1. Qoplash koeffitsiyenti Balansning qoplash koeffitsiyenti (KK) joriy aktivlardan (JA) kelgusi davr xarajatlari (KDX), kechiktirilgan xarajatlar (KX) va muddati o`tgan debitor qarzdorliklar (MO`DQ) ayirmasining joriy mabjuriyatlarga nisbati sifatida hisoblanadi. QK = JA – KDX – KX – MUDQ / JM Agar likvidli aktivlar qisqa muddatli majburiyatlardan kamida ikki marta ortiq bo`lsa, xo`jalik subyektining moliyaviy holatini yaxshi deb hisoblash mumkin. Bu mezon (kriteriy)ning eng yuqori chegarasidir. Xo`jalik yurituvchi subyekt qisqa muddatli majburiyatlari miqdoriga teng likvidli aktivlarga ega bo`lganda bu mezon (kriteriy)ning eng quyi chegarasi deb qabul qilinadi.

“O` zsanoatqurilish” ATBda qoplash koeffitsiyentini belgilangan normalari № Mezon (kriteriy)ning chegarasi Ball 1 QK > 2 12 2 2 > QK > 1 8 3 1 > QK > 0,5 3 4 QK < 0,5 0 O`zbekiston temir yo` llari AJning qoplash koeffitsiyentining tahlili Ko`rsatkichlar Davr boshi Davr oxiri Farqi Joriy aktivlar 2 978 372 713 11 683 693 105 8 705 320 392 Kelgusi davr xarajatlari 1 366 091 169 8 441 062 224 7 074 971 055 Kechiktirilgan xarajatlar - - Muddati o`tgan debitorlik majburiyatlari - - Joriy majburiyatlar 776 820 046 1 848 646 840 1 071 826 794 Qoplash koeffitsiyenti 2,075 1,754 0,321 Qoplash koeffitsiyenti davr boshiga 2,075ni davr oxiriga kelib 1,754ni tashkil qilgan. Mutlaq o`zgarishi 0,321ga teng bo`lgan. Qoplash koeffitsiyentini davr boshida 12 ball bilan davr oxiriga 8 ball bilan baholash mumkin. 2. Likvidlilik koeffitsiyenti. Likvidlik bu (lotin tilidagi liquidite so`zidan olingan bo`lib, suyuq, oquvchan ma`nolarini bildiradi) korxona asosiy yoki aylanma kapitalini tez va oson sota olishi, bank likvidliligi esa bankning naqd mablag`larga bo`lgan ehtiyoji bo`yicha o`zining majburiyatlarini o`z vaqtida va to`liq qoplay olishidir. Likvidlik bu aktivlar va qimmatliklarni sotish darajasining tezligi va ularning naqd pulga aylanishi, to`lovga qobiliyat esa ehtiyojni qoplash va zarur buyumlarni sotib olish uchun yetarli pul mablag`lariga ega bo`lishdir. Likvidlilik koeffitsiyenti xo`jalik subyektining to`lov qobiliyati ancha tezligini ko`rsatadi, bunda joriy majburiyatlar eng likvidli aktivlar (naqd pulga aylantirish muayyan vaqt talab qiladigan tovar-moddiy boyliklardan tashqari) bilan qoplanishi mumkin. Likvidlilik koeffitsiyenti pul mablag`lari, qisqa muddatli investitsiyalar va hisobvarag`i bo`yicha olinadigan mablag`lar (muddati o`tganidan tashqari) summasining joriy majburiyatlarga nisbati orqali topiladi. Bunda tovar-moddiy

zaxiralar emas to`lov mablag`lari qatoriga kiritilmaydi. Ya`ni, haqiqiy likvid aktivlar hisobga olinadi. LK = PM + KMI + DQ – MO`DQ / JM Likvidlilik koeffitsiyenti (LK) pul mablag`lari (PM), qisqa muddatli investitsiyalar (QMI), debitorlik qarzlari (DQ) va muddati o`tgan debitor qarzdorliklar (MO`DQ) ayirmasining joriy mabjuriyatlarga (JM) nisbati sifatida hisoblanadi. Korxonaning kreditga layoqatliligini likvidlilik koeffitsiyenti orqali baholash № Mezon (kriteriy)ning chegarasi Ball 1 LK > 1,5 15 2 1,5 > LK > 1 10 3 1 > LK > 0,5 3 4 LK < 0,5 0 “O`zbekiston temir yo` llari” AJning likvidlilik koeffitsiyentini tahlili Ko`rsatkichlar Davr boshi Davr oxiri Farqi (+;-) Pul mablag`lari 171 917 383 468 669 767 296 752 384 Qisqa muddatli moliyaviy qo`yilmalar 117 495 315 160 480 738 42 985 423 Debitorlik majburiyatlari 503 338 335 1 566 042 404 1 062 704 069 Muddati o`tgan debitorlik majburiyatlari - - - Joriy majburiyatlar 776 820 046 1 848 646 840 1 071 826 794 Likvidlilik koeffitsiyenti 1,020 1,187 0,167 Likvidlilik koeffitsiyenti davr boshiga 1,020ni davr oxiriga kelib 1,187ni tashkil qilgan. Mutlaq o`zgarishi 0,167 ga teng bo`lgan. Qoplash koeffitsiyentini davr boshiga ham, davr oxiriga ham 10 ball bilan baholash mumkin. 3. Mustaqillik koeffitsiyenti Mustaqillik koeffitsiyenti (MK) xususiy kapitalni (XK) korxona balansi passivlari umumiy yakuniga (BJ) bo`lish yo`li bilan hisoblanadi va korxona mablag`larining qarzga olinadigan manbalaridan mustaqilligini aks ettiradi: MK = XK / BJ Ushbu ko`rsatkichning qiymati 30% dan kam bo`lmasligi zarur. Aylanma mablag`larning aylanuvchanligi yuqoriligida va xo`jalik subyekti faoliyatining

xarakteriga bog`liq holda ushbu ko`rsatkichning yo`l qo`yiladigan darajasi birmuncha pastroq bo`lishi mumkin. Agar ushbu koeffitsiyent 15% dan past bo`lsa, kredit tavakkali eng yuqori deb hisoblanadi. Korxonaning kreditga layoqatliligini mustaqillik koeffitsiyenti orqali baholash № Mezon (kriteriy)ning chegarasi Ball 1 MK > 60% 12 2 60% > MK > 30% 8 3 30% > MK > 15% 3 4 MK < 15% 0 -jadval “O`zbekiston temir yo` llari” AJning mustaqillik koeffitsiyentini tahlili Ko`rsatkichlar Davr boshi Davr oxiri Farqi Xususiy kapital 7 745 794 466 10 124 233 076 2 378 438 610 Balans jami 13 198 104 658 24 276 893 065 11 078 788 407 Mustaqillik koeffitsiyenti 0,586 0,417 -0,169 Mustaqillik koeffitsiyenti davr boshida 0,586ga, davr oxirida 0,417ga teng bo`lgan. Mutlaq o`zgarishi -0,169ga teng bo`lgan. Moliyaviy mustaqillik koeffitsiyentini 8 ball bilan baholash mumkin. Agar kreditni to`lay olish qobiliyatining yuqoridagi uchta ko`rsatkichi hisoblab chiqilgandan keyin natijalar yig`indisi 9 balldan kamni tashkil etsa, bunday korxonaga kredit berilmaydi. Agar ballar summasi 9 dan 19 ballgacha bo`lsa, bunday korxona kreditni to`lay olmaydigan hisoblanadi va faqat alohida hollardagina yuqori likvidli aktivlar bilan ta`minlangan holda kredit berilishi mumkin. Hatto mustaqillik koeffitsiyenti yuqori bo`lgan hollarda ham korxona xususiy mablag`larining anchagina qismi uzoq muddatli aktivlarga qo`yilgan bo`lishi va aylanma aktivlar, tovar-moddiy zaxiralar va ishlab chiqarish xarajatlarini shakllantirishda yetarli darajada qatnasha olmasligi mumkin. Shuning uchun korxonaning kreditga layoqatliligini baholashda uning o`z aylanma mablag`lari mavjudligi (O`AMM) ni ham ko`rib chiqish zarur.

O`AMM = (XK + UMKQ) – UMA Bu yerda: XK – xususiy kapital; UMKQ – uzoq muddatli kredit va qarzlar; UMA - uzoq muddatli aktivlar. “O`zbekiston temir yo`llari” AJning o`z oborot mablag` lari naqdligini tahlili Ko`rsatkichlar Davr boshi Davr oxiri Farqi Xususiy kapital (O`z mablag`lari manbasi) 7 745 794 466 10 124 233 076 2 378 438 610 Uzoq muddatli kreditlar va qarzlar 4 675 490 146 12 304 013 149 7 628 523 003 Uzoq muddatli aktivlar 10 219 731 945 12 593 199 960 2 373 468 015 O`z oborot mablag`lari naqdligi 2 201 552 667 9 835 046 265 7 633 493 598 O`z oborot mablag`lari naqdligi o`tgan yilga nisbatan 7 633 493 598 ming so`mga ortgan. Bu o`zgarish xususiy kapital summasining 2 378 438 610 ming so`mga ortishi va uzoq muddatli kreditlar summasining keskin ravishda, ya`ni 7 628 523 003 ming so`mga ortishi hisobiga ro`y bergan. Korxona kreditga layoqatliligini baholashda tahlikalar tahlili alohida o`rganiladi. Tahlikalar tahlilining maqsadi – kredit berish imkoniyatlari va darajasini himoyalanganlik darajasini baholashga qaratilgan. Korxonalar kreditga layoqatliligi tahlilida: baholash ko`rsatkichlari dinamikasiga; buxgalteriya balansini tarkibiy tuzilishiga; aktivlar va foydaning sifatiga; pul tushumlarining kutilishiga; moliya-xo`jalik faoliyatining asosiy yo`nalishlariga muhim ahamiyat qaratiladi. Kreditga layoqatlilik tahlilini miqdoriy ko`rsatkichlar qatorida quyidagi asosiy baholash ko`rsatkichlari tahlil etiladi: likvidlilik koeffitsiyentlari;

o`z va qarz mablag`lari nisbati koeffitsiyenti; aylanuvchanlik va rentabellik ko`rsatkichlari. Kreditlarning muddatligi uning zaruriy sharti hisoblanadi. Shu sababli kredit resurslarini uzoq va qisqa muddatlarga jalb etishda uning qaytarilishiga muhim ahamiyat qaratiladi. Kredit resurslari kechiktirilgan to`lovlar yuzasidan foizlar summasi bilan birgalikda qaytariladi. Agar to`lovlar va foizlar o`z vaqtida amalga oshirilsa, ushbu mijozning kreditor oldidagi ishonchi ortadi. Bu holat esa mijozning kredit tarixiga yoziluvchi eng muhim jihatdir. Kreditga layoqatlilikni baholashda tijorat banklari kredit siyosatining o`ziga xos jihatlari E`tirof etish joizki, tijorat banklarining kreditlari mamlakatimiz iqtisodiyotining barqaror rivojlanishini ta`minlashda muhim o`rin tutmoqda. Shu sababli‚ tijorat banklariga tarmoq va bo`g`inning, iqtisodiyotning lakomotivi sifatida qaralayotganligi ham bejiz emas. Bank Kredit siyosati – joriy yil mobaynida bank kredit portfelini shakllantirish, xususan, kreditlash borasidagi bank faoliyatining Markaziy bankning kredit munosabatlarini tartibga soluvchi me`yoriy hujjatlari talablaridan kelib chiqib, kreditlash tamoyillariga mosligini ta`minlash, kredit portfelini samarali boshqarish, kredit berish jarayonida yuzaga keladigan xatarlarni baholash hamda ularni minimallashtirish, kredit monitoringi o`tkazish va uni so`ndirish jarayoni bilan bog`liq amallarni belgilash, kredit portfelini diversifikatsiyalash hamda bank foiz siyosatini yuritish bilan bog`liq tadbirlar yig`indisidan iboratdir. Bank kredit siyosatining asosiy maqsadi – mavjud resurslarni iqtisodiyotning real sektorini kreditlar va ularga tenglashtirilgan operatsiyalarga yo`naltirish hisobiga yuqori daromad olinishini ta`minlashga qaratilgan.

Tijorat banklari kredit siyosati alohida hujjat sifatida ishlab chiqariladi va bank Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Har bir bank o`z kredit siyosatini ishlab chiqishi va amalda joriy etishi lozim. Kredit siyosatini ishlab chiqish va ijro etish yuzasidan javobgarlik bank Kengashi va Boshqaruv a`zolari, bankning boshqa mansabdor shaxslari zimmasiga yuklatiladi. Kredit siyosati bank faoliyati turlariga qarab mazmuni va tuzilmasi jihatidan farq qiladi. Kredit siyosatining yo`nalishlarida berilayotgan kreditlarning hajmi va shakliga, qisqa va uzoq muddatli kreditlar o`rtasidagi nisbatiga, moliyaviy axborotlarni tahlil etish jarayoniga, kredit portfeli hamda mablag`larning qaytarilishini ta`minlash bo`yicha chora-tadbirlarga muhim e`tibor qaratiladi. Har qanday kredit siyosatining maqsadi odatda quyidagilardan iborat bo`ladi: uzoq muddatli investitsiyalardan aksiyadorlarga yuqori daromad kelishini ta`minlash, likvidlikni saqlab turish, tavakkalchilikni diversifikatsiya qilish, siyosat va tadbirlar birligini kafolatlash, qonunlar va me`yoriy hujjatlarga rioya qilish, hududning kreditlarga bo`lgan ehtiyojini qondirish. Kreditlashning strategik yo`nalishlari bank Kengashi tomonidan belgilanadi va tasdiqlanadi. Kredit siyosati hujjatli kreditlarni boshqarish jarayonining poydevori hisoblanadi. Tijorat banki tomonidan ishlab chiqilgan va yozma ravishda qayd etilgan kredit siyosati kreditlarni oqilona boshqarishning samarali yo`llaridan biri hisoblanadi. Ushbu hujjat bankning kreditlashtirish faoliyatining andozalari va parametrlarini belgilab beradi. Bank kredit siyosatining mazmuni quyidagilardan iborat: - Bank kredit portfelini aniqlash va shakllantirish (kredit turlari, qoplash muddatlari, miqdori va sifati) bilan bog`liq masalalar; - Bank raisining kredit faoliyati uchun javob beradigan o`rinbosari, kredit qo`mitasi raisi va kredit inspektoriga yuklangan vakolatlar ro`yxati (eng ko`p kredit summalari va turlari);

- Bankning kredit berish sohasidagi huquqlari va axborot taqdim etish bo`yicha jami majburiyatlar; - Kredit arizalari bo`yicha tekshirish va qaror chiqarish tizimi bayoni; - Kredit arizasiga ilova qilinadigan zaruriy hujjatlar va kredit ishida albatta saqlanadigan hujjatlar ro`yxati (qarzdorning moliyaviy hisoboti, kredit shartnomasi, garov, kafolat haqida shartnoma va hokazolar); - Kredit ishlari saqlanishi va tekshirilishi uchun kim javobgarligi, kim va qanday holatda ularni olish huquqiga egaligi to`g`risida batafsil ma`lumotlar; - Kreditning ta`minlanganligi va uni qabul qilish, baholash va amalga oshirishning asosiy qoidalari; - Barcha kreditlar sifatini belgilaydigan me`yorlar bayoni; - Eng yuqori kredit imtiyozlarini belgilash va ko`rsatish (ya`ni kredit summalari va bank yalpi aktivlarining eng yuqori nisbati); - Bank xizmat ko`rsatadigan mintaqa, kredit qo`yilmalarining asosiy qismi joriy etiladigan tarmoq, iqtisodiyot sohasi yoki sektori; - Muammoli kreditlar tarkibi va tahlili, bunda muammolarni qanday hal etilishi ehtimollari ko`rsatiladi. Tijorat banklarining kredit siyosati kredit menejmentini samarali olib borishning asosi hisoblanadi.

rasm. O`zbekistonda tijorat banklari kreditlarining dinamik o`zgarishi* *O`zbekistondagi banklar tarkibi: Chet el kapitali ishtirokidagi banklar (5); Xususiy banklar (7); Aksiyadorlik tijorat banklari (11); Davlat banklari (3) Har bitta bankning kredit siyosati O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Fuqarolik Kodeksi, O`zbekiston Respublikasining “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida”gi, “Banklar va bank faoliyati to`g`risida”gi va bank faoliyatiga doir boshqa qonunlari, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining moliya-bank tizimiga oid farmon va qarorlari, O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining «Tijorat banklari kredit siyosatiga nisbatan qo`yiladigan talablar to`g`risida»gi nizom talablari asosida mustaqil ishlab chiqiladi. Tijorat banklarining kreditlash imkoniyatini oshirish ularning kredit portfelini sifatiga bog`liq. Umumiy jihatlar. Kreditga layoqatlilikni banklar tomonidan tahlil qilishda quyidagi kompleks ko`rsatkichlar tizimi o`rganilishi lozim. Balans likvidligini tahlil etish metodikasi Balans likvidligining umumiy tahlili Korxona likvidligi ko`rsatkichlarini tahlili Aylanuvchanlik ko`rsatkichlari tahlili Foyda ko`rsatkichlarining tahlili Moliyaviy barqarorlik ko`rsatkichlari tahlili Iqtisodiy nochorlik bankrotlik ehtimolining tahlili

Korxona likvidliligi – bu korxonaning yuzaga kelgan majburiyatlarini qoplash maqsadida tezkor ravishda va minimal xarajatlar bilan o`z aktivlarini pulga aylantira olish qobiliyati hisoblanadi. Korxonaning to`lovga layoqatliligi – korxona kapitaliga zarar yetkazmagan holda barcha majburiyatlarni to`lay olish qobiliyatidir. Umumiy holda korxona likvidliligi texnologik, ya`ni aktivlarning pulga aylanish tezligi jarayoni, qolaversa, korxona buxgalteriya balansining likvidligi hamdir. Passivdagi joriy majburiyatlarni qoplash maqsadida aktivlarni tezkor ravishda sotish orqali balans likvidligiga ega bo`linadi. Passivdagi joriy majburiyatlarni qoplash maqsadida aktiv mablag`larni tezkor ravishda sotish orqali balans likvidligi yuzaga keladi. Balans likvidligini ta`minlashda mablag`larni joylashtirish muddatining ularning majburiyatlarga jalb qilinishi muddatiga to`g`ri kelishiga alohida ahamiyat qaratish lozim. Ya`ni passiv tomondagi majburiyatlarni so`ndirish muddati qancha bo`lsa, aktivlarning muddati ham unga mos holda bo`lishi kerak. Aktivlar tarkibida yuqori likvidli aktivlar salmog`ining yuqori bo`lishi korxona likvidligining yuqori bo`lishiga olib keladi. Likvidlikka bo`lgan ehtiyoj istalgan davr uchun hisoblanishi mumkin. Likvid mablag`larga bo`lgan talab va taklif doimo o`zgaruvchan bo`ladi. Likvidligi bo`lmagan korxona to`lovga layoqatli bo`la olmaydi. O` zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qayta moliyalash stavkalari dinamikasi (1994-2017 yy.) Amal qilish muddati % Amal qilish muddati % Amal qilish muddati % 28.06.2017 — … 14 01.01.2015 — 27.06.2017 9 01.01.2002 — 15.07.2003 30 01.08.1996 — 01.12.1996 48 01.01.2014 — 31.12.2014 10 01.07.2000 — 31.12.2001 24 01.07.1996 — 31.07.1996 60 01.01.2011 — 31.12.2013 12 01.06.2000 — 30.06.2000 27,6 01.08.1995 — 30.06.1996 84 15.07.2006 — 31.12.2010 14 01.05.2000 — 31.05.2000 28,8 01.07.1995 — 31.07.1995 120

21.12.2004 — 14.07.2006 16 01.04.2000 — 30.04.2000 30 20.03.1995 — 30.06.1995 300 05.07.2004 — 20.12.2004 18 01.01.1998 — 31.03.2000 36 01.02.1995 — 19.03.1995 250 10.09.2003 — 04.07.2004 20 01.11.1997 — 31.12.1997 30 01.10.1994 — 31.01.1995 225 16.07.2003 — 09.09.2003 24 01.01.1997 — 31.10.1997 39,6 02.05.1994 — 30.09.1994 150 Bugungi amaliyotda mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan xo`jalik yurituvchi subyektlarga uzoq va qisqa muddatli kreditlarni jalb etishda moliyaviy tahlilda o`rganiladigan ko`rsatkichlar tizimiga 5 tarkib guruh ko`rsatkichlarni o`rganilishini xarakterlash lozim. Bu ko`rsatkichlar quyidagilardan iborat: - to`lov layoqati va likvidlilik koeffitsiyentlari; - ish aktivligi koeffitsiyentlari; - moliyaviy leveridj koeffitsiyentlari; - rentabellik koeffitsiyentlari; - qarzni qoplashni tavsiflovchi koeffitsiyentlar. Tijorat banklari tomonidan xo`jalik yurituvchi subyektlarni kreditga layoqatligini baholashda hisob-kitob qilinadigan ko`rsatkichlar Koeffitsiyentlar guruhi Ko`rsatkichlar Aniqlanishi Belgilar izohi Moliyaviy holat ko`rsatkichlari Likvidlilik koeffitsiyentlari Joriy likvidlik K=JA/KMM JA – Joriy aktivlar KMM – Qisqa muddatli majburiyatlar Tezkor likvidlik K=LA/KMM LA – Likvid aktivlar Ish aktivligini xarakterlovchi ko`rsatkichlar Aktivlar aylanuvchanligi K=ST/A ST – Sotishdan tushum A – Aktivlarning o`rtacha yillik qiymati Asosiy kapital aylanuvchanligi K=ST/AK AK – Asosiy kapital

Joriy aktivlar aylanuvchanligi K=ST/JA JA – Joriy aktivlar Debitorlik majburiyatlari aylanuvchanligi K=ST/DM DM – Debitorlik majburiyatlari TMZ aylanuvchanligi ST/TMZ TMZ – Tovar-moddiy zaxiralar TM, Tovarlar aylanuvchanligi ST/TM,T TM – tayyor mahsulot T – tovarlar Moliyaviy leveridj koeffitsiyentlari Majburiyatlarni aktivlarga nisbati Maj/A Maj – Majburiyatlar Majburiyatlarni o`z kapitaliga nisbati Maj/UK UK – O`z kapitali (o`z mablag`lari manbasi ) Majburiyatlarni aksionerlik kapitaliga nisbati Maj/AK AK – Aksionerlik kapitali Uzoq muddatli majburiyatlarni asosiy kapitalga nisbati UMM/AK UMM – Uzoq muddatli majburiyatlar O`z kapitalini aktivlarga nisbati UK/A Moliyaviy natijaviylik koeffitsiyentlari Foyda normasi koeffitsiyentlari Yalpi foyda normasi K=YaF/ST YaF – yalpi foyda ST – sotishdan tushum Sof operatsion foyda normasi K=SOF/ST SOF – sof operatsion foyda Sof foyda normasi K=SF/ST SF – sof foyda Rentabellik koeffitsiyentlari Aktivlar rentabelligi K=SF, STKF/A STKF – soliq to`loviga qadar foyda Aksiyaning foyda me`yori Oddiy aksiyalar daromadlik koeffitsiyenti K=D/Ak D – oddiy aksiyalarga e`lon qilingan dividend summasi A – oddiy aksiyalarning soni Aksiyaning K=Db/Ab Db – bitta aksiyaga e`lon

dividendlik koeffitsiyenti qilingan dividend Ab – bitta aksiyaning bozor bahosi Qarzni qoplashni tavsiflovchi ko`rsatkichlar Foizning qoplanganlik koeffitsiyenti K=F/FT FT – foiz to`lovlari F – hisobot davri foydasi Foiz to`lovlarining qoplanganlik koeffitsiyenti K=F/T T – To`lovlar=foiz+lizing to`lovlari+imtiyozli aksiyaga dividendlar+boshqa to`lovlar Asosiy baholash ko`rsatkichlarining amaldagi holati normativ ko`rsatkichlar bilan taqqoslangan holda kredit resurslarini harakati yuzasidan qarorlar chiqariladi. Uchinchi guruh ko`rsatkichlar bo`yicha odatda optimal va kritik normalar belgilanmasligi mumkin (korxonaning o`ziga xos xususiyatlari, tarmoq xususiyatlari va boshqa aniq shartlarga muvofiq). Mazkur ko`rsatkichlar natijalariga qarab agar talab qilinsa, reyting ballarini ham hisoblab chiqish mumkin. Xo`jalik subyektining kreditga layoqatligini baholashda o`rganilishi lozim bo`lgan miqdoriy ko` rsatkichlar Ko`rsatkichlar Aniqlanishi Belgilar izohi 1. Mustaqillik koeffitsiyenti O`MM/BJ O`MM – O`z mablag`lari manbasi BJ – Balans jami 2. Aylanma aktivlarning jami aktivlardagi salmog`i JA/A JA – Joriy aktivlar A – Aktivlar jami 3. O`z oborot mablag`lari bilan ta`minlanganlik koeffitsiyenti O`MM+UMKQ- UMA/JA UMA – Uzoq muddatli aktivlar UMKQ – Uzoq muddatli kredit va qarzlar 4. Joriy likvidlik JA/KMM KMM – Qisqa muddatli

koeffitsiyenti majburiyatlar 5. Mutlaq likvidlik koeffitsiyenti PM+QMMQ/KMM PM – Pul mablag`lari QMMQ – Qisqa muddatli moliyaviy qo`yilmalar 6. Aktivlarni rentabellik koeffitsiyenti STQF/A STQF – Soliq to`loviga qadar foyda A – aktivlarning o`rtacha yillik qiymati 7. Aktivlarning aylanuvchanlik koeffitsiyenti ST/A ST – Mahsulot sotishdan sof tushum Kredit siyosatida bankning kredit resurslarini hajmi, bankning sohaga yo`nalganligi, mijozlarning kredit zaruriyati, davlatning pul-monetar, kredit, soliq siyosatining o`ziga xos jihatlaridan kelib chiqqan holda kredit resurslarini joylashtirish va ularni berish tartiblari bir-biridan farq qiladi. Bu borada tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash, dasturga kiritilgan loyihalar, kelishuvlar bo`yicha imtiyozli kreditlarni berish, imtiyozlarni joriy etish tartiblarida albatta kredit munosabatlariga kirishish imkoniyatlari tubdan farq qilishini kuzatish mumkin. Kreditga layoqatlilikni baholashda moliyaviy va moliyaviy bo`lmagan ko`rsatkichlar tahlili Xo`jalik yurituvchi subyektlarning kreditga layoqatliligini baholashda moliyaviy va moliyaviy bo`lmagan ko`rsatkichlardan foydalaniladi. Xo`jalik yurituvchi subyektni moliyaviy jihatdan o`rganganda moliyaviy ahvoliga hozirda bank amaliyotida keng qo`llanilib kelayotgan moliyaviy koeffitsiyentlardan foydalanib baho beriladi.

Xo`jalik yurituvchi subyektni moliyaviy jihatdan o`rganganda asosan moliyaviy holatini, moliyaviy natijalarini va pul oqimlarini ifodalovchi ko`rsatkichlarni o`rganishga va kelgusidagi moliyaviy ahvolini bashoratlashga e`tibor qaratish zarurdir. Xo`jalik yurituvchi subyektni moliyaviy ahvoliga baho berishda banklar amaliyotida bir qancha metodlardan foydalanib kelinmoqda. Bulardan eng aniq natija beradigan metodlardan biri kompleks tahlil metodidir. Kompleks tahlil metodi xo`jalik yurituvchi subyektni moliyaviy ahvolini kompleks o`rganish asosida aniq xulosa shakllantirish imkonini beradi. Kreditga layoqatlilikning baholashni kompleks tahlili quyidagilarni o`z ichiga oladi: - korxona likvidlilik ko`rsatkichlari va balans likvidligi tahlili; - korxona mablag`lari aylanishini tahlili; - korxona faoliyati samaradorlik ko`rsatkichlari tahlili; - moliyaviy barqarorlik ko`rsatkichlari tahlili; - skoring modeli bo`yicha kreditga layoqatlilikni baholash usuli. Balans likvidliligi tahlili korxonalarning kreditga layoqatliligi tahlilida muhim bosqichlardan biri hisoblanadi. Balans likvidliligi korxonaning muddatli majburiyatlarini tegishli aktivlar bilan qoplay olish qobiliyatini bildiradi.

Balans aktivi va passivi moddalarining likvidliligi tahlili Aktiv moddalar tarkiblanishi Passiv moddalar tarkiblanishi Tarkib Yil boshi Yil oxiri № Tarkib Yil boshi Yil oxiri 1 Doimiy harakatdagi aktivlar 289 412 629 14 9 P1 To`lov muddati kelgan majburiyatlar 762 075 1 893 768 2 Tez pulga aylanadigan aktivlar 503 388 1 566 042 P2 Qisqa muddatli majburiyatlar 14 793 8 878 3 Sekin pulga aylanadigan aktivlar 2 185 621 9 488 499 P3 Uzoq muddatli majburiyatlar 4 675 490 12 250 010 4 Qiyin pulga aylanadigan aktivlar 10 21 9 731 12 593 199 P4 Doimiy passivlar 7 745 794 10 124 233 Aktiv jami 13 19 8 152 24 276 889 Passiv jami 13 198 15 2 24 276 889 A1 – Pul mablag`lari, qisqa muddatli moliyaviy qo`yilmalar; A2 - Debitorlik majburiyatlari (12 oy davomida pulga aylanuvchi); A3 - Ishlab chiqarish zaxiralari, kelgusi davr xarajatlari, kechiktirilgan xarajatlar (12 oydan oshuvchi debitorlik majburiyatlari). Balans likvidligi shartlari: A1 > P1; A2 > P2; A3 > P3; A4 < P4 Balans likvidligi bo`yicha bank amaliyotida joriy, tez va mutlaq likvidlilik ko`rsatkichlari aniqlanadi va davriy baholanadi. Likvidlikning birinchi elementi va uning o` zgarishlari Tarkib Yil boshi Yil oxiri Farqi (+,-) O`sishi, % Doimiy harakatdagi aktivlar 289 412 629 149 339 739 218

1 1 To`lov muddati kelgan majburiyatlar 762 075 1 893 768 1 131 693 248.4 Mablag`lar ortiqchaligi, yetishmovchiligi (A1-P1) -472 663 -1 264 619 -791 954 267.7 Doimiy harakatdagi aktivlarning to`lov muddati kelgan majburiyatlarni qoplashga yetishmovchiligi kuzatilgan. Davr boshidagi yetishmovchilik 1 264 619 ming so`mni, davr oxiriga kelib 791 954 ming so`mni tashkil etgan. Likvidlikning ikkinchi elementi va uning o` zgarishlari Tarkib Yil boshi Yil oxiri Farqi (+,-) O`sishi, % 2 Tez pulga aylanadigan aktivlar 503 388 1 566 042 1 062 654 311.3 2 Qisqa muddatli majburiyatlar 14 793 8 878 5 915 60.0 Mablag`lar ortiqchaligi, yetishmovchiligi (A2-P2) 488 595 1 557 164 1 068 569 318.7 Tez pulga aylanadigan aktivlar (debitorlik majburiyatlari) ning qiqsa muddatli majburiyatlar (qisqa muddatli kreditlar va qarzlar)ni qoplashga yetarliligi ta`minlangan. Davr boshidagi ortiqchalik 1 557 164 ming so`mni, davr oxiridagi holat 1 068 569 ming so`mni tashkil etgan. Likvidlikning uchinchi elementi va uning o` zgarishlari Tarkib Yil boshi Yil oxiri Farqi (+,-) O`sishi, % 3 Sekin pulga aylanadigan aktivlar 2 185 621 9 488 499 7 302 878 334.1 3 Uzoq muddatli majburiyatlar 4 675 490 12 250 010 7 574 520 162.0 Mablag`lar ortiqchaligi, -2 489 869 -2 761 511 271 642 110.90

yetishmovchiligi (A3-P3) Sekin pulga aylanadigan aktivlar (tovar moddiy zaxiralar) ning uzoq muddatli majburiyatlar (uzoq muddatli kreditlar va qarzlar)ni qoplashga davr boshida 2 489 869 ming so`m va davr oxirida 2 761 511 ming so`m yetishmovchiligi kuzatilgan Likvidlikning to`rtinchi elementi va uning o` zgarishlari Tarkib Yil boshi Yil oxiri Farqi (+,-) O`sishi, % 4 Qiyin pulga aylanadigan aktivlar 10 219 731 12 593 199 2 373 468 123.2 4 Doimiy passivlar 7 745 794 10 124 233 2 378 439 130.7 Mablag`lar manbasining ortiqchaligi, yetishmovchiligi (P4-A4) -2 473 937 -2 468 966 4 971 99.8 Qiyin pulga aylanadigan aktivlar (uzoq muddatli aktivlar) summasidan doimiy passivlar (o`z mablag`lari manbasi) o`rtasidagi farqlanish, davr boshida - 2 473 937 ming so`mni, davr oxirida -2 468 966 ming so`mni tashkil qilgan. Korxona likvidlilik ko` rsatkichlari va ularni hisoblash tartibi Korxonaning likvidlilik koeffitsiyentlari Aniqlash tartibi Me`yorlari Joriy likvidlilik koeffitsiyenti (Kjl): korxonaning joriy majburiyatlarini qoplay olish imkoniyatini ko`rsatadi. (A1+A2+A3)/ (P1+P2) Kjl > 2 Tez likvidlilik koeffitsiyenti (Ktl): korxonaning tez likvidlilik aktivlari joriy majburiyatlarini qoplay olish imkoniyatini ko`rsatadi. (A1+A2)/(P1+P2) Ktl > 0,7

Mutloq likvidlilik koeffitsiyenti (Kml): Korxonaning pul mablag`lari joriy majburiyatlarini qoplay olish imkoniyatini ko`rsatadi. A1/(P1+P2) Kml > 0,2 Kompleks tahlilning keyingi muhim qatori bu aktivlarning aylanish darajasiga baho berishga ya`ni, korxonaning ish aktivligini o`rganishga qaratiladi. Aylanish ko`rsatkichlari korxonaning o`z mablag`laridan foydalanish samaradorligini ko`rsatadi. Korxona aktivlarining har bir turlari bo`yicha aylanish turlari yuqori bo`lsa, shunga mos ravishda kreditga layoqatligi va ulardan foydalanish samaradorligi ham yuqori bo`ladi. Amaliyotda kreditga layoqatliligini baholashda quyidagi koeffitsiyentlardan foydalaniladi: korxonaning joriy aktivlari aylanish ko`rsatkichlari; korxonaning debitorlik qarzlari ko`rsatkichlari; korxonaning kreditorlik qarzlari ko`rsatkichlari; tovar-moddiy zaxiralari aylanuvchanligi. Korxonaning joriy aktivlari aylanish koeffitsiyenti (Kak) aktivlardan foydalanish samaradorligini va aylanish tezligini ko`rsatadi. Kak = MST (010-satr 2-shakl) / joriy aktivlarning o`rtacha yillik qiymati ((Ayb+Ayo)/2, 390-satr 1-shakl) Korxona debitorlik qarzlarining aylanish koeffitsiyenti (Kdm) debitorlik qarzlari aylanishi tezligini va davrini ifodalaydi. Kdm = MST (010-satr 2-shakl) / Debitorlik majburiyatlari o`rtacha yillik qiymati ((DMyb+DMyo)/2, 210-satr 1-shakl) Korxona kreditorlik qarzlari aylanish koeffitsiyenti (Kkm) kreditorlik qarzlarining aylanish tezligini va davrini ifodalaydi. Kkm = MST (010-satr 2-shakl) / Kreditorlik majburiyatlari o`rtacha yillik qiymati ((KMyb+KMyo)/2, 601-satr 1-shakl) Korxona tovar-moddiy zaxiralarining aylanishi koeffitsiyenti (Ktmz) tovar- moddiy zaxiralaridan foydalanish natijaviyligini ifodalaydi.

Ktmz = MST (010 satr 2-shakl) / Tovar-moddiy zaxiralar o`rtacha yillik qiymati ((TMZyb+TMZyo)/2, 140-satr 1-shakl) Korxona faoliyati natijaviyligiga rentabellik ko`rsatkichlari yordamida baho beriladi. Rentabellik ko`rsatkichlarining yuqori bo`lishi, uning natijasida yuqori foyda hisobidan har xil ko`rinishdagi aktivlarni sotib olish imkoniyati yuzaga keladi. Quyidagi eng muhim rentabellik koeffitsiyentlarini keltirib o`tamiz: joriy aktivlar rentabellik ko`rsatkichi (Kja; ROA); xususiy kapital rentabellik ko`rsatkichi (Kxk; ROE); sotish rentabellik ko`rsatkichi (Ks; ROS). Joriy aktivlar rentabelligi (Kja; ROA) har bir so`mlik aktivlar summasiga to`g`ri keladigan sof foyda summasini ifoda etadi. Kja; ROA = Sof foyda (270-satr 2-shakl) / Joriy aktivlar (390-satr, 1-shakl) Xususiy kapital rentabelligi (Kxk; ROE) har bir so`mlik korxona xususiy kapitaliga to`g`ri keladigan sof foyda summasini aks ettiradi. Kxk; ROE = Sof foyda (270-satr 2-shakl) / Xususiy kapital (480-460-470)- satr, 1-shakl) Sotish rentabelligi (Ks; ROS) har bir so`mlik tushumga to`g`ri keladigan yalpi foyda summasini aks ettiradi. Ks; ROS. = Yalpi foyda (030 satr, 2-shakl) / Mahsulot sotishdan sof tushum (010 satr, 2-shakl) Moliyaviy barqarorlik ko`rsatkichlari tahlili korxona moliyaviy mustaqil yoki qaramliligini ifodalaydi. Mablag`lar tarkibida qarz mablag`lari ulushi yuqori bo`lishi, moliyaviy barqarorlik pasayishiga olib keladi. Korxonaning kreditga layoqatliligini baholashda foydalaniladigan asosiy ko`rsatkichlar quyidagilar: mustaqillik koeffitsiyenti; qarz va o`z mablag`lari o`rtasidagi nisbat koeffitsiyenti; xususiy kapital harakatchanligi koeffitsiyenti. Mustaqillik koeffitsiyenti (Kmus) – jami mol-mulk qiymatida xususiy kapital ulushini ko`rsatadi. Ushbu koeffitsiyentning 0,5 dan yuqori bo`lishi korxonaning moliyaviy barqarorligini 0,5 dan past bo`lishi moliyaviy qaramligini bildiradi. Kmus = Xususiy kapital ((480-460-470)-satr, 1-shakl) / Jami mol-mulk qiymati (780 satr, 1-shakl)

Qarz va o`z mablag`lari o`rtasidagi nisbat koeffitsiyenti (Kqo`mn) – xususiy kapital va qarz mablag`lari o`rtasidagi nisbatni ko`rsatadi. Kqo`mn = Majburiyatlar (770 satr, 1-shakl) / Xususiy kapital ((480-460-470)- satr, 1-shakl) Xususiy kapital harakatchanligi koeffitsiyenti (Kxkx) – xususiy kapital tarkibida o`z oborot mablag`lar ulushini ko`rsatadi. Bu koeffitsiyent normativi Kxkx > 0,2 yuqori bo`lishi kerak. Kqo`mn = O`z oborot mablag`lari ((480+570+580-130)-satr, 1-shakl) Xususiy kapital ((480-460-470)-satr, 1-shakl) Korxonani kreditga layoqatliligini baholashning amaldagi tartibi Variant Tarkib modeli Ko`rsatkichlar Yil boshi Yil oxiri Farqi (+;-) Amaldagi tartib Kreditga layoqatlilikni tahlil etishning an`anaviy shakli Qoplash koeffitsiyenti 2.075 1.754 -0.321 Likvidlilik koeffitsiyenti 1.020 1.187 0.167 O`z mablag`lari bilan ta`minlanganlik (mustaqillik koeffitsiyenti) 0.586 0.417 -0.169 O`z aylanma mablag`larining mavjudligi (NSOS) 2 201 552 9 835 046 7 633 493 Korxonada qoplanish koeffitsiyenti davr boshiga 2.075ni, davr oxiriga 1.754ni tashkil etgan. Ya`ni qoplanish koeffitsiyenti darajasi keskin ravishda tushib ketgan. Likvidlik koeffitsiyenti 1.020dan 1.187ga ortgan. O`z mablag`lari bilan ta`minlanganlik koeffitsiyenti davr boshida 0.586ni, davr oxiriga kelib esa 0.417ni tashkil qilgan. O`z aylanma mablag`larining mavjud summasi davr boshiga nisbatan 7 633 493 ming so`mga ortgan. Bu albatta ijobiy holatdir. Korxonani kreditga layoqatliligini baholashning kompleks tahlili Variant Tarkib modeli Ko`rsatkichlar Yil boshi Yil oxiri Farqi (+;-)

Komple ks tahlil Korxona likvidlik ko`rsatkichlari Joriy likvidlilik koeffitsiyenti 3.906 6.352 2.446 Tez likvidlilik koeffitsiyenti 1.039 1.193 0.154 Mutloq likvidlilik koeffitsiyenti 0.371 0.641 0.270 Balans likvidligi 0.546 0.825 0.279 Korxona mablag`lari aylanishini tahlili Korxonaning joriy aktivlarini aylanish ko`rsatkichlari 1.12 0.44 -0.68 Korxonaning debitorlik qarzlari ko`rsatkichlari 6.68 2.14 -4.54 Korxonaning kreditorlik qarzlari ko`rsatkichlari 4.41 2.81 -1.60 Tovar-moddiy zaxiralari aylanuvchanligi 4.10 4.94 0.84 Korxona faoliyati samaradorlik ko`rsatkich lari tahlili Joriy aktivlar rentabellik ko`rsatkichi (ROA) 17.0 8.3 -8.7 Xususiy kapital rentabellik ko`rsatkichi (ROE) 6.5 9.6 3.1 Sotish rentabellik ko`rsatkichi (ROS) 26.3 38.3 12.0 Moliyaviy barqarorlik ko`rsatkich lari tahlili Mustaqillik koeffitsiyenti 0.586 0.417 -0.16 9 Qarz va o`z mablag`lari o`rtasidagi nisbat koeffitsiyenti 0.70 1.39 0.69 Xususiy kapital harakatchanlik koeffitsiyenti 0.28 0.97 0.69 Korxonada joriy likvidlik koeffitsiyenti davr boshiga nisbatan 2.44 ga, tez likvidlik darajasi 0.154 ga, mutlaq likvidlik darajasi 0.270 ga ortgan. Balans likvidligi darajasi davr boshiga nisbatan 0.279 ga ortgan. Mablag`lar aylanuvchanligi bo`yicha o`zgarishlar quyidagicha bo`lgan. Jumladan joriy aktivlar aylanuvchanligi davr boshiga nisbatan 0.68 ga, debitorlik majburiyatlarining aylanuvchanligi 4.54 ga, kreditorlik majburiyatlarining aylanuvchanligi 1.60 ga kamaygan. Faqat tovar-moddiy zaxiralarning aylanuvchanlik darajasi 4.10 dan 4.94 ga o`sgan.

Korxona rentabellik darajasi joriy aktivlarga nisbatan o`tgan yilga nisbatan 8.7 foizga kamaygan, xususiy kapital rentabelligi o`tgan yilga nisbatan 3.1 foizga ortgan, sotish rentabelligi esa 12.0 foizga ortgan. Korxonaning mustaqillik koeffitsiyenti o`tgan yilda 58.6 foizdan joriy davrga kelib 41.7 foizga tushib qolgan. Qarz va o`z mablag`lari nisbatidani bog`lanish 0.70 dan 1.39 ga ko`tarilgan. Bu holat joriy davrda kredit va qarzlar summasining keskin ravishda ortganligidan dalolat beradi. Xususiy kapitalning harakatchanlik koeffitsiyenti 0.28 dan 0.97 ga ortgan. Xo`jalik yurituvchi subyektni moliyaviy bo`lmagan ko`rsatkichlariga quyidagilar kiradi: mijozning bozordagi obro`si; mijozning xarakteri; kreditning maqsadli yo`nalishlari; ta`minlanganligi (garov); kreditni qaytarish shartlari va h.k. Rivojlangan davlatlar bank amaliyotida, “6S”, “CAMPARI”, “RARTS” modellaridan keng foydalaniladi. Kreditga layoqatlilikni baholashdagi xalqaro modellar va ularning tasnifi Belgilar Nimani anglatishi Tavsifi “6 C” usuli C Sharacter Reputatsiya, mijozning xarakteri C Capacity Imkoniyatlar C Cash Naqdlik C Collateral Kafolatlik C Conditions Shartlar C Control Nazorat “CAMPARI” usuli C Sharacter Reputatsiya, mijozning xarakteri A Ability Kreditni qaytarishga qobilligi M Margin Marja, daromadliligi P Purpose Kreditlarning maqsadli yo`nalishlari A Amount Kredit miqdori R Repayment Kreditni qaytarish shartlari I Insurance Ta`minlanganligi, kreditni qaytmaslik riski “RARTS” usuli P Purpose Kreditning maqsadligi A Amount Qarz miqdori R Repayment Kreditni qaytarish shartlari

T Term Kredit berish muddati S Security Kreditni to`lashni kafolatlash Ushbu modellar ko`p parametrlarni o`z ichiga olganligi sababli korxonalarning kreditga layoqatliligini baholashda eng to`g`ri qaror qabul qilish imkonini beradi. Korxonaning ishonchliligini baholash Quyida tavsiya etilayotgan uslubiyot korxonalar ishonchliligini baholashning, tahlil etishning mavjud nazariy manbalariga tayangan holda tuzib chiqildi va undan barcha tijorat banklari o`z kredit siyosatini yo`lga qo`yishda, faoliyatini maqsadli boshqarishida foydalanishlari mumkin. Ushbu metodika amaldagi qonunchilik normalariga, tartiblarga va eng muhimi tahlil uchun zarur bo`lgan axborotlar bazasini shakllantirishning umum belgilangan talablariga to`la mos tushadi. Bunda asosiy jihatlar korxonaning yaqin yillar oralig`ida bankrot bo`lmaslik, moliyaviy krizislar qiyinchiliklar, depsinishlar va sinishlar holatiga tushmasligi, majburiyatlarni qoplash yuzasidan ishonchli manbalarga ega va ega emasligini baholashga qaratiladi. Baholashning umumiy qoidalariga quyidagilarni kiritish mumkin: birinchi navbatda korxonaning e`lon qilinadigan va chop etiladigan moliyaviy hisobot ma`lumotlari asosida uning keng qamrovli moliyaviy ahvolini, uning kutilishlarini baholash lozim. Ayniqsa‚ aksionerlik jamiyati, yoki mulki fond birjasida sotiladigan korxonalarning qimmatli qog`ozlari, aksiyalarining aylanishi, bozordagi holatiga muhim ahamiyat qaratish zarur. Korxona ishonchliligini baholashda eng muhim xulosalar shuningdek‚ moliyaviy hisobotlar ma`lumotlari asosida aniqlanadigan koeffitsiyentlar natijalariga qarab chiqariladi.

Ekspress tahlil asosida korxonaning faoliyat samaradorligi, moliyaviy sog`lomligi, ishonchlilik darajasi bitta aksiyaga to`g`ri keladigan foyda normasining o`zgarishi; aksiya bahosining o`zgarishi; dividend summalarining o`zgarishiga qarab korxonaning ishonchlilik darajasini dastlabki xulosalarni berish mumkin. O`z navbatida korxonalarning, aksionerlik jamiyatlarining dividend stavkalarini doimiy o`rganish nafaqat ushbu korxonalarning kredit munosabatlarini tartibga solish‚ balki bank foiz stavkalariga o`zgarishlar kiritish, kredit shartlarini belgilash moliyaviy boshqaruv strategiyalarini belgilashda ham muhim masala hisoblanadi. Tahlilda muhim ahamiyat korxonalar aksiyalariga e`lon qilingan dividendlar va bank depozitlari foizi orasidagi nisbat, aloqadorligiga qaratiladi. Xalqaro amaliyotda ular orasidagi nisbat bo`yicha quyidagi kategoriyalar tarkiblanadi: - aksiyalar bo`yicha dividend qaytimi depozit foizidan 20 foiz oshganda korxonaning investitsion jozibadorligi eng yuqori deb baholanadi; - aksiyalar bo`yicha dividend qaytimi depozit foizidan 20 foizdan kam bo`lgan hollarda korxonaning investitsion jozibadorligi nisbatan past deb baholanadi; - aksiyalar bo`yicha dividend qaytimi depozit foiziga yetmagan hollarda korxonaning investitsion jozibadorligi yo`q deb baholanadi; - aksiyalar bo`yicha dividend qaytimi depozit foizidan kam bo`lgan va ular orasidagi interval 20 foizdan ortadigan bo`lsa, korxona faoliyat samaradorligi past deb baholanadi va investitsiya jalb qilish imkoniyatiga ega bo`lmaydi (bunda uzoq muddatli investitsiyalar mustasno deb qaralishi mumkin); - aksiyalar bo`yicha dividendlar to`lanmasa yoki to`lash imkoniyatlari bo`lmasa bunday korxonalar krizis yoki bankrotlik holatida deb qaraladi. Korxonalar ishonchliligini baholashda ularning moliyaviy holati, samaradorligining reyting bahosiga ham muhim ahamiyat qaratiladi. Reyting

baholash amaliyoti yuqoridagi ko`rsatkichlar tizimini kategoriyalar bo`yicha ranjirlashni talab etadi. Xuddi shu tarkiblash va ranjirlash moliyaviy koeffitsiyentlar bo`yicha ham amalga oshiriladi. Moliyaviy koeffitsiyentlar bo`yicha quyidagi kategoriyalarni tarkiblash mumkin: K1 – kategoriyaga barcha moliyaviy koeffitsiyentlar (likvidlik, kapital tarkibi, rentabellik va aylanuvchanlik) darajasi o`rtacha tarmoq ko`rsatkichidan yuqori bo`lgan korxonalar ishonchli, moliyaviy barqaror, investitsion jozibador, to`lovga qobil, sifat menejmentiga ega korxonalar kiritiladi. K2 – kategoriyaga likvidlik va xususiy kapital tarkibi bo`yicha moliyaviy koeffitsiyentlari o`rtacha tarmoq ko`rsatkichlaridan ortadigan biroq, rentabellik va aylanuvchanlik ko`rsatkichlari o`rtacha tarmoq ko`rsatkichlaridan past bo`lgan korxonalar kiritiladi. Bunday korxonalarni to`lovga qobil, moliyaviy barqaror deyish mumkin, lekin investitsion jozibadorligi, samaradorlikning sifat menejmenti past deb qabul qilinadi. K3 – kategoriyaga likvidlikning barcha ko`rsatkichlari bo`yicha yuqori lekin qolgan moliyaviy ko`rsatkichlar bo`yicha ahvoli o`rtacha tarmoq ko`rsatkichlaridan past bo`lgan korxonalar kiritiladi. Bunday korxonalar qisqa muddatli to`lovga qobil, lekin moliyaviy nobarqarorlikga ega, investitsion jozibadorligi va samaradorlikning sifat menejmenti juda past korxonalar sifatida tarkiblanadi. K4 – kategoriyaga joriy to`lov layoqatiga ega lekin oraliq va tezkor to`lov layoqatiga ega bo`lmagan, qolgan moliyaviy koeffitsiyentlar guruhi bo`yicha o`rtacha tarmoq ko`rsatkichlaridan juda past bo`lgan ko`rsatkichlarga ega bo`lgan korxonalar kiritiladi. Bunday korxonalar bankrotlikning boshlang`ich bosqichidagi korxonalar sifatida qaraladi. K5 – kategoriya korxonaning joriy to`lov layoqati 2 dan kichik yoki teng bo`lgan, qolgan barcha moliyaviy ko`rsatkichlar bo`yicha natijalari qoniqarsiz

bo`lgan korxonalar kiritiladi. Bunday korxonalar bankrot, krizis holatidagi korxonalar deb e`tirof etiladi. Korxona ishonchliligini baholash ko` rsatkichlari va ularning normalari Ko`rsatkichlar Norma Baho Joriy likvidlik koeffitsiyenti 2.0 dan kichik Qoniqarsiz 2.0 ga teng va katta yoki 2,0-2,5 orasida Qoniqarli 2,5 ga teng va undan katta lekin 3.0 dan kichik Yaxshi 3.0 ga teng va undan katta A`lo Qayta likvidlik darajasi 1,0 dan kichik Qoniqarsiz 1,0 ga teng va katta, lekin 1,5 dan kichik Qoniqarli 1,5 ga teng va undan katta, lekin 2,0 dan kichik Yaxshi 2,0 ga teng va undan katta A`lo O`z aylanma mablag`lari bilan ta`minlanish koeffitsiyenti 0,1 dan kichik Qoniqarsiz 0,1 ga teng va undan katta, lekin 0,15 dan kichik Qoniqarli 0,15ga teng va undan katta, lekin 0,3 dan kichik Yaxshi 0,3 ga teng va undan katta A`lo Mutlaq likvidlik koeffitsiyenti 1,0 dan kichik Qoniqarsiz 1,0 ga teng va katta, lekin 1,5 dan kichik Qoniqarli 1,5 ga teng va undan katta, lekin 3,0 dan kichik Yaxshi 3,0 ga teng va undan katta A`lo Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyenti 1,0 dan kichik Qoniqarsiz 1,0 ga teng va undan katta, lekin 1,5 dan kichik Qoniqarli 1,5 ga teng va undan katta, lekin 3,0 dan kichik Yaxshi

3,0 ga teng va undan katta A`lo Avtonomiya koeffitsiyenti Kredit stavkasiga bog`liq O`rnatilmaga n Xususiy kapital rentabelligi Bank depozitlari bo`yicha foiz stavkalarining quyi holati Qoniqarsiz Bank depozitlari bo`yicha foiz stavkalari inflyatsiya darajasiga nisbatan yuqori 1,25 Qoniqarli Bank depozitlari bo`yicha foiz stavkalari inflyatsiya darajasidan nisbatan yuqori 1,25-1,5 Yaxshi Bank depozitlari bo`yicha foiz stavkalari inflyatsiya darajasidan nisbatan yuqori 1.5-2.0 A`lo Korxona ishonchliligini baholashda qator ko`rsatkichlar ifodasi va ularning jamlanmasidan iborat Altmanning formulasidan ham foydalaniladi. Ushbu formula korxona iqtisodiy nochorligini baholash modeli sifatida ham tan olingan: Z = 6,56X1 + 3,26X2 + 6,72X3 + 1,05X4 Bunda: X1 – aylanma mablag`lar (joriy aktivlar) / jami aktivlar; X2 – sof foyda / jami aktivlar; X3 – foizlar va soliqlar to`loviga qadar foyda / balans jami; X4 – xususiy kapital / majburiyatlar jami. Korxona ishonchliligini bilishning qo`shimcha baholash normalari sifatida ustav kapitalining majburiyatlarga nisbatan ustunligiga, korxonaning innovatsion aktivligiga, ko`rgazma va yarmarkalarda qatnashish darajasiga, yutuqlariga, tanlovlarda g`oliblik darajalariga ham ahamiyat qaratish lozim. Korxona raqobatdoshligining tahlili Dunyoning barcha davlatlari uchun bosh maqsad bu iqtisodiy o`sishga, xalq farovonligini ta`minlashga qaratilgan. Shu sababli‚ jahonning barcha davlatlarida

raqobatdosh xo`jalik yuritish tuzilmalarini yaratishga, ularni modernizatsiya va rekonstruksiya qilishga, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishning zamonaviy, samarali shakllariga o`tishga muhim ahamiyat qaratilmoqda. Korxonani raqobatdoshligi – uning bozordagi raqiblariga nisbatan ustunligi va iqtisodiy naflilikka ega bo`lishidir. Raqobatdoshlik kompleks ko`rsatkichlar tizimi orqali baholanadi. Uni baholashdan maqsad – korxonaning tarmoq, hudud va xalqaro bozordagi o`rnini belgilashdan iborat. Korxona raqobatdoshligini baholash algoritmi quyidagilarni o`z ichiga oladi: - baholash maqsadini aniqlash; - baholash, tahlil etish faoliyat turlarini belgilash; - taqqoslash tanlovi; - ko`rsatkichlarini tanlash va tasniflash; - ko`rsatkichlarni baholash va tahlil etish; - ko`rsatkichlar baholash natijalarini umumlashtirish; - raqobatdoshlikni baholash xulosalarini tayyorlash. Korxonaning raqobatdoshligini aniqlashning ko` rsatkichlar tizimi va ularning aniqlanishi Ko`rsatkichlari Aniqlanishi Ko`rsatkichni baholashdagi roli 1. Korxonaning ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi - En 1.1. Mahsulot birligiga to`g`ri keladigan ishlab chiqarish xarajatlari Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum / sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larni ishlab chiqarish tannarxi Mahsulot ishlab chiqarishda xarajatlarning samaradorligini ko`rsatadi 1.2. Fond qaytimi Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum / asosiy vositalarining o`rtacha yillik qiymati Asosiy ishlab chiqarish vositalarining samaradorligini tasniflaydi 1.3. Ishlab chiqarish Mahsulot (ish va xizmat)larni Xarajatlarning foyda

rentabelligi, % sotishdan yalpi foyda x 100%/sotilgan mahsulotning to`liq tannarxi keltirishini tasniflaydi 1.4. Mehnat unumdorligi, ming so`m/kishi Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum / xodimlarning o`rtacha ro`yxat soni Mehnatning samaradorligini tasniflaydi 2. Korxonaning moliyaviy ahvoli - Fn 2.1. Avtonomiya koeffitsiyenti Xususiy kapital / Balans jami Korxonaning qarshi tomonga qaram bo`lmasligini tasniflaydi 2.2. To`lov layoqati koeffitsiyenti Joriy aktivlar / Joriy majburiyatlar Korxonaning majburiyatlarini bajarishini tasniflaydi 2.3. Mutlaq likvidlik koeffitsiyenti Pul mablag`lari va qisqa muddatli moliyaviy qo`yilmalar / qisqa muddatli majburiyatlar Joriy majburiyatlarni qoplash manbalari bo`lgan vositalarning sifat tarkibini ko`rsatadi 2.4. Aylanma aktivlarning aylanuvchanlik koeffitsiyenti Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum / Aylanma aktivlarning o`rtacha yillik qiymati Aylanma aktivlarning aylanishlar soni va davrini tezligini tasniflaydi 3. Tovarni sotish va ilgari surishni tashkil qilish samaradorligi - Ec 3.1. Sotuv rentabelligi, % Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan yalpi foyda x 100% / Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum Sotish foydaligini tasniflaydi 3.2. Tayyor mahsulotning omborda turib qolish koeffitsiyenti Sotilmagan mahsulotlar hajmi / Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum Tayyor mahsulotning bozoriyligini tasniflaydi 3.3. Ishlab chiqarish Mahsulot (ish va xizmat)larni Quvvatlardan

quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti sotishdan sof tushum / Ishlab chiqarish quvvati hajmi foydalanishning samaradorligini tasniflaydi 3.4. Reklama va sotuvni rag`batlantirish vositalari koeffitsiyenti. Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan yalpi foyda /reklama va sotuv xarajatlari Reklama va sotuv xarajatlarining qoplanishini tasniflaydi 4. Tovarning raqobatdoshligi- Kt 4.1. Tovarning sifati Oliy, Birinchi kategoriyadagi mahsulotlar hajmi / jami mahsulot hajmi Mahsulotning sifatlilik darajasini tasniflaydi 4.2. Tovarning narxi Tovarlarning haqiqiy tannarxi +,- reja tannarxidan farq + foyda Mahsulotning taklif narxini shakllantiradi Korxonaning raqobatdoshlik koeffitsiyentini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin: (Kkn): Kkn = 0,15 x En + 0,29 x Fn + 0,23 x Ec + 0,33 x Kt, (1) Bu yerda: Kkn – korxonaning raqobatdoshlik koeffitsiyenti; En – korxonaning ishlab chiqarish faoliyatini belgilovchi samaradorlik mezoni; Fn – korxonaning moliyaviy ahvolini belgilovchi samaradorlik mezoni; Es – tovarni sotish va bozorda ilgari surishni tashkil qilishning samaradorlik mezoni; Kt – tovarning raqobatdoshlik mezonlari; 0,15, 0,29, 0,23, 0,33 mezonlarning salmoq koeffitsiyentlari. Salmoq koeffitsiyentlarining miqdori ekspertlar tomonidan aniqlanadi. Korxona raqobatdoshligini aniqlashning SWOT tahlili metodikasi. Raqobatdoshlikni baholash algoritmi: moliyaviy, ishlab chiqarish, tashkil etish va boshqaruv, marketing, xodimlar tarkibi, texnologik tarkib bo`yicha holatlar alohida o`rganishni xarakterlaydi. jadval

Raqobatdoshlikni aniqlash va tahlil qilishning SWOT modeli Baholash ko`rsatkichlari 1 2 3 4 5 Moliyaviy (Rm) Aktivlar tarkibi Ai Ai Ai Ai Ai Investitsion jozibadorlik Ii Ii Ii Ii Ii Aktivlar daromadligi Di Di Di Di Di Foyda normasi Fi Fi Fi Fi Fi Kapital foydaliligi Ki Ki Ki Ki Ki Ishlab chiqarish (Ri) Uskunalardan foydalanish Ui Ui Ui Ui Ui Ishlab chiqarish quvvatlari Ki Ki Ki Ki Ki Xodimlar soni Xi Xi Xi Xi Xi Sifat nazorati tizimi Si Si Si Si Si Mehnat unumdorligi Mi Mi Mi Mi Mi Texnologik uskunalarning yoshi Ti Ti Ti Ti Ti Tashkil etish va boshqarish (Rb) Boshqaruv xodimlari va injener texnik xodimlar soni Bi Bi Bi Bi Bi Boshqaruv xodimlarining tashqi muhit ta`sirida o`zgarishga moyilligi Mi Mi Mi Mi Mi Funksiya va vazifalarning aniq belgilanishi Fi Fi Fi Fi Fi Boshqaruvni tashkil etish strukturasi Si Si Si Si Si Boshqaruvda foydalaniladigan axborotlar sifati Mi Mi Mi Mi Mi Boshqaruv tuzilmasining o`zgaruvchanligi Ti Ti Ti Ti Ti Marketing (Rr) Bozordagi ulushi Bi Bi Bi Bi Bi Firma reputatsiyasi Fi Fi Fi Fi Fi Brend prestiji Pi Pi Pi Pi Pi Reklama samaradorligi Ri Ri Ri Ri Ri Strategiya Si Si Si Si Si Baholash siyosati Tsi Tsi Tsi Tsi Tsi Sotishning tashkiliy va texnik jihatlari Ji Ji Ji Ji Ji Xizmatlar sifati Xi Xi Xi Xi Xi Mijozlar soni Mi Mi Mi Mi Mi Kadrlar tarkibi (Rx) Kadrlar kvalifikatsiya darajasi Ki Ki Ki Ki Ki Sotishda band bo`lgan xodimlarning Xi Xi Xi Xi Xi

texnik kvalifikatsiya darajasi Texnologik (Rt) Standartlarning qo`llanishi Si Si Si Si Si Yangi mahsulotlar Yai Yai Yai Yai Yai Innovatsion, ilmiy tadqiqot xarajatlari Ii Ii Ii Ii Ii 1,2,3,4,5-qatorlar korxonalarning raqobatdoshlik darajasi bo`yicha sifat mezonlari hisoblanadi. Bunda: 1-a`lo; 2-yaxshi; 3-o`rta; 4-o`rtadan past, 5- tashvishli holat deb beligilanadi. Korxona raqobatdoshligini aniqlash va tahlil qilishning «4R» modeli Raqobatdoshlik omillari Tahlil qilinayotgan korxonada Raqobatchilarda A V ...... Mahsulot (Rm) Ishonchlilik Rm1 Rm1 Rm1 Rm1 Xizmat muddati Rm2 Rm2 Rm2 Rm2 Ta`mir talablik Rm3 Rm3 Rm3 Rm3 Texnik darajasi Rm4 Rm4 Rm4 Rm4 Savdo markasi obro`si Rm5 Rm5 Rm5 Rm5 Ta`mirlash xizmati darajasi Rm6 Rm6 Rm6 Rm6 Qo`shimcha xizmatlar qulayligi Rm7 Rm7 Rm7 Rm7 Xizmatlar va mahsulotlarni tanlash variantlari Rm8 Rm8 Rm8 Rm8 Assortiment tarkibi Rm9 Rm9 Rm9 Rm9 Narx (Rn) Chakana bahosi Rn1 Rn1 Rn1 Rn1 Ulgurji bahosi Rn2 Rn2 Rn2 Rn2 Narx chegirmalari Rn3 Rn3 Rn3 Rn3 Hisob-kitob shakllari Rn4 Rn4 Rn4 Rn4 Tovarlarni sotish regioni va yo`llari (Rs) Sotish strategiyasi Rs1 Rs1 Rs1 Rs1 Taqsimot turlari Rs2 Rs2 Rs2 Rs2 Dilerlar soni Rs3 Rs3 Rs3 Rs3 Distrbyuterlar soni Rs4 Rs4 Rs4 Rs4 Bozorni egallash darajasi Rs5 Rs5 Rs5 Rs5 Sotish hududlari Rs6 Rs6 Rs6 Rs6 Reklama(Rr) Reklama shakllari Rr1 Rr1 Rr1 Rr1

Reklama joylari Rr2 Rr2 Rr2 Rr2 Reklama byudjeti hajmi Rr3 Rr3 Rr3 Rr3 Reklama chastotasi Rr4 Rr4 Rr4 Rr4 Ko`rgazmalarda ishtiroki Rr5 Rr5 Rr5 Rr5 Ommaviy axborot vositalarida e`lonlar Rr6 Rr6 Rr6 Rr6 Chegirmalar Rr7 Rr7 Rr7 Rr7 J.J. Lamben modeli bo`yicha raqobatdoshlik tahlili metodikasi ham amaliyotda keng qo`llaniladi. Unda asosiy ko`rsatkichlar sifatida bozordagi ulushi, tovarlar tarkibi ulushi, xarajatlar sarfi, texnologiyalarni o`zlashtirish darajasi va imiji olingan. Raqobatdoshlikning aniqlash va tahlil qilishning Lamben modeli Baholash ko`rsatkich lari Baholash mezonlari Past 1-2 ball O`rta 2-3 bal Yuqori 4-5 ball Bozordagi ulushi 3/1 dan kichik 3/1 dan yuqori lider Tovar tarkibining ulushi diferensiyalanmagan diferensiyalangan Noyob Xarajatlar Raqobatchilarniki dan yuqori Raqobatchilar niki bilan bir xil Raqobatchilarni kidan kam Texnologiyani o`zlashtirish darajasi O`zlashtirish qiyin kechadi O`zlashtirish oson kechadi To`liq o`zlashtirilgan Imij yo`q Rivojlangan Kuchli imijga ega Natijalar ballik tizimda baholanadi. Raqobatdoshlikning‚ shuningdek‚ ichki normalar tartiblari ham belgilanadi. Eng ommalashgan formasi bu reyting baholash usuli hisoblanadi. Bu yerda: Rj – korxonaning reyting bahosi; X1X2, Xn – tahlil qilinayotgan ko`rsatkichlarning nisbiy ifodasi; Shuningdek, korxona raqobatdoshligini aniqlashning matritsali, samaradorlikka bog`langan modellaridan ham amaliyotda keng foydalaniladi.

Daromad tahlili Kredit inspektorlari layoqatlilikni baholashda o`rganadigan eng muhim ko`rsatkichlardan biri bu korxonaning daromad ko`rsatkichi hisoblanadi. Daromadlar tahlilida ularning joriy va istiqboldagi ko`rsatkichlarini baholash lozim. Bunda, omilli tahlilga ham muhim e`tibor qaratish lozim. Bu borada kredit inspektorlari, ekspertlar quyidagi muhim jihatlarga ahamiyat qaratishlari lozim: foydani maksimallashtirishning qanday imkoniyatlari mavjudligiga; agar korxona zararga ishlayotgan bo`lsa, buning sabablarini chuqur o`rganishi; tendensiyalariga (tarmoq rivojlantirish yuzasidan dasturlarga, faoliyatning kelajagiga, bozorning kengayishiga va h.k.); xarajatlarni boshqarish imkoniyatlariga va h.k. jihatlariga. Daromadlar tahlili va uning muhim qatorlari O`rganish qatorlari Mazmuni Daromadning tarkibiy va trend tahlili Korxonada daromadlarining umumiy hajmi va tarkibiy tuzilishi bo`yicha gorizontal, vertikal va trendli tahlili amalga oshiriladi. Daromadlarning koeffitsiyentli tahlili Daromadlarning mutlaq ifodalari moliyaviy natijaviylikni aniq baholash imkonini bermaydi. Shu sababli ko`pincha ularning nisbiy ifodalariga ahamiyat qaratiladi. Bu bir so`mlik aktiv, xarajat, kapitalga to`g`ri keladigan daromad ko`rsatkichini ifoda etadi. Daromadlarning omilli tahlili Daromadlarning o`zgarishiga ta`sir etuvchi ichki va tashqi omillarning ta`sirini aniq baholash va ularni maksimallashtirishning chora-tadbirlarini ko`rish imkonini beradi. Daromadlarning moliyaviy natijalarga ta`sirining tahlili Daromadlar xarajatlar bilan bog`langan holda moliyaviy natijaviylikning foyda va zararlarda to`planishi, ularning jamg`arilishi, ishlatilishi yuzasidan moliyaviy ahvolga ta`sirini baholashni tasniflaydi.

Kredit inspektorlari daromadlar tahlilida operatsion faoliyatdan daromadlarning muhim qatori hisoblangan mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan sof tushumlar, sotilgan mahsulot (ish va xizmat) larni ishlab chiqarish tannarxi hamda mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan yalpi foyda ko`rsatkichlarini o`zgarishlariga, ularning o`zgarish sabablariga, sof foyda tarkibidagi salmog`iga ahamiyat qaratishlari lozim. Negaki bu foyda kreditlarning foizlarini qoplash manbasi ham hisoblanadi. Kreditorlarning olingan kreditlar hisobiga to`lovlari va ularga tegishli foizlarning to`lash imkoniyatlarining mavjudligini faqat ularning o`zigagina ahamiyatli masala emas. Mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan sof tushumlarning o`sishi bilan, sotilgan mahsulot (ish va xizmat) larni ishlab chiqarish tannarxining o`sishi, shu bilan birgalikda mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan yalpi foydaning o`zgarishlarini baholashda albatta ularning o`zaro bog`liqligiga va uzviylikdagi aloqadorligiga muhim e`tibor berish lozim. Ya`ni, mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan yalpi foydaning o`sishi mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan sof tushumning o`sishidan yuqori bo`lishi va uning o`sishi sotilgan mahsulot (ish va xizmat) larni ishlab chiqarish tannarxining o`sishidan yuqori bo`lishi lozim. Buni formula shaklida quyidagicha ifoda etish mumkin: FS ≥ Ts≥ Tx FS – mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan yalpi foydaning o`sishi: FS = joriy yil sotilgan mahsulot (ish va xizmat) lardan yalpi foyda / o`tgan yil sotilgan mahsulot (ish va xizmat) lardan yalpi foyda Ts – mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan sof tushumning o`sishi: Ts = joriy yil sotilgan mahsulot (ish va xizmat) lardan sof tushum / o`tgan yil sotilgan mahsulot (ish va xizmat) lardan sof tushum Tx – sotilgan mahsulot (ish va xizmat) larni ishlab chiqarish tannarxining o`sishi:

Tx = joriy yil sotilgan mahsulot (ish va xizmat) lardan ishlab chiqarish tannarxi foydasi / o`tgan yil sotilgan mahsulot (ish va xizmat) lardan ishlab chiqarish tannarxi Sof tushumlarni baholashda albatta sotilgan mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan sof tushumning tan olinishi bilan ular yuzasidan naqd pul mablag`larining shakllanishi darajasiga ham muhim ahamiyat qaratish lozim. Negaki daromadlarni tan olishda yoki sotishdan tushumlarni hisobga olishda “hisobga olish” qoidasiga amal qilinishi bilan ularning naqdligini ta`minlashda “kassa” usuliga amal etilishi doimo ham majburiyatlar yuzasidan naqd mablag`lar mavjudligini ta`minlay olmaydi. Mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan sof tushumning naqdligini quyidagi bog`lanish asosida aniqlash mumkin: Tn = DKb + Ts - DQo Tn – mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan naqd tushum (Pul oqimi to`g`risidagi hisobotdan olinadi); DQb – davr boshiga mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan debitorlik qarzdorlik summasi; DQo – davr oxiriga mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan debitorlik qarzdorlik summasi; Ts – mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan sof tushum summasi (moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotdan olinadi)

Mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan sof tushumning omilli tahlili metodikasi Ta`sir birliklari modeli Iqtisodiy tasniflari Ts = UMA * AVumas * AVjavs * FQav UMA – Uzoq muddatli aktivlarning o`rtacha yillik qiymati; AVumas – asosiy vositalarning uzoq muddatli aktivlardagi salmog`i; AVjavs – aktiv asosiy vositalarning jami asosiy vositalarning tarkibidagi salmog`i; FQav – asosiy vositalarning aktiv qismining fond qaytimi Ts = ∑JA * Tjas - Tak JA – Joriy aktivlarning o`rtacha yillik qiymati; Tjas – tovarlarning joriy aktivlardagi salmog`i; Tak – tovarlarning aylanish koeffitsiyenti Ts = ∑X * Ixts * MUi X – xodimlarning o`rtacha ro`yxatdagi soni; Ixts – ishchilarning xodimlar tarkibidagi salmog`i; MUi – ishchilarning mehnat unumi Daromadlarning moliyaviy faoliyatdan va favqulodda holatlardan yuzaga kelgan qismi tahlilda alohida o`rganiladi va ularning ta`sir birliklari yuqoridagi tarkibdan tubdan farq qiladi. Kreditlarning muddatliligi va maqsadliligi bo`yicha ishlatilish tahlili Kreditning muddatliligi – bu olingan kreditni o`z vaqtida qaytarib berishlik bilan tavsiflanadi. Kreditning muddatlilik tamoyili qarzdor uchun qulay bo`lgan har qanday vaqtda emas, balki kredit bitimida ko`rsatilgan ma`lum muddatda kreditning qaytarilishi zarur ekanligini bildiradi. Kreditning muddatliligi har ikkala tomon, kreditor va qarz oluvchi uchun muhimdir. Agar kreditor qarzni foizi bilan o`z vaqtida qaytib olsa, uni egasiga o`z vaqtida qaytarish yoki yana kreditga berish imkoniyatiga ega bo`ladi. Qarz oluvchi kreditni samarali ishlatib, uni o`z vaqtida

kreditorga qaytarish va shu bilan shartnomadagi jazo choralaridan qutilishidan manfaatdor. Kreditning muddati bo`yicha kredit shartnomada ko`rsatilgan shartlarning buzilishi natijasida qarz beruvchi qarz oluvchiga iqtisodiy choralar (jarimalar shaklida, kredit bo`yicha foiz darajasini oshirish, kreditning muddatini qisqartirish va boshqalar) ni qo`llashi mumkin. Bu choralar ham yordam bermagan hollarda qarz beruvchi moliyaviy talablarni xo`jalik sudi orqali undirib olishi mumkin. Kreditning muddatliligi kelib tushuvchi boyliklarni tejamli va qayta ishlatish, ishlab chiqarilgan mahsulotni jo`natish, tovarlarni sotish muddatlariga va pirovard natijada aylanma fondlarining doiraviy aylanishining tezligiga ham bog`liqdir. Olingan kreditning maqsadli ishlatilganligi muhim masala hisoblanadi. Bu tamoyilning mohiyati shundaki, qarz oluvchi tomonidan olingan kreditlar aniq bir maqsadni amalga oshirishga yo`naltirilgan bo`lishi zarur. Kreditning qaysi maqsadga yo`naltirilganligi, masalan, tovar-moddiy boyliklar sotib olishga yoki biror ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashga va hokazo aniq biror obyektga maqsadli yo`naltirilganligi korxona bilan bank o`rtasida tuziladigan kredit shartnomada ko`rsatilgan bo`ladi. Korxona olgan kreditini faqatgina kredit shartnomada ko`rsatilgan ishni bajarishga sarflashi kerak. Bunda kredit muayyan, aniq obyektga: ishlab chiqarish xarajatlariga, ishlab chiqarish zaxiralariga, tayyor mahsulotga, jo`natilgan tovarlarga, hisob-kitob hujjatlariga va hokazolarga beriladi. Jahon amaliyotida umumiy biror ehtiyojni qoplash uchun ishlatiladigan kreditlar mavjud. Bunda bank tomonidan beriladigan kreditlar qarz oluvchining moliyaviy resurslarga bo`lgan turli ehtiyojlarini qondirish uchun o`z ixtiyori bo`yicha ishlatiladi. Hozirgi sharoitda ular qisqa muddatli kreditlash sohasida cheklangan tarzda qo`llaniladi, o`rta va uzoq muddatli kreditlashda umuman qo`llanilmaydi. Bizning amaliyotimizda banklar tomonidan biror maqsadni amalga oshirish uchungina kreditlar beriladi.

O`zining faoliyat doirasiga qarab, qarz oluvchi korxona va tashkilotlar bir necha guruhlarga bo`linishi mumkin. Tijorat sohasi uchun kreditlar berish. Bu soha bo`yicha kreditlar savdo va xizmat ko`rsatish sohasida faoliyat ko`rsatuvchi xo`jalik subyektlariga beriladi. Bu kreditlar tez aylanib kelish xususiyatiga ega bo`lib, tijoratchilar ehtiyojini qondirishda katta ahamiyatga egadir. Bank tomonidan kreditlar qimmatli qog`ozlar bo`yicha oldi-sotdi operatsiyalarini amalga oshiruvchi, fond birjasi vositachilari: broker, makler, dilerlik firmalariga ham beriladi. Ko`chmas mulk uchun ipoteka kreditlari berilishi ham mumkin. Ular ham oddiy, ham ixtisoslashgan ipoteka banklari tomonidan beriladi. Bu hozirda xorij amaliyotida keng tarqalgan bo`lib, hatto ba`zi manbalarda kreditning alohida shakli sifatida namoyon bo`ladi. Banklararo kreditlar – bank kreditining keng tarqalgan shakllardan biri. Banklararo kreditning joriy stavkasi ma`lum bir tijorat bankning boshqa turlardagi ssudalar berish siyosatini aniqlab beruvchi muhim omil hisoblanadi. Bu me`yorning aniq miqdori (foiz stavkasi) Markaziy bank tomonidan belgilanadi. Kreditlarning maqsadliligini tasniflashda ularning uzoq va qisqa muddatga kreditlarga bo`linishiga muhim ahamiyat qaratish lozim. Odatda, uzoq muddatli aktivlarni moliyalashtirish yuzasidan uzoq muddatli kreditlar, joriy aktivlarni moliyalashtirsh uchun qisqa muddatli kreditlar jalb etiladi. Farqlash muddati sifatida bir yildan oshiq va bir yilgacha muddat chegaralangan. Balans moddalariga nisbatan joriy holatni baholashda quyidagi sxematik bog`lanishlarini berib o`tish lozim. Balans aktivini moliyalashtirish tartiblari Aktivlar Summa Passivlar Summa Moliyalashtirish manbasi Uzoq muddatli aktivlar A4 O`z mablag`lari manbasi P4 P4 A4, A3

Joriy aktivlar shu jumladan: Majburiyatlar shu jumladan: Tovar moddiy zaxiralar A3 Uzoq muddatli kreditlar va qarzlar P3 P3 A4 Debitorlik majburiyatlari A2 Qisqa muddatli kreditlar va qarzlar P2 P2 A3, A2 Pul mablag`lari A1 Kreditorlik majburiyatlari P1 A1 P1,P2,P3 Kreditning maqsadli ishlatilishi va muddatligini o`rganishdan tashqari ulardan oqilona foydalanish darajasini, samaradorligini ham baholash lozim. Bu nafaqat kredit va foiz summasini bankka qaytarib to`lashni, bundan tashqari, shu kredit yordamida kreditlanadigan yoki moliyalashtiriladigan soha, tarmoq, korxona qancha samaradorlikka erishayotganligini ham baholash imkonini beradi. Kreditlar albatta ma`lum bir loyihalarning bajarilishiga yo`naltirilgan bo`ladi. Banklar loyihalarni kreditlash yoki moliyalashtirishdan oldin loyihani bajarish uchun yo`naltiriladigan mablag`larning samaradorligini hisoblab chiqishlari zarur. Agar iqtisodi rivojlangan davlatlarda kreditlash va loyihalarni moliyalashtirish amaliyotiga e`tibor beradigan bo`lsak, ularda korxona, tashkilotlarga kredit berishdan oldin qo`yiladigan mablag`larning samaradorligiga muhim e`tibor qaratilishini ko`rishimiz mumkin. Agarda loyihaga qo`yiladigan mablag`lar iqtisodiy va moliyaviy samara beradigan bo`lsa, shu loyiha uchun mablag` ajratiladi. Kreditning samaradorligi ishlab chiqarish va savdo hajmiga to`g`ridan-to`g`ri bog`liq. Samaradorlik kreditning tamoyillarini bajarilishi uchun asos hisoblanadi. Samaradorlik kreditdan aniq, maqsadli foydalanishni taqozo qiladi.

Ishlab chiqarish va sotish hajmi qanchalik katta, kredit resurslarining aylanish davri qanchalik qisqa bo`lsa‚ kredit qo`yilmalarining samaradorligi shunchalik yuqori bo`ladi. Risklar tahlili. Kreditga layoqatlilikni baholashda nazoratning davomiyligi. Kredit risklari bilan bog`liq muammolar, shuningdek‚ risklarni boshqarish zaruriyati bozor iqtisodiyotining chuqurlashuvi va xalqaro iqtisodiyotning globallashuv sharoitida muhim masalalardan biri hisoblanadi. Kredit risklari xususida gap ketganda, asosiy e`tiborni ushbu risklarning tabiatiga, mohiyatiga, kelib chiqish sabablari va ijtimoiy – iqtisodiy oqibatlariga qaratish lozim. Xalqaro bank amaliyotida risklar bilan bog`liq munosabatlar asosan aktiv operatsiyalar jarayonida ro`y beradi. Tijorat banklarining riskka bog`liq bo`lgan asosiy aktiv operatsiyalari sifatida kredit va investitsiya operatsiyalarini keltirish mumkin. Bank risklari vujudga kelishi, namoyon bo`lishi jihatidan turli-tuman bo`lib, ularning barchasi pul egasining kredit sifatida yo`naltirgan qiymatining va unga to`lanadigan foiz to`lovlarining to`lig`icha qaytib kelmasligi bilan izohlanadi. Kredit xatari yoki qarzni qaytarmaslik xavfi kreditorning kredit kelishuviga asosan kreditni o`z vaqtida qaytarilishiga va kredit shartlarini bajara olishiga ishonchsizligidan kelib chiqadi. Kredit riski bank faoliyatida uchraydigan risklarning eng yirigidir. Shuning uchun tijorat banklari kredit siyosatida bu jarayonga alohida e`tibor qaratishi lozim. Olingan kreditni o`z vaqtida qaytarilishi va kredit shartlarini bajara olishiga ishonchsizligining ko`rinishlari sifatida kreditlarni to`liq qaytarmaslik, qisman qartarmaslik (bu holat ko`pincha olingan kreditlarning foizlari va komission to`lovlarida tegishli bo`ladi) yoki muddatning kechiktirishlari nazarda tutiladi.

Kredit riski qarz oluvchining kredit shartnomasi shartlariga muvofiq to`lashi lozim bo`lgan majburiyatlarini o`z vaqtida to`lay olmasligi xavf-xatarlarini xarakterlaydi. Banklarning risklarini yo`qotishning eng maqbul yechimiga qarzdorlarning kredit qobiliyati, moliyaviy barqarorligini doimiy monitoring qilish orqaligina erishiladi. Bunda likvidlilik va mustaqillik (avtonomiya) risklariga alohida e`tibor qaratiladi. Kredit riski kredit oluvchining qarzdorlikni so`ndirishi yuzasidan imkoniyatsizligi, pul oqimini to`g`ri shakllantira olmasligi, moliyaviy qiyinchiliklar, rahbar va korxona egalarining ishchanlik reputatsiyasining pastligi yoki kriminal xissiyotlarining ustunligi bilan yuzaga keladi. Shu bilan birga davlat organlari va ayrim shaxslarninng bosimi tufayli ham ushbu risklarga boriladi. Kredit risklarining yuqoriligiga xodimlar malakasining pastligi, jamoadagi ijtimoiy keskinlik, poraxo`rlik holatlari ham kuchli ta`sir etadi. Kredit risklarini baholash birinchi navbatda potensial qarz oluvchilar bilan tanishuvdan boshlanadi. Bunda mijozning reputatsiyasi, tadbirkorlik, ishlab chiqarish, marketing va moliyaviy boshqaruvdagi qobiliyatiga baho beriladi. Kredit taklifining qanchalik yaxshi tayyorlanganligi, uning iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik jihatdan qanchalik maqsadga muvofiq ekanligi, kreditning maqsadliligi va uning bank, qarz oluvchi, alohida ijtimoiy qatlamlar, tarmoq, hudud uchun ahamiyatli ekanligiga muhim e`tibor qaratish zarur. Ijobiy baholash kredit mahsulotlari yuzasidan muhim qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Bu jarayon bevosita mijozning kreditga layoqatliligini, moliyaviy ahvolini va pul mablag`lariga harakatini baholashga imkon beradi. Yakuniy jarayon albatta kredit shartnomasini rasmiylashtirish jarayoni hisoblanadi. Risklarni boshqarishning muhim yo`nalishi sifatida to`lovlar grafigini shakllantirish va uning doimiy monitoringini tashkil etish hisoblanadi. Bu jarayon tezkor kredit monitoringini olib borishni nazarda tutadi. Uning asosiy maqsadi muammoli kreditlarni aniqlash va ularni undirish choralarini ko`rishga qaratilgan.

Olingan kreditlarni muddatida to`lamaslik, kechiktirish juda ko`p kuzatiladigan holatlar hisoblanadi. Uning muhim sabablari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: debitorlik majburiyatlarining tushib ketishi; likvidlik koeffitsiyentining pastligi; sotish hajmining tushib ketishi; operatsion faoliyat zarari; zaxiralarning ortiqcha jamg`arilishi va ushlab turilishi; muhim mijozlarni yo`qotishi, qarz oluvchining biznes sheriklari ehtiyotkorligi, rahbarlarning bank bilan aloqa qilishdan qochishi, ularning talab qilingan axborotlarni berishdan bosh tortishi yoki kechiktirishlari va h.k. Risklarni zararsizlantirishning ichki omillariga quyidagilarni kiritish mumkin: mijozning kreditga layoqatliligini baholash (profilaktika amallari, risklarni oldini olish; qarzning hajmiga va potensial tavakkalchilik darajasiga qarab qarz qarorini olish vakolatini chegaralash; loyihani birgalikda moliyalashtirish, qisman qarzdorning o`z mablag`lari hisobiga moliyalash; korxona boshqaruvi va menejmentida muammoli kreditlar bilan ishlashning mavjudligi; shartnomada kelishilgan majburiyatlarning himoyalanganligi (axborot ta`minoti, ta`minot, jarimalar, foizlar to`lovi); ichki bo`g`inlar ish faoliyatining yo`lga qo`yilganligi (iqtisodiy tahlil bo`limi, xavfsizlik bo`limi va h.k.); huquqiy javobgarlikni qo`llash holatlari va h.k. Kredit riskining (minimal oqibatlari, zararlar) kamaytirishga qaratilgan harakatlarga: kredit portfelini divertsifikatsiyalash; alternativ pul oqimlarini shakllantirish; bitta mijozga beriladigan kreditlarning aniq miqdorini cheklash; diskontlangan ssudalarni berish; qarz majburiyatlarini uchinchi shaxsga chegirmalar bilan sotishni kiritish mumkin. Korxonalarning kreditga layoqatliligini o`stirishning amaliy chora- tadbirlari, ularning moliyaviy holatida ro`y berayotgan o`zgarishlar va natijalardan kelib chiqib belgilanadi. Ya`ni, to`lovga qobil korxonalarda belgilanadigan chora- tadbirlar, to`lovga noqobil, moliyaviy nobarqaror korxonalarda belgilanadigan chora-tadbirlardan keskin farq qiladi. Ulardan biri moliyaviy barqarorlikni saqlab qolishga harakat qilsa, ikkinchisi muammoni hal etish va yashab qolish harakatiga tushadi.

To`lovga noqobillik yoki kreditga layoqatlilikni o`stirishni muhim tadbirlariga quyidagilar kiradi. Korxonalar aktivlari va passivlarini joylashtirishni qayta ko`rib chiqish. Uning mazmunini qanday tushunish mumkin? Korxonalarda likvid mablag`larining aylanuvchanligini tezlashtirish maqsadida ortiqcha aylanma aktivlarni hisobdan chiqarish, asosiy va nomoddiy aktivlarni ishlab chiqarish zaruriyatidan ortig`ini aylanma mablag`lar qatoriga olish (ularni sotish, buzish, hisobdan chiqarish va boshqa yo`llar bilan), debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini so`ndirish (yo`l qo`yilgan tartiblarda), qisqa va uzoq muddatli moliyaviy qo`yilmalarni maqsadli joylashtirish. To`lov mablag`lari va to`lov majburiyatlari orasidagi nisbatdagi manfiy o`zgaruvchanlik sababini moliyaviy holatdagi tanglikdan emas, balki, ishlab chiqarish va boshqaruvning quyi bo`g`inlaridan izlash lozim. Ya`ni, mahsulot ishlab chiqarish va uni sotishni yaxshi yo`lga qo`yilmasligi, ishlab chiqarish xarajatlarini oshib ketishi, narx belgilash siyosatining to`g`ri yuritilmasligi va boshqalar. To`lovga noqobillik sharoitida mablag`lar yetishmovchiligini hal etish yuzasidan avvalo, ichki imkoniyatlarni aniqlab olish va ularni ishga solish lozim. Noqobillik sharoitida boshqa bir subyektdan qarz so`rash va uning ishonchini oqlashni iqtisodiy imkoniyati bo`lmaydi. Korxonalar noishlab chiqarish bo`g`inlari, uning balansida turuvchi faoliyatning boshqa obyektlarini xarajatlarini kamaytirish, to`xtatish yoki o`z- o`zini mablag` bilan ta`minlashga o`tkazish lozim. Korxonalarni pul mablag`lari va pul ekvivalentlarining aylanishida qat`iy rejalarni belgilash va unga doimiy amal etish lozim. Shuningdek, pul mablag`larini qarz majburiyatlariga ishlatishini aniq rejasini tuzib olish zarur. Mablag`lar aylanuvchanligini tezlashtirishning imkoniyatlarini oshirish yuzasidan hisob-kitoblarning bekor qilingan, to`xtatilgan, shuningdek‚ zamonaviy shakllariga keng yo`l ochish lozim.

Korxonalarning kreditga layoqatliligini ta`minlash va uni o`stirishda albatta‚ ularning investitsion aktivligiga ham ahamiyat berish lozim. Investitsion aktivlik bu qarz olish va uni qaytarishdan keskin farq etadi. Korxonalarda kreditga layoqatlilikni baholashni asosiy jihatlaridan biri o`z oborot mablag`lari naqdligiga qaratilganligi bois ularni manbalashni o`z mablag`lari manbasi bilan bog`liq bo`lgan qatorlarini oborot aktivlari normativlaridan kelib chiqqan holda baholash lozim. Bunda oborot aktivlarining ortiqchaligi manbalashdagi holatni buzib ko`rsatishga olib keladi. Kam hollarda esa sun`iy ravishda oshib ketishiga olib keladi. Korxonalar kreditga layoqatliligini o`stirishning muhim chora- tadbirlaridan biri bu bevosita hisob-kitoblardagi majburiyatlarni ichki va tashqi majburiyatlarga tarkiblash orqali baholash amaliyotiga o`tishdir. Korxona majburiyatlari qatoridan ichki majburiyatlarni chegirish ushbu xarajatlarni yo`q qilmaydi‚ lekin to`lovga qobillikni oshirishda sezilarli siljishga imkon beradi. O`zbekiston temir yo`llari AJ ning jamlangan buxgalteriya balansi Ko`rsatkichlar 2017 -2018yy. AKTIV 01-yanvar 2017 01-aprel 2017 01-iyul 2017 01-okt 2017 01-yanvar 2018 1. Uzoq muddatli aktivlar 10 219 731 945 11 151 959 813 11 195 178 476 11 778 032 823 12 593 199 960 Asosiy vositalar boshlang`ich qiymati 10 527 417 487 11 341 824 771 13 056 620 251 13 186 532 286 14 773 593 626 Asosiy vositalar 4 320 658

eskirish qiymati 3 423 307 367 3 788 793 507 3 945 211 086 4 125 679 858 666 Asosiy vositalar qoldiq qiymati 7 104 110 120 7 553 031 264 9 111 409 165 9 060 852 428 10 452 934 960 Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati 417 151 335 519 526 894 435 179 345 379 Kapital qo`yilmalar 2 834 711 892 3 308 810 890 1 783 170 063 2 396 325 565 1 572 602 311 Boshqa uzoq muddatli aktivlar 280 492 782 289 782 140 300 072 354 320 419 651 567 317 310 2.Joriy aktivlar 2 978 372 713 3 522 490 664 4 234 880 927 10 571 776 648 11 683 693 105 Ishlab chiqarish zaxiralari 819 530 511 761 929 334 807 974 274 805 958 807 1 047 437 972 Kelgusi davr xarajatlari 1 366 091 169 1 926 260 257 2 439 824 162 8 466 493 743 8 441 062 224 Pul mablag`lari 171 917 383 167 990 329 198 395 625 199 248 750 468 669 767 Boshqa joriy aktivlar 117 495 315 114 011 429 118 290 042 112 380 694 160 480 738 Debitorlar, jami 503 338 335 552 299 315 670 396 824 987 694 654 1 566 042 404 Shu jumladan: Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob- kitoblar 163 855 350 162 134 584 179 194 017 304 669 491 268 038 094 Byudjetga avans 5 252 951

to`lovlari 7 740 384 6 510 004 8 801 153 5 388 750 Aktiv bo`yicha jami 13 198 104 658 14 674 450 477 15 430 059 403 22 349 809 471 24 276 893 065 PASSIV 01-yanvar 2017 01-aprel 2017 01-iyul 2017 01-okt 2017 01-yanvar 2018 1.O`z mablag`lari manbasi 7 745 794 466 8 567 616 791 8 644 944 914 8 963 743 430 10 124 233 076 Ustav kapitali 614 384 306 614 384 306 614 384 306 614 384 306 828 202 670 Rezerv kapitali 5 737 851 427 6 360 555 463 6 480 827 061 6 590 488 428 8 121 422 920 Taqsimlanmagan foyda 507 693 607 416 753 023 344 928 794 160 996 840 223 400 675 Boshqa manbalar 885 865 126 1 175 923 999 1 204 804 753 1 597 873 856 951 206 811 2. Majburiyatlar 5 452 310 192 6 106 833 686 6 785 114 489 13 386 066 041 14 152 659 989 Uzoq muddatli bank kreditlari va qarzlari 4 675 490 146 5 329 297 527 5 927 142 095 12 154 367 349 12 304 013 149 Boshqa majburiyatlar 14 744 216 12 729 877 10 091 394 9 142 953 8 878 479 Kreditorlik majburiyatlari, jami 762 075 830 764 806 282 847 881 000 1 222 555 739 1 839 768 361 Shu jumladan: Mol yetkazib beruvchilar va 219 818 890 514 650 184

pudratchilarga majburiyatlar 177 094 949 250 590 908 306 494 641 Byudjetga majburiyatlar 20 798 130 35 632 293 40 718 997 40 080 238 62 317 043 Balans passivi bo`yicha jami 13 198 104 658 14 674 450 477 15 430 059 403 22 349 809 471 24 276 893 065 “O`zbekiston temir yo`llari” AJ ning moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisoboti (2016-2017 yy.) Ko`rsatkichlar nomi 2017 yil 2016 yil Mahsulot (tovar, ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum ( bez NDS) 5 180 801 340 3 362 225 550 Sotilgan mahsulot (tovar, ish va xizmat) larning tannarxi 3 191 287 162 2 474 622 038 Mahsulot (tovar, ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi 1 989 514 178 887 603 512 Davr xarajatlari 752 744 444 568 302 199 Boshqa operatsion xarajatlar 178 630 359 135 306 333 Asosiy faoliyatning foydasi 1 415 400 093 454 607 646 Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar 833 455 050 159 047 300 Moliyaviy faoliyatning daromadlari 506 789 162 269 112 080 Daromad (foyda) solig`ini to`lagunga qadar foyda 1 088 734 205 564 672 426 Favquloddagi foyda va zararlar 0 0

Daromad (foyda) solig`i 30 730 577 16 304 363 Foydadan boshqa soliqlar va yig`imlar 83 965 344 40 674 456 Hisobot davrining sof foydasi 974 038 284 507 693 607

Adabiyotlar: 1. Subramanyam K.R. Financial statement analysis. 11 th edition. New York, Mc Graw- Hill Education, 2014. - 814 pages. 2. Kazakova N.A. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 470 s. 3. Jilkina A.N. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 285 s. 4. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O‘quv qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392 b. 5. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. Uslubiy qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. - 156 b. 6. Pardayev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O‘quv qo‘llanma. T.:Print Line Group, 201 7 .- 533 b. 7. Steven M. Bragg. Financial analysis: A business decision guide. 2 nd edition. Colorado, Accounting Tools, Inc., 2014. –325 pages. 8. Shagiyasov T.Sh., Sagdillaeva Z.A., Urmanbekova I.F. Ekonomicheskiy analiz. /Uchebnik –T.: Iqtisod-Moliya, 2017. – 428 s.

O'xshashlar

Kreditga layoqatlilik tushunchasi

Mijozning kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlari va ularning tahlili

Kreditga layoqatlilikning tavsifi

Risklar tahlili

Moliya va risklar