logo

Auditorlik tekshirish vaqtida buxgalteriya hisobi tizimi va ichki nazoratni o’rganish hamda

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

164 KB
Auditorlik tekshirish vaqtida buxgalteriya hisobi tizimi va ichki nazoratni o’rganish hamda baholash Reja: 1. Tekshiriladigan korxona (mijoz) faoliyatini o’rganish. 2. Buxgalterlik hisobining tashkil etilishini o’rganish. 3. Korxona hisob siyosatini o’rganish 4. Ichki nazorat tizimini o’rganish. 1. Tekshiriladigan korxona (mijoz) faoliyatini o’rganish. Auditorlik tekshiruvni rejalashtirish tekshiriladigan korxona faoliyatini batafsil o’rganishdan boshlanadi. Auditor korxona faoliyatini o’rganishdan ikkita maqsadni ko’zlaydi: a) audit o’tkazishni osonlashtirish va sifatini oshirish; b) tekshiriladigan korxona iqtisodini yaxshilashga qaratilgan amaliy maslahat yordami ko’rsatish. Buning uchun korxona faoliyatiga ta’sir qiladigan ichki hamda tashqi omillar haqida ma’lumotlarni to’plash zarur. Auditor birinchi navbatda e’tibor berish lozim bo’lgan, korxona iqtisodiga ta’sir qiladigan ichki omillarga quyi-dagilar kiradi: mulkchilik shakli va boshqaruv tuzulmasi, korxonaning qanday maqsadda tashkil etilganligi, korxona faoliyatida amalga oshiriladigan asosiy muomalalar, moliyasi, xodimlari, hisob yuritish siyosati, korxonaning uchinchi shaxslar bilan o’zaro munosabatlari. Tashqi omillarga mijoz faoliyat qiladigan tarmoq, mamlakatdagi iqtisodiy holat kiritiladi. Tekshiriladigan korxonaning maqsadlarini tahlil qilish, uning muomalalarini yaxshi tushunishga imkon berib, tekshiriladigan hisobot haqida to’g’ri fikr shaklllantirilishi uchun zarurdir. Chunonchi, agar auditor ishini rejalashtirish chog’ida mulk egalarining korxonani tugatmoqchi ekanliklari aniqlansa, bunda u korxona hisobotiga nisbatan faoliyat qilayotgan korxona printsipini qo’llamasligi haqida auditorlik hisobotiga izoh kiritishga tayyorlanishi zarur. Mijozning muomalalari haqidagi ma’lumotlar auditorga o’zining xatarli holatlarini to’g’ri baholash, samarali tekshirish dasturi tuzish va uni o’tkazishga ketadigan vaqtni tejashda yordam beradi. Korxonaning moliyaviy tuzilmasini bilish auditorga korxonaning mablag’larga bo’lgan talabi va ularning kelish manbalarini, korxonaning haqiqiy to’lov qobiliyatini aniqlash va shu bilan birga u kelgusida o’z muomalalarini amalga oshira olishini aniqlashda yordam beradi. Tekshiriladigan korxonaning hisob yuritish siyosatini bilish auditorga har xil schyotlarni tekshirishning samarali metodlarini ishlab chiqish imkonini beradi. Hisob yuritish siyosatini tushunish uchun quyidagilarni ko’rib chiqish zarur: hisob yuritish siyosatini qabul qilish tartibi; hisob yuritish siyosatiga o’zgartirishlar kiritish; talab etishi mumkin bo’lgan, korxona faoliyatida ruy berishi kutilayotgan o’zgarishlar; hisob yuritish siyosatining amaldagi qonunchilikka mosligi, hisob yuritish siyosatining mazkur tarmoq uchun xosligi. (hisob yuritish siyosatini tekshirish tartibi 3, 4-mavzuda batafsil bayon qilingan). Korxonaning uchinchi shaxslar bilan o’zaro munosabatlarini ko’rib chiqishda quyidagilarni tahlil qilish zarur: korxona da’vosi, shuningdek unga qarshi qo’zg’atilgan da’vo bo’yicha mavjud va bo’lishi mumkin bo’lgan sudlashuvlar; korxonaning mulklari va mas’uliyatlari sug’urta qilinganligi; korxonaning soliq maqomi (soliqlar bo’yicha imtiyozlar va sh. o’.). Auditor tarmoqda qanday xatarli holatlar bilan to’qnashishi va mazkur tarmoqning o’ziga xos muammolarini hal qilishga layoqatliligini, unga notanish va o’ziga xos murakkab masalalarni xal etish uchun tegishli mutaxassislar jalb qilish talab qilinishini tasavvur qila olishi lozim. Buning uchun u mazkur tarmoqdagi raqobatchilik shart-sharoitlarini (asosiy raqobatchilarning ro’yxatini tuzishi lozim); baholarning o’zgarishini, tarmoqda ishlab chiqarishning pasayishiga olib keladigan sharoitlarni o’rganadi. Auditor axborotlarni to’plashni o’ziga tushunarli metodlar bilan amalga oshirishi lozim. Korxona rahbariyati va bosh mutaxassislardan so’rab-surishtirish yo’li bilan asosiy muammolarni, xususan, raqobat, soliq masalalari, korxonaning moliyaviy ahvoli, korxonaning yirik muomalalari, biznesdagi, rahbariyatdagi, mulkchilik shakllaridagi o’zgarishlar, ichki nazoratning tashkiliy tuzilmasi va metodlari, rahbariyatning auditor maxsus e’tibor qaratishini istagan o’ziga xos muammolarini aniqlashi mumkin. Bo’linmalar, ishlab chiqarish urinlari va omborlarga borib, mijozning amalga oshiradigan muomalalari, ishlab chiqarish tovar-moddiy zaxiralarning mavjudligi haqida tasavvurga ega bo’lishi mumkin. Shuningdek, korxona faoliyati haqidagi uning hisobotida (buxgalterlik hisobotlari va analitik yozuvlar; direktorlar, boshqaruv va aktsiyadorlik kengashining majlis bayonnomalari; ichki auditorning va taftish komissiyasining hisobotlari, lavozim yo’riqnomalari), tashqi axborot manbalari (matbuotda chiqqan nashr mahsulotlari, ma’lumotlar bazasi, analitik nashrlar, qonunchilikka oid va boshqa me’yoriy byulletenlar) keltirilgan ma’lumotlarni tahlil qilishi lozim. Auditor olingan ma’lumotlarni yozib boradi va korxonaga ta’sir qiluvchi omillar hamda aniqlangan tahlikali holatlar bayon qilingan holda bo’limlarga bo’lingan maxsus yozuv ko’rinishida rasmiylashtiradi. 2. Buxgalterlik hisobining tashkil etilishini o’rganish. Auditor korxonaning moliya-xo’jalik faoliyatini tekshirishni boshlashdan oldin buxgalterlik hisobi qanday tashkil etilganligi va yuritilayotganligini o’rganishi lozim. Bunda u korxonada qo’llanilayotgan nazorat vositalarini o’rganadi va baholaydi, ular asosida taxmin qilinayotgan auditorlik amallarining mazmuni, miqyosi va qilinadigan xarajatlarni aniqlaydi. Eng muhimi, auditor amaldagi buxgalterlik hisobi tizimi tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning xo’jalik faoliyatini ishonarli aks ettirishi hamda tekshirilayotgan korxonadagi mavjud nazorat vositalariga qay darajada tayana olishiga ishonch hosil qilishi lozim. Shuningdek, hisob tizimini, ya’ni hujjatlar aylanish reja-grafigining tuzilishini, buxgalteriya xodimlarining xizmat vazifalari qanday taqsimlanayotganligini ko’rsatishi, korxonaning asosiy muomalalarini aks ettirish uchun qanday schyotlar korrespondentsiyalari (o’zaro bog’lanishlari) qabul qilinganligi va qanday hisob registrlaridan foydalanilayotganligi kabi masalalarni bayon qilish lozim. Ko’pchilik auditorlar hisobni tashkil etish va uni yuritish uslubiyoti standart, markazlashtirilgan holda tartibga solishga bo’ysundirilgan va shuning uchun uni bayon qilishga ehtiyoj sezilmaydi degan noto’g’ri fikrga ega. Ular bunday fikrga asoslanib auditni rejalashtirishning bu qismiga etarli e’tibor bermaydilar. Bunday yondoshuvga yo’l qo’yib bo’lmaydi, chunki markazlashtirilgan tizim shunga olib keladiki, unda turli korxonalar nafaqat o’z xususiyatlarini, balki namunaviy schyotlar va registrlar nomi ostida ham xatolarini yashiradilar. Masalan, 1010- 1090 «Materiallar» schyotlari bo’yicha qoldiqlarni balansda hisob baholarida aks ettirish hollari ko’p uchraydi. Hisob yuritish siyosatidagi «ishlab chiqarish zaxiralarining hisobi ularning o’rtacha sotib olish bahosi bo’yicha yuritiladi» degan yozuv ostida nafaqat o’rtacha miqdorlarni hisob-kitob qilishning xilma-xil usullari, balki ulardan to’g’ridan-to’g’ri voz kechish va materiallarni korxona uchun eng qulay bo’lgan baholarda hisobdan o’chirish va shunga o’xshashlar yashirinishi mumkin. Buxgalteriya xodimlari korxonada yuritiladigan oborot vedomostlari va shunga o’xshashlarni jurnal-orderlar deb tushunib, hisob jurnalorder shaklida yuritilishini tasdiqlashlari ham mumkin. Buxgalterlik hisobi tizimini bayon qilish quyidagi hujjatlarni o’z ichiga olishi mumkin: auditor axborot olishni rejalashtirgan asosiy xodimlar familiyalari ko’rsatilgan korxona buxgalteriyasining tashkiliy tuzilmasi; tashkiliy tuzilmada ko’rsatilgan har bir xodimning vazifalari va mas’uliyatlarining bayoni; hisob tsiklining muhim uchastkalari bo’yicha hujjatlar aylanish reja-grafigi; hisob tsikllari yo’nalishida namunaviy muomalalar bo’yicha provodkalar bayoni; bir martalik muomalalar va xato bo’lish ehtimoli yuqori bo’lgan muomalalar 衤 衤 «o’zining» firmalari, mavozalari, komissiya va konsignatsiya shartnomalari, qo’shma faoliyat shartnomalari, lizing) bo’yicha schyotlar korrespondentsiyalari bayoni; hisob yuritish siyosatidagi yoki ayrim schyotlarni yuritish qoidalarida me’yordan chetga chiqishlar; hisobot ma’lumotlarini tekshirishning nazorat varaqasi. So’nggi hujjat auditorning talabi bo’yicha mijoz tomonidan tuziladi. Unda hisobotning butunligicha ham, qisman ham tekshirishga tayyor ekanligi mijozning ushbu tekshirishni texnik jihatdan qay darajada ta’minlay olishi so’raladi. Auditor buxgalterlik hisobi va hisobotining tashkil etilishi hamda holatini tekshirishda quyidagilardan foydalanadi: «Buxgalteriya hisobi to’g’risida» gi O’zbekiston Respublikasi qonuni, O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi, Buxgalteriya hisobining milliy standartlari, Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga qo’shiladigan, mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) xarajatlarning tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizom, yuqori tashkilotlarning yo’riqnoma, Nizom va ko’rsatmalari; Korxonaning hisob yuritish siyosati. Hukumat, moliya va statistik organlarining me’yoriy hujjatlari bilan bir qatorda, o’rganilayotgan sohadagi tekshirilayotgan korxonalarning xususiyatlarini ifodalaydigan ta’sis hujjatlariga alohida ahamiyat beriladi. Mazkur masala bo’yicha auditor quyidagilarni tekshirishi lozim: Buxgalterlik hisobini tashkil etish va yuritishga doir yo’riqnomalar va ko’rsatmalar schyotlar rejasini qo’llashning to’g’riligi: hisobning jurnal-order yoki jadval avtomatlashtirilgan shakllaridan qo’llaniladigan shaklni yuritish qoidalariga rioya qilinishi; dastlabki hujjatlarning buxgalteriyaga o’z vaqtida kelib tushishi va hujjatlar tashkil etilishi: hisob registrlarining o’z vaqtida va to’g’ri qo’llanilishi sintetik hisob ma’lumotlarining analitik hisob ma’lumotlariga mos kelishi: dastlabki hujjatlarga avtomatlashtirilgan ishlov berish usullarining qo’llanili-shi (ish haqi, materiallar, ishlab chiqarish xarajatlari va sh. k.) ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishning to’g’riligi; davr xarajatlarini hisobga olishning to’g’riligi; ishlab chiqarishga sarflangan materiallarni baholashning to’g’riligi; balansdagi barcha moddalarning inventarizatsiya qilinishini to’g’ri tashkil etilishi, shuningdek, inventarizatsiyani va uning natijalarini hisob va hisobotda o’z vaqtida hamda to’liq aks ettirilishi: bosh buxgalter tomonidan materiallar, moliyaviy va mehnat resurslaridan foydalanish, buxgalterlik hisobini tashkil etish va yuritishning qonuniyligi ustidan nazorat o’rnatilishi; banklarga, soliq organlariga, aktsiyadorlarga va boshqalarga taqdim etiladigan balans va boshqa hisobot shakllariga buxgalterlik hisobi ma’lumotlarining to’g’ri kelishi; byudjet bilan hisob-kitoblarning to’g’riligi va o’z vaqtidaligi; foyda (daromad)ni aniqlashning to’g’riligi; foydani taqsimlash va rezervlar yaratishning to’g’riligi. Bulardan tashqari auditor quyidagilarni ham tekshirishi zarur:  buxgalteriya apparati ishining to’g’ri tashkil etilganligi;  buxgalteriya xodimlari lavozim yo’riqnomalarining mavjudligi;  bajarilgan ish uchun har bir xodim javob beradigan qilib, xizmat vazifