Mijozning kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlari va ularning tahlili - Iqtisodiyot - Referatlar

Mijozning kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlari va ularning tahlili

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52.376953125 KB

Ko'chirib olish

Mijozning kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlari va ularning tahlili Reja: l. Mijozning kreditga layoqatliligi tushunchasi 2. Mijozning kreditga layoqatliligini baholash manbalari 3. Mijozning kreditga layoqatliligini baholashning asosiy ko‘rsatkichlari 4. Kreditga layoqatlilikni baholashning qo‘shimcha ko‘rsatkichlari

l. Mijozning kreditga layoqatliligi tushunchasi Kreditga layoqatlilik – bu mijozning moliyaviy faoliyatiga har tomonlama berilgan baho bo‘lib, u qarz oluvchining so‘ralayotgan kreditni (asosiy qarz summasi va u bo‘yicha foizlarni) o‘z vaqtida qaytarish va boshqa qarz majburiyatlarini to‘lay olish qobiliyatini ko‘rsatadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik subyektlarining, banklar faoliyatining tijoratlashuvi yuzaga keladi. Keyingi yillarda turli xil mulkchilik shakliga asoslangan korxonal ar tashkil topdi. Bu korxonalar qaysi mulkchilik shakliga asos l angan bo‘lishiga qaramasdan, iqtisodiy jihatdan to‘liq mustaqil bo‘lib, o‘z xarajatlarini o‘z daromadlaridan qoplaydilar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtis odiy jihatdan mustaq il bo‘lgan korx onalarda qo‘shimcha pul mablag‘lariga ehtiyoj yuzaga keladi va bu ehtiyoj zarur bo‘lganda bank kreditlari hisobidan qoplanishi mumkin. Shu sababli, bozor iqtisodiyoti sharoitida kredit va uning muhim elementlaridan biri kre ditga layoqatlilikni baholashning o‘rni va roli muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki banklar ham bozor munosabatlarin ing mustaqil subyektlaridan bo‘lib, iqtisodiy jihatdan fao liyat natijalari uchun o‘zlari javobgar hisoblanadilar. Biz oldingi paragrafl arda ta’kidlaganimizdek, banklar ning maqsadi ham korxonalarnikiga o‘xshash bo‘lib, ular o‘z xarajatlarini o‘z daromadlari hisobidan qoplab, yuqori foyda olishga intiladilar. Banklar ning foyda bilan ishlashi ularning yanada keng tarmoqli faoliyat olib bor ishiga, mijozlarga ko‘rsatadigan xizmat turlari va sifatini kengaytirishga, ustav kapitalini oshirishga, bank xodimlarini moddiy rag‘batlantirishga, ko‘proq mablag‘ ajrat ishga, o‘z aksiyadorlariga ko‘proq dividendlar to‘lashning va bularning barchasi bankka bo‘lgan ishonchning yanada oshi shiga imkoniyat yaratadi. Tijorat banklari faoliyatida qo‘yilgan maqsadga eris hish va bergan kreditlarining samara bilan bankka qaytib kelishini ta’minlash uchun mijozning moliyaviy holatini, uning kred itni o‘z vaqtida qaytara olish imkoniyatlarini tekshirib ko‘rish lozim. Kreditlash jarayoni turli xildagi tavakkalchilik omillari bilan bog‘liq bo‘lib, kreditga layoqatlilik kreditni o‘z vaqtida to‘lashni o‘zida mujassamlashtiradi. Shuning uchun bank ssuda berayotganda kreditga layoqatlilikni o‘rganishi, ya’ni

qarz oluvchining moliyav iy holatini hamda, uning kreditni o‘z vaqtida to‘liq qaytarib berish qobiliyatini baholashni o‘ziga shart deb biladi. Kreditga la yoqatlilikni tahlil qilishning maqsadi qarz oluvchining majburiyatini o‘z vaqtida va to‘liq qaytarib berish qobiliyatini aniqlashdan iborat. Shu bois bank o‘ziga olishga tayyor bo‘lgan tavakkalchilik darajasi u taqdim etayotgan kredit hajmi va kredit berish shartlarining qay darajada bajarilishiga bog‘liq. Bank nafaqat mijozning ma’lum kunlardagi to‘lov qobiliyatini baholashi, shu bilan birga uning kelajakdagi moliyaviy barqarorligini ham belgilashi zarur. Moliyaviy barqarorlikni va kre dit operatsiyalaridagi tavakkalchilik hisobini obyektiv baholash, bankka kredit resurslarini samarali boshqarish hamda foyda olish imkonini beradi. Bozor munosabatlarining rivojlanishi korxonalarning to‘lov qobiliyati va barqarorligini aniqlashda chet el tajribasiga asoslangan buxgalteriya hisobini yuritish zaruratini tug‘dirdi, bunda buxgalteriya balansining yangi tahlilini yuritish asosiy o‘rinni egallaydi. Balansdagi aktiv va passivlarni qabul qilingan moddalar bo‘yicha guruhlashtirilishi, to‘lov qobiliyati va kreditga layoqatlilikni yetarli darajada chuqurroq tahlil qilish imkonini beradi. Bank risklarini kamaytirish va uning daromadini oshirishda kredit jarayonini to‘g‘ri tashkil qilish, mijozning kreditga la yoqatliligini aniqlash muhim o‘rin tutadi. Bu jarayon bank tavakk alc hiligini oldini olishning ilk bosqichi hisoblanadi. Qarz oluvchining kreditga layoqatliligini o‘rganish va kredit berilgandan keyin kredit monitoringini muntazam olib borish bank tavakkalchiligini kamaytirish va uning daromadini oshirishning navbatdagi bosqichlaridan biri hisoblanadi. 2. Mijozning kreditga layoqatliligini baholash manbalari Kredit mexanizmi xo‘jalik mexanizmining tarkibiy qismi bo‘lib, o‘z ichiga kreditlash shartlarini, usullarini va kreditni boshqarish tamoyillarini oladi. Kredit mexanizmi yordamida bank tizimining kredit siyosati amalga oshiriladi.

Kreditlash jarayonini tashkil qilish kredit buyur tmasini ko‘rib chiqishdan boshlanadi. Amaliyotda kred it buyurtmal arini ko‘rishda har bir mijozga chuqur diqqatlilik bilan munosabatda bo‘lish, har bir bank xodimining faol iyat ko‘rsatish qoidalarining ajralmas qismi bo‘lishi kerak. Odatda o‘z mi jozlariga diqqat bilan muomala qilmaydigan xodimlari bo‘lgan bankning, bizn ing fi krimizcha, kelajagi bo‘lmaydi. Bizning banklarimiz bilan mijozl ar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning aksariyat jihatlari bizga ma’lum bo‘lganligi bois biz amaliyotimizda bank bilan mijoz o‘rtasida mavjud kredit munosabatlarga to‘xtalmasdan, jahon amaliyotida kredit jarayonining tashkil qilinish asoslariga qisqacha to‘xtalamiz. Jahon amaliyotida kreditlash jarayonini tashkil qilishda bank xodimi mijozlarga kreditlash shartlari haqida ma’lumot beradi va bankning anketa savollariga javob be rishni taklif qiladi. Chet el banklarida mijozlar bilan bo‘lgan birinchi va undan keyingi uchrashuvlar natijasi hisobotlarda umumlashtiriladi. Bu hisobotlar ma’lum miqdorda savollarning standart yig‘imini o‘z ichiga oladi. Bunday hisobotga mijozning bankka har tashrifi dan so‘ng o‘zgartirish kiritiladi va yangi ma’lumot bilan to‘ldiriladi. Bu hisobotlar kredit inspektoriga kelgusi mijoz to‘g‘risida uchrashuvlari oldidan kerakli ma’lumotlarni beradi. Kelgusi mijoz kredit inspektori bilan bo‘ladigan uchrashuvga olinadigan ssuda, uning ishlatilish maqsadi, summasi, qaytarilish muddati va taqdim qilingan ta’minotini o‘z ichiga olgan kred it buyurtmasi bilan keladi. Ko‘pgina davlatlarda nufuzli banklar kredit buyurtmasi bilan birga bir necha hujjatlarni ko‘rib chiqadi, bular: 1) qarz oluvchi kompaniya (korxona) ta’sis hujjatlarining notarial tasdiqlangan nusxasi; 2) moliyaviy hisobot, korxona balansi va oxirgi uch yil uchun foyda va zarar hisobotini o‘z ichiga oladi. Balans yil oxirigacha tuzil ib, unda aktivlar, majburiyatlar va kapital tuz ilmasi ko‘rsatiladi. Foyda va zarar schoti bir yillik vaqtni o‘z ichiga oladi va kompaniya daromadi va xarajatlari, sof daromadi, uning rezervga taqsim lanishi va chegirmalar, divi dend to‘lovlari va hokazolar to‘g‘risida batafsil ma’lumot beriladi;

3) kassa tushumlari va harakati to‘g‘risida hisobot. U ikki hisobot muddatida tuzilgan balanslarning solishtirilis higa asoslang an bo‘lib har xil bo‘limlar va fondlar harakatida bo‘ladigan o‘zgarishlarni ko‘rishga yordam beradi. Hisobot resurslari yetishmovchiligi, ishlatilishi, foizlar uchun mablag‘lar bo‘shash vaqti va kassa tus humlari yetishmovchiligining yuzaga kelishi va hokazon ing umumiy holatini ko‘rishga yordam beradi; 4) ichki moliya hisoboti. Bu hisobot kompaniya moliyaviy holati, 1 yil, kvartal yoki oy davomida resurslarga bo‘lgan ehtiyojining o‘zgarishlarini aks ettiradi; 5) ichki operativ hisob bo‘yicha ma’lumotlar, balans tuz ish uchun ko‘p vaqtni talab qiladi. Lekin kreditor bankka qarz oluvchi kompaniya to‘g‘risida ba’zi bir operativ hisobot ma’lumotlari ke rak bo‘lib qolishi mumkin; 6) moliyalashtirish prognozi. Bu hisobot kelgusi sotuvni baholash, xarajat, tovarni ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar, de bitor qarzdorlik, zaxiralar qaytarilishi, naqd pulga ehtiyoj, kapital qo‘yilma va hokazolarni o‘z ichiga oladi; 7) soliq deklaratsiyasi – eng kerakli qo‘shimcha axborot. Unda qarz oluvchi soliq to‘lovchi sifatida boshqa hujjatlarga kiritilmagan axborotlar bo‘lishi mumkin; 8) biznes-plan. Ko‘pgina kredit buyurtmalari hali moliya hisoboti va boshqa hujjatlarga ega bo‘lmagan, ishni endi boshlayotgan korxonalarni moliyalashtirish bilan bog‘liq. Bunday paytda qarz oluvchi kompaniya bankka kreditlanadigan loyiha maqsadi va uni amalga oshirish usullari haqida ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi batafsil biznes-planni taqdim etishi kerak. Kredit inspektori kredit buyurtmasi va unga kiritilgan hujjatlarni yaxshilab o‘rganib chiqadi. Bundan so‘ng u kelgusi qarz oluvchi bilan yana bir bor suhbatlashadi. Suhbat davomida kredit inspektori qarz oluvchi kompaniya (bank) ishlar ini har tomonlama o‘rganishi shart emas, u kreditor-bankni qiziqtiradigan savollarga kerakli darajada ahamiyat berishi kerak. Ko‘zga ko‘ringan chet el banklarining amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, kelgusi mijoz bilan suhbat aniq bir tartibda berilgan quyidagi savollarga bog‘liq bo‘lishi mumkin.

Bank kreditlashning birinchi bosqichida quyidagilarni aniqlashi lozim: a) qarz oluvchining ishonchliligi va kreditga layoqatliligi, uning partnyor sifatidagi faoliyati doimiyligi va samarasi; b) kredit buyurtmasining asoslanganligi va kredit qaytarilishining ta’minlanganlik darajasi. Bank kerak bo‘lsa kred it taklifi bo‘yicha o‘z talablarini ishlab chiqishi va mijozni u bilan tanishtirishi mumkin; d) kredit taklifi ning bank kredit siyosati va ssuda portfeli tuzilmasiga to‘g‘ri kelishi. Yangi kredit berish va kre dit portfeli diversifi katsiyasi kredit riskining pasayishiga olib keladimi yoki yo‘qmi, degan savolga javob topish lozim. Bankning kredit berish bilan shug‘ullanuvchi xodimlari yaxshi bilmaydigan iqtisod tarmoqlaridagi korxonalariga ssuda bermasligi kerak. Lekin bunday hollarda kredit taklifi ni baholash uchun nufuzli ekspertlarni jalb qilishlari mumkin. Ammo bu bankning qo‘shimcha xarajatiga olib kelsa-da, kreditlash bilan bog‘liq risklarning oldini olishi mumkin. Har qanday ariza va qo‘shimcha hujjatlar hamda suhbat natijalarini aniqlashning hal qiluvchi omili bo‘lib qarz xarakteri va kreditga layoqatliligini aniqlash hisoblanadi. Kre dit inspektori qarz oluvchiga arizani tayyorlash davomida mijozning kreditni qoplashga loyiq qimmatli aktivlarini va daromad miqdorini aniqlaydi. Mijozning og‘zaki javoblari yozma bergan ma’lumotlariga qaraganda ko‘proq ma’lumot beradi. Shu bilan bir vaqtda inspektor mijoz hamkorlik qilgan banklarga murojaat qiladi. Kredit inspektori qarz oluvchi daromadining faqatgina miqdoriga emas, balki barqarorligiga ham e’tibor berishi kerak. Ular mijozdan sof daromad haqida ma’lumot olishni istaydilar. Daromadning miqdori va doimiyligi turg‘unligining bilvosita ko‘rsatkichi bo‘lib, mijozlarning depozit hisoblaridagi o‘rtacha bir kunlik qoldiq to‘g‘risidagi ma’lumotlar hisoblanadi. Qarz oluvchi tomonidan berilgan bu ma’lumotlarni kred it inspektori tegishli bank tomonidan berilgan ma’lumotlar bilan taqqoslaydi.

Bank depozit hisoblaridagi salmoqli qoldiqlarning bo‘lishi mijoz moliyaviy ahvolining ishonchliligidan, uning moliyaviy intizomliligidan va olingan kreditlarni qaytarish borasidagi intilishlari jiddiyligidan dalolat beradi. Tajribali kredit inspektori ahamiyat beradigan omillardan yana biri mijozning bir joyda uzoq va doimiy faoliyat ko‘rsatishi, yashashi hamda mashg‘ul bo‘lishidir. Ko‘pgina banklar odatda ko‘rsatilgan joyda bir necha oygina ishlay otgan shaxslar va yaqinda ro‘yxatdan o‘tgan fi rmalarga rad javobini beradilar. Kredit inspektorlari „qarzlar piramidasi“ deb ataluvc hi holatning paydo bo‘lishini qo‘llab-quvvatlamaydilar. „Piramida“ holatida qarzdor bitta bank yoki fi rmadan olgan qarzini to‘lash uchun boshqa kreditordan qarz olishi tushuniladi. Mijozning kredit kartochkalari bo‘yicha qarzining kattaligi, ko‘pligi o‘zining hisobidan yozib berilgan cheklar ning tez-tez qaytib kelishiga inspektorlar katta e’tibor beradi. Bunday dalillar asosida mijozning haqiqiy moliyaviy ahvoli va uning pul mablag‘larini boshqarish qobiliyati haqida xulosa chiqariladi. Agar mijoz bilan ishlarni davom ettirish hal qilinsa, unda inspektor kredit hujjatlarini yig‘adi va uni kredit bo‘limiga yuboradi. Bu bo‘limda mijozning kreditga layoqatliligi chuqur o‘rganiladi va kredit riskiga baho beriladi. Kredit mexanizmining muhim elementlaridan biri – kre ditga layoqatlilikdir. Korxonalarning kreditga layoqatlili gini hisobga olg an holda kredit berish, kreditni o‘z vaqtida qaytarishn ing muhim shar tidir. Davlat mulkchiligiga asos langan jamiyatda kredit ga layoqatlilik ko‘rsatkichi kred it mexanizmida muhim o‘rinni egallay olmaydi. Banklar faoliyatiga davlat yakkahukmronligi ularn ing mustaq il subyekt sifatida faoliyat ko‘rsatishiga to‘sqinlik qiladi va kredit resurslari markazlashgan tarzda, reja asosida tasdiqlanadi. Eng xusu siyatli tomoni shundaki, banklar beradigan kreditlari bo‘yicha foiz stavkalarini mustaqil o‘zlari belgilay oladilar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa, kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichi kredit berishda e’tibor qilinadigan asosiy ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib qoladi. Chunki tijorat banki o‘z faoliyati natijasi uchun to‘liq javobgar hisoblanadi. Kredit uchun foiz esa uning asosiy daromad manbayi bo‘lib qoladi.

Korxonaning kreditga layoqatliligini o‘rganish tijorat bankiga kredit berish mumkinligini aniqlashga, uning miqdorini, foiz stavkasining darajasini belgilashga imkon beradi. Bundan tashqari, kreditga layoqatliligini aniqlash ssudani o‘z vaqtida qaytarish ehtimolini, eng asosiysi bank tavakkalchiligini kamaytirishga imkon beradi. Kreditga layoqatlilikni baholash korxonaning o‘zi uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Bu ko‘rsatkichlarning tahl iliga asoslanib, ular mol yetkazib beruvchilar, xaridorlar va boshqa banklar bilan o‘zaro munosabatlarni o‘rnatishlari mumkin. Ijobiy kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichiga ega bo‘lgan korxonalar hech qanday to‘siqlarsiz kredit olishlari va uning hisobidan tovar-moddiy boyliklarni sotib olishlari, salmoqli mablag‘larni ishlab chiqarishni rivojlantirishga, oldindan olingan kreditlar bo‘yicha qarzlarni to‘lashga yo‘naltirishlari mumkin. Salbiy kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichiga ega bo‘lgan korxonalar bankdan kredit ololmasa-da, o‘z moliyaviy ahvolini yaxshilash, ishlab chiqarish, sotuv hajmini, o‘z mablag‘lari miqdorini, rentabellilik ko‘rsatkichlarini oshirish bo‘yicha choralar ishlab chiqish lozimligi to‘g‘risidagi axbo rotga ega bo‘ladilar. Korxona va banklar uchun kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichining ahamiyati muhimligini hisobga olib biz kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichining iqtisodiy mohiyati to‘g‘risida fi kr yuritmoqchimiz. Iqtisodiy adabiyotlarda bu ko‘rsatkichning mohiyati to‘g‘risida turli ta’rifl arni uchratish mumkin. Ko‘pgina muallifl ar tomonidan kreditga layoqatlilikka, korxonalarn ing qarz majburiyatlarini o‘z vaqtida va to‘liq bajara olish imkoniyati sifatida ta’rif be riladi. Bizning fi krimizcha, bu ta’rif ko‘proq korxonaning to‘lovga la yoqatliligiga berilgan ta’rifdir. Amaliyotda kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichi ko‘proq bankdan qarz oluvchi korxona faoliyatini ifoda qiladi. Kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlarini ikki tomonlama ko‘rib chi qish mumkin: – qarz oluvchi nuqtayi nazaridan kreditga layoqatlilik; – kredit shartnomasini tuzish imkoniyati, olingan kreditlarni o‘z vaqtida qaytara olish qobiliyati;

– bank nuqtayi nazaridan korxonaga beriladigan kreditning hajmini to‘g‘ri aniqlay olish mas’uliyatini bildiradi. Ba’zi iqtisodchilar qarz oluvchining kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichini baholashda birinchi o‘ringa korxonaning daromad olish imkoniyatini qo‘yishadi. Bizning fi krimizcha daromad olish – korxonaning ishlab chiqarish yoki boshqa faol iyat turining natijasi hisoblanib, shu natijaga erishish maqsadida korxona kreditga muhtojlik sezadi. Agar qarzlarni to‘lash miqyosida qaraydigan bo‘lsak, kre ditga layoqatlilikka nisbatan to‘lovga layoqatlilik tushunchasi kengroqdir. Chunki to‘lovga layoqatlilik jismoniy va yuridik shaxsl ar- ning barcha qarz va majburiyatlarini o‘z vaqtida to‘lay olish imkoniyatini ifodalaydi. Kreditga layoqatlilik to‘lovga layoqatlilikdan farq qilib, ssuda bo‘yicha qarzlarni o‘z vaqtida to‘lash imkoniyatini ko‘rsatadi. Undan tashqari kreditga layoqatlilik to‘lovga layoqatlilikdan to‘lash manbalari bilan ham farq qiladi. Korxona, tashkilotlar o‘z qarz, majburiyatlarini sotishdan tushgan yoki boshqa har xil tushumlar hisobidan amalga oshirsa, kredit bo‘yicha qarzlarni to‘lash birinchi navbatda mahsulotni sotish hisobidan tushgan tushumdan amalga oshiriladi. Bank kreditini to‘lash bo‘yicha muammolar yuzaga kelganda, ssudani to‘lashning kafolatlilik manbalari qo‘l kelishi mumkin. Bular: • ssuda bo‘yicha garov sifatida olingan mulk; • boshqa bank yoki korxonalarning kafolati;• sug‘urtalash hisobidan qoplash va boshqalar. Yuqoridagilardan shuni xulosa qilib aytish mumkinki, to‘g‘ri kredit bergan bank, korxona to‘lovga layoqatli bo‘lmagan holda ham bergan kreditni to‘liq yoki qisman qaytib olishni mo‘ljallashi mumkin. O‘zining barcha ahamiyatiga qaramasdan bu ko‘rsatkichlar ayrim ma’noda chegaralangan ahamiyatga ega. Birinc hidan, ko‘pgina ko‘rsatkichlar, shu jumladan, moliyaviy ahvolni, kapitalning borligi va boshqalarni xarakterlovc hi ko‘rsatkichlar asosan o‘tmish bilan bog‘liq bo‘lib, ular o‘tg an davr ko‘rsatkichlari asosida hisoblanadi, kelajakdagi kreditga layoqatlilikni rejalashtirish esa kelajakda

ssudalarni qaytarilish imkoniyatlariga baho beradi. Ikkinchidan bunday ko‘rsatkichlar hisobot muddatiga qolgan qoldiq asosida hisoblanadi, vaholanki ma’lum davrdagi oborotlar haqidagi ma’lumotlar ssudalarni qaytarish imkoniyatlarini to‘laroq tasvirlaydi. Kreditga layoqatlilikni tahlil qilishda ma’lumotlarning har xil manbalaridan foydalaniladi: a) bevosita mijozlardan olingan materiallar; b) mijoz haqidagi bank arxivida mavjud bo‘lgan materiallar; d) mijoz bilan ish yuzasidan aloqada bo‘lgan shaxslar (uning mol yetkazib beruvchilari, kreditorlari, mijozlari, banklari va boshqalar) tomonidan berilgan ma’lumotlar; e) xususiy va davlat agentliklari va tashkilotlarining hisobotlari va materiallari (kreditga layoqatlilik haqidagi hisobotlari, investitsiya bo‘yicha ma’lumotnomalar va boshqalar). Bunday tashkilotlar hozirchalik bizning amaliyotimizda yo‘q. Biz oldingi boblarda shunday agentlik zarurligi to‘g‘risida gapirib o‘tgan edik. Bank tomonidan o‘rganib chiqilgan materiallarni va mi- joz tomonidan berilgan bevosita ma’lumotlarni olgan kredit bo‘limining ekspertlari o‘z bank arxiviga murojaat qiladi. Agar mijoz oldin ham kredit olgan bo‘lsa arxivda uning qarzini kechiktirib to‘langanligi va boshqa kamchiliklari haq idagi ma’lumot bo‘ladi. Undan tashqari bank boshqa kredit tashkilotlari bilan aloqa o‘rnatib, ushbu qarzdor to‘g‘risida ma’lumot olishi mumkin. Kredit arizasini baholashda kredit bo‘limi xodimlari aniq qarz oluvchi bilan bog‘liq savollarni ko‘rib chiqibgina qolmay, u faoliyat ko‘rsatayotgan mintaqa, tarmoqlarda yuzaga kelgan iqtisodiy ahvolni ham hisobga olishlari lozim. Kredit berish bo‘yicha sifat tahlili ham bir necha bos qichlarda amalga oshiriladi: a) qarz oluvchi obro‘sini o‘rganib chiqish; b) kredit maqsadini aniqlash;

d) asosiy qarz va foizlarning qaysi manbalar hisobidan qopla- nishini aniqlash; e) bank qisman o‘z bo‘yniga oladigan qarz oluvchining riskla- rini baholash. Qarz oluvchining reputatsiyasi sinchkovlik bilan tekshiriladi, bunda mijozning kredit tarixini o‘rganib chiqish juda muhimdir. Korxona rahbarining shaxsiy va ish bilan bog‘liq bo‘lgan xislatlariga ham katta e’tibor beriladi. 3. Mijozning kreditga layoqatliligini baholashning asosiy ko‘rsatkichlari Korxonalarning kreditga layoqatliligini aniqlashda turli xil ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Ko‘rsatkichlar soni chegaralanmagan, ya’ni qarz oluvchining faoliyatidan kelib chiqqan holda, har bir tijorat banki uni o‘zi mustaqil aniq laydi. Banklar orqali qarz oluvchining kreditga layoqatliligini baholash turlicha bo‘lishi mumkin, lekin ularning hammasi ma’lum bir andozaga tushirilgan moliyaviy koeffi tsiyentlardan foydalanadilar. Ularga: – qoplash koeffi tsiyenti; – likvidlilik koeffi tsiyenti; – mustaqillik (muxtoriylik) koeffi tsiyenti, ya’ni o‘z mablag‘lari bilan ta’minlanish koeffi tsiyenti kiradi. Likvidlilik mijozning o‘z majburiyatlarini o‘z vaqtida bajarilishini (qoplanishini) bildiradi. Likvidlilik va qoplash koeffi tsiyentlari qarz oluvchining balans likvidliligini, ya’ni passivdagi majburiyatlarni qoplash uchun aktivdagi pul mablag‘larining yetarlilik imkoniyatlarini tasvirlaydi. Qoplash va likvidlilik koeffi tsiyentlari balansning aktiv va passivlarini solishtirish yo‘li bilan hisoblanadi. Likvid mablag‘lar o‘zining tez pulga aylanishi darajasiga qarab 3 guruhga bo‘linadi. Birinchi guruh likvid mablag‘larga: – pul mablag‘lari (balansning 170-qatori), jumladan hisob-ki-tob varag‘i; – valuta hisobvarag‘idagi (180-q);

– boshqa hisobvaraqlardagi va kassadagi pul mablag‘lari (190-q) kiradi. Ikkinchi guruh likvid mablag‘lariga tez pulga aylanadigan talablar (bu talablarning muddati odatda 3 oydan oshmasligi lozim): – ishonchli debitorlar va ko‘rsatilgan xizmatlar bo‘yicha hisob-kitoblar (200–220-q); – muddati 3 oygacha bo‘lgan avans to‘lovlari (230-q); – budjet bilan hisob-kitoblar (240-q); – korxonalar bilan qisqa muddatli xarakterga ega bo‘lgan boshqa operatsiyalar (260–270-q); – ishchi-xizmatchilar bilan hisoblashishlar (250-q); – ta’sischilar hamda boshqa debitorlar bilan hisob-kitoblar (280–290-q); Ikkinchi guruh likvid mablag‘larning aksariyat qismini yaqin 3 oy ichida to‘lanishi lozim bo‘lgan debitorlar tashkil qiladi. Shuning uchun kredit berishda bu likvid aktivlarning haqiqatda 3 oy ichida pulga aylanish ehtimolini chuqur tahlil qilish lozim: – 3 oyda to‘lanishi lozim bo‘lgan veksellar; – xorijiy korxonalar bilan hisob-kitoblar. Uchinchi guruh likvid mablag‘lariga tez sotiladigan tovarmoddiy qimmatliklarining zaxiralari bo‘yicha talablari kiradi: – ishlab-chiqarish zaxiralari va kelgusi davr xarajatlari (120-q); – tugallanmagan ishlab chiqarish (130-q); – tayyor mahsulot (140-q); – tovarlar (150-q); – boshqa zaxiralar va xarajatlar. Qisqa muddatli majburiyatlarni aniqlashda: a) o‘zgartirishlar kiritmasdan quyidagi ko‘rsatkichlar olinadi: – qisqa muddatli qarzlar (420-q); – qisqa muddatli kreditlar (430-q); – buyurtmachilardan tushgan avanslar (440-q). Kreditorlar: – mol yetkazib beruvchilar oldidagi qarzlar (450-q);

– budjetga qarzlar (460-q); – ish haqi bo‘yicha qarzlar (470-q); – ijtimoiy sug‘urta va ta’minot bo‘yicha qarz (480-q); – mulk va shaxsiy sug‘urtalash bo‘yicha qarz (490-q); – budjetdan tashqari to‘lovlar bo‘yicha qarz (500-q); – sho‘ba korxonalar bo‘yicha qarzlar (510-q);– uyushma korxonalar bo‘yicha qarzlar (520-q); – boshqa kreditorlar (530-q). b) o‘zgartirishlar kiritilib quyidagi ko‘rsatkichlar olinadi (yaqin uch oy muddatga): – uzoq muddatli qarzlar (400-q); – uzoq muddatli kreditlar (410-q). Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda pul mablag‘lari =170+180+190 balans qatorlari. Tez sotiladigan talablar =200+220+230+240+250+260+270 + +280+290 balans qatorlari. Tez sotiladigan zaxiralar =120+140+150 balans qatorlari. Qisqa muddatli majburiyatlar = 420+430+440+450+460 + 470 + + 480 + 490 + 500 + 510 + 530 + (400 + 410 o‘zgartirishlar bilan) ba lans qatorlari. Uchinchi guruh likvid mablaglarini tahlil qilganda, tovar-moddiy boyliklarning haqiqatda ishlab chiqarish uchun za rurligi ga e’tibor berish lozim. Kreditga layoqatlilik ko‘rsatk ichlarini hisobga olganda aylanma aktivlar tarkibiga: – korxona omborida turib qolgan, ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lmagan tovar-moddiy boyliklari; – ishlab chiqarishdan olib tashlangan tovarlar; – talab bo‘lmagan, sifatsiz tovar-boyliklar; – qiyin sotiladigan tovarlar va boshqalar qo‘shilmasligi kerak. Agar mijozning likvid aktivlari uning qisqa muddatli majburiyatlaridan ikki barobar va undan ortiq, bo‘lsa, mijoz moliyaviy jihatdan barqaror hisoblanadi. Mijoz balansi va boshqa moliyaviy hujjatlarga asosan kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlari aniqlanadi.

Likvidlilik koeffi tsiyenti (Kl) quyidagicha hisoblanadi: 1- va 2-guruh likvid mablag4lari Kl = . qisqa muddatli qarz majburiyatlari Qoplash koeffi tsiyenti (Qk)ni hisoblashda barcha likvid mablag‘larning qisqa muddatli majburiyatlarga nisbati olinadi. Qoplash koeffi tsiyenti likvidli aktivlar qisqa muddatli majburiyatlarni qanchalik darajada qoplay olishi mumkinlig ini ifodalaydi. Agar korxonaning likvid aktivlari uning qisqa muddatli majburiyatlarini 2 va undan ortiq barobar qoplasa, subyektning moliyaviy ahvoli shunchalik barqaror hisob lanadi. Ba’zi hollarda xo‘jalik subyektlari faoliyatida ehtiyojdan yoki normativdan ortiqcha tovarmoddiy boyliklar (ayniqsa mavsumiy korxonalarda) zaxiralarining yuzaga kelishi yaxshi ishlaydigan korxonalarda ham qoplash koeffi tsiyentining past bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Lekin qoplash koeffi tsiyenti l dan kam bo‘lmasligi lozim. Qoplash koeffi tsiyentining 1 ga tengligi likvid aktivlar, kreditlar va zayomlar hisobidan tashkil qilinganligi va likvid aktivlarni tashkil qilishda korxonaning o‘z mablag‘lari ishtirok qilmaganligini ko‘rsatadi. Qachonki qoplash koeffi tsiyenti l dan kichik bo‘lsa, xo‘jalik subyektining moliyaviy ahvolida muammolar borligi, uning barqaror emasligi to‘g‘risida xulosa qilish mumkin, chunki korxona o‘z majburiyatlarini qoplay olmaydi. 1-, 2-, va 3-guruh likvid mablag4lari Kq = . qisqa muddatli qarz majburiyatlari Qoplash koeffi tsiyenti mijozning qisqa muddatli majburiyatlarini to‘lash uchun barcha turdagi aylanma mablag‘larn ing yetarli darajasini aniqlashga imkon beradi. Likvidlilik koeffi tsiyenti qarz oluvchi o‘z mablag‘lari hisobidan qarzning qancha qismini to‘lay olish qobiliyatini ko‘rsatadi, ya’ni bu koeffi tsiyentdan mijozning yaqin kelajakda operativ ravishda bankka qarz to‘lab berish qobiliyatini prognozlash uchun foydalaniladi. Likvidlilik koeffi tsiyenti qancha yuqori bo‘lsa, kreditga layo qatlilik shuncha yuqori bo‘ladi.

Korxonaning o‘z mablag‘lari bilan ta’minlanganligi muxtoriylik koeffitsiyenti umumiy korxona balansi passivining qancha qismi korxonaning o‘z manbalaridan tashkil topganligini baholaydi va qarz mablag‘lari ichidagi korxona musta qilligini aks ettiradi. Moliyaviy mustaqillik yoki muxtorlik koeffi tsiyenti (Km) mijozning o‘z mablag‘larining barcha mablag‘lar manbalari ichida tutgan salmog‘ini, ya’ni korxona faoliyatining qancha qismi o‘z kapitali hisobidan moliyalashtirilishini ko‘rsatadi va quyidagi formula orqali aniqlanadi: O4z mablag4lari manbalari Km = 100 %. ⋅ balans summasi Bank uchun kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlari kredit shartnomasi tuzilayotganda tavakkalchilik darajasini aniqlash nuqtayi nazaridan muhimdir. O‘z mablag‘lari manbalari va uning hajmi qanchalik katta bo‘lsa, mijozning o‘z vaqtida qarz majburiyatlarini to‘lash qobiliyati shuncha yuqori bo‘ladi. Korxonani kreditlash uchun uning o‘z mablag‘lari manbalari bilan ta’minlanganligi 30 foizdan kam bo‘lmasligi kerak. Xo‘jalik obyektlarining o‘z mablag‘lari manbalari tarkibiga quyidagilar kiradi: – ustav fondi; – rezerv fondi; – boshqa tashkil qilingan fondlar; – o‘tgan va hisobot yillaridagi taqsimlanmagan foyda. Korxonaning o‘z mablag‘lari bilan ta’minlanganligi 30 % dan kam bo‘lmasligi kerak. Aylanma aktivlarining aylanish tezligi va korxona faoliyatidan kelib chiqqan holda bu ko‘rsatkich ozgina past bo‘lishi ham mumkin. Agar bu ko‘rsatkich 60 %dan yuqori bo‘lsa, kredit bo‘yicha riskni minim al deb qarash mumkin. Yuqoridagi ko‘rsatkichlarning natijasi me’yoriy talablar bilan taqqoslanadi va korxonaning moliyaviy ahvoli aniqlanib, kredit berish mezonlari belgilanadi. Kredit berish bo‘yicha sinfl arga ajratishda quyidagi talablar hisobga olinadi.

11-jadval Kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlariga qarab mijozlarni sinfl arga ajratish № Ko‘rsatkichlar I sinf II sinf III sinf 1. Qoplash koeffi tsiyenti (Kq) Kq≥2,0 2,0≥Kq≥l,0 l,0≥Kq 2. Likvidlilik koeffi tsiyenti (Kl) K1≥1,5 1,5≥K1≥1,0 1,0≥K1 3. Muxtorlik koeffi tsiyenti (Km) Km≥60 % 60 % ≥Km≥30 % 30 % ≥Km Kreditga layoqatli har bir sinfdagi korxonalar bilan banklar har xil kredit munosabatlari tuza oladilar. 1-sinfga mansub qarz oluvc hilarga bank kredit liniyasi ochishi, kontokorrent hisob raqami bo‘yicha kredit berishi, boshqa qarz oluvchilarga nisbatan past foiz larda ishonchli kreditlar berishi, kreditlar bo‘yicha ta’minganlik talab qilinmasligi mumkin. 2-sinfga mansub qarz oluvchiga esa umumiy asoslarda va odatdagi tartibda, ya’ni majburiyatni muvofi q shaklda ta’m inlanishi (kafolat, garov, kafi llik) sharoitida kredit beriladi, agar uning qo‘shimcha ko‘rsatkichlari ijobiy holda bo‘lsa, unda unga imtiyozlar berilishi mumkin, ammo ishonchli kred itlar berilmaydi. Agar qo‘shimcha ko‘rsatkichlar bo‘yicha kamchiliklar bo‘lsa, uning moliyaviy ahvoli nobarqaror deb topilishi va uni yaxshilash uchun choralar ko‘rishni talab qi lish, kre dit bo‘yicha garovni mustahkamlash, foiz stavkalarini oshirish, ssudaning summasini va muddatini cheklash choralarini ko‘rish mumkin. Bank uchun 3-sinfga mansub korxonalarni kreditlash jiddiy risklar bilan bog‘liqdir. Shuning uchun ular kamdan kam hollarda yuqori turadigan korxonalar kafolati hamda mulkni garovga qo‘ygan holatda eng yuqori foizlarda kreditlanadilar. Agarda tahlil bo‘yicha mijozning moliyaviy holatida qoplash koeffi tsiyenti 0,5 dan (k k <0,5) kichik bo‘lsa, likvid mablag‘lari juda kam bo‘lsa yoki umuman mavjud bo‘lmasa, uning o‘z mablag‘lari miqdori ham kam bo‘lsa, u nolikvid

balansga ega bo‘lgan, moliyaviy holati nochor korxona deb qaraladi va uni 4- sinfga kiritish mumkin. Bunday korxonlarga odatda umuman kredit ajratilmaydi. Mijozlarning kreditga layoqatliligini baholashning muhim bir xususiyati shundaki, yuqorida ko‘rsatilgan ko‘rsatkichlar korxonaning kreditga layoqatliligini baholashning yakuniy ko‘rsatkichlari hisoblanmaydi. Mijozlar faoliyati va ularning moliyaviy ahvolini yanada chuqurroq ko‘rib chiqishda, hamda kreditga layoqatliligining asosiy ko‘rsatkichlari bo‘yicha mijoz turli xil sinfl arga taalluqli bo‘lib chiqsa, u holda moliyaviy ahvoli haqida to‘g‘ri xulosaga kelish uchun kreditga layoqatlilik darajasini baholashning qo‘shimcha ko‘rsatkichlarini tahlil qilish lozim bo‘ladi. 4. Kreditga layoqatlilikni baholashning qo‘shimcha ko‘rsatkichlari Yuqorida ta’kidlaganimizdek, mijozning moliyaviy holatini baholashda aniq bir xulosaga kelish uchun kreditga layoqatlilikn ing asosiy ko‘rsatkichlariga qo‘shimcha sifatida kreditga layoqatlilikning qo‘shimcha ko‘rsatkichlari tah lil qilinadi. Korxona kreditga layoqatliligining qo‘shimcha ko‘rsatkichlari asosan mijozning aylanma aktivlari holatini yanada chuqurroq tahlil qilishni ko‘zda tutadi. Ma’lumki, qisqa muddatli kreditlar xo‘jalik subyektlarining aylanma aktivlariga beriladi. Shuning uchun mijozning kreditni o‘z vaqtida bankka qaytara olish qobiliyati ham uning aylanma aktivlaridan foydalanishidagi samaradorlik darajasiga qarab belgilanadi. Xo‘jalik subyektlari aylanma aktivlardan qanchalik samarali foydalanayotgan bo‘lsa va aylanma aktivlarning aylanish tezligi qanchalik yuqori bo‘lsa, kreditdan foydalanish samarasi va uni o‘z vaqtida bankka to‘lash imkoniyati ham shunchalik yuqori bo‘lishi mumkin. Biz aylanma mablag‘larning samaradorlik ko‘rsatkichlari to‘g‘risida oldingi paragrafl arimizda kengroq to‘xtalgan edik. Shu bois biz qisqacha bo‘lsa-da kreditga layoqatlilikning qo‘shimcha ko‘rsatkichlarini keltirib o‘tmoqchimiz. Bu ko‘rsatkichlardan biri aylanma aktivlarning aylanish koeffi tsiyenti hisoblanadi. Aylanma mablag‘larning aylanishi koeffi tsiyenti (Kl) joriy aktivlarning aylanish tezligi va aktivlarga qo‘yilgan mablag‘larning pul mablag‘lariga aylanish

tezligini tavsifl ab, u ma’lum davr (oy, kvartal, yil) ichida aylanma mablag‘lari necha marta aylanganligini ifodalaydi: realizatsiya qilingan mahsulot hajmi Kob = . aylanma mablag4larning o4rtacha xronologik qoldig4i Kob.ni hisoblash aylanishni prognozlash va kreditlash muddatini aniqlashga imkon yaratadi. Aylanma aktivlarning aylanishi koeffi tsiyenti aylanma aktivlarning harakati tezligini ifodalaydi va tahlil qilinayotgan davrda mahsulotni sotishdan tushumlarning cheklanishi hamda aylanma aktivlarning o‘rtacha qiymatini hisoblab borishga imkon yaratadi. Shuningdek, aylanma aktivlarning kunlarda aylanishini ham hisoblash mumkin. Bu ko‘rsatkich korxona aylanma mablag‘larining bir marta aylanishi (P-T-I/Ch-T- P) uchun necha kun ketishini ko‘rsatadi. A = k (Aylanma mablag4larining o4rtacha qoldig4i × 360 kun aylanishi). realizatsiya hajmi Aylanma aktivlar aylanishiga qancha kam kun ketsa, korxonaning foyda olishi, binobarin kreditni bankka to‘lashi shuncha tez amalga oshiriladi. Bu yerda aylanma aktivlarning o‘rtacha qoldig‘i, o‘rtacha xronologik usulda aniqlanadi. Mijozning moliyaiviy ahvolini xarakterlovchi yana bir muhim ko‘rsatkich – bu ularning o‘z aylanma mablag‘larining haqiqiy mavjudligini tasdiqlovchi ko‘rsatkich hisoblanadi. O‘z aylanma mablag‘larining mavjudligi ko‘rsatkichi (O‘AyMM) quyidagicha aniqlanadi: O‘AyMM = o‘z mablag‘lari manbalari – uzoq muddatli aktivlar (110–330- balans qatorlari) qoplanmagan zararlar. Agar korxonaning asosiy aktivlari o‘z mablag‘lari manbalaridan yuqori bo‘lsa, u holda korxona balansi nolikvid ekanligini ko‘rsatadi. Nolikvid balansga ega bo‘lgan korxonalar bank kreditlaridan foydalanish huquqidan mahrumdirlar.

Korxonalarga kredit berishda uning kreditga layoqatliligini baholashda quyidagi jadvalda keltirilgan ko‘rsatkichlar hisob-kitob qilinishi lozim. 12-jadval № Ko‘rsatkichlar Davrlar 1 chor. 1/2 yil 9 oy yil 1. Qoplash koeffi tsiyenti 2. Likvidlilik koeffi tsiyenti 3. Muxtorlik koeffi tsiyenti 4. O‘z aylanma mablag‘lari mavjudligi dinamikasi 5. Foydalilik 6. To‘lanmagan qarzlar a) bank ssudalari bo‘yicha b) hisob kitoblar bo‘yicha 7. Aylanma mablag‘lar aylanishi a) aylanish koeffi tsiyenti b) kunlarda aylanishi Mijozlar moliyaviy holatini yanada chuqurroq tahlil qilish uchun quyidagi ko‘rsatkichlardan ham foydalanish mumkin. Mijozning qarz mablag‘lari salmog‘i: Qarz mablag4lari

Qarz mablag4lari koeffitsiyenti = . Barcha mablag4lar O4z mablag4lari Mijozning o4z mablag4lari salmog4i = . Barcha mablag4lar O‘z mablag‘larining aylanuvchanligi koeffi tsiyenti: O4zlik mablag4lar Realizatsiyadan tushum = . aylanuvchanlik koeffitsiyenti O4z mablag4lari Qarz mablag‘larining aylanuvchanligi ko‘rsatkichi: Qarz mablag4lar Realizatsiyadan tushum = . aylanivchanligi ko4rsatkichi Qarz mablag4lar Quyidagi tayanch so‘zlarga ta’rif bering Aylanma aktivlar (mablag‘lar) O‘z aylanma mablag‘lari Aylanma aktivlarlarning Qisqa muddatli manbalari majburiyatlar O‘z mablag‘lari Qoplash koeffi tsiyenti Bank krediti Likvidlilik koeffi tsiyenti Kreditorlar Muxtoriylik koeffi tsiyenti Ishlab chiqarish zaxiralari Aylanma mablag‘larning Kreditga layoqatlilik aylanish koeffi tsiyenti To‘lovga layoqatlilik Aylanma mablag‘larning Likvid mablag‘lar kunlarda aylanishi

Fоydalanilgan adabiyotlar Asоsiy adabiyotlar: 1. Abdullaeva S h .Z., «Bank ishi». O’quv qo’llanma. –T.: Moliya.2003 2. Abdullaeva Sh.Z., «Pul kredit va banklar» O’zbekistоn Respublikasi Bank-mоliya akademiyasi, «Mоliya» nashriyoti,2000 y. 3. Balabanova I.T., “Banki i b ankоvskоe delо ”, Ucheb posob. Piter, 2003. 4 . Kоlesnikоv V.I., «Bankоvskоe delо» Mоskva, 4- izd. «Finansi i statistika», 2002 g. 5 . Jarkovskaya E.P. «Bankоvskоe delо» Uchebnik.-M.: Omega-L.2004. 6 . Lavrushina О.I., «Den’gi, Kredit, Banki» Mоskva, izd. «Finansi i statistika» 2003g . 7. Lavrushina О.I., «Bankоvskоe delо» Mоskva, izd. «Finansi i statistika» 2003g . 8. Korobkova G.G. «Bankоvskоe delо» Uchebnik. -M.: Economist-2004.

O'xshashlar

Kreditga layoqatlilik tahlili

Kreditga layoqatlilik tushunchasi

Aylanma mablag`lar va mijozning kreditga layoqatliligini baholash usullari

Mijozlarning kreditga layoqatliligi va kreditlash tartibi

Aylanma mablag‘lar va mijozlarning kreditga layoqatliligini baholash usullari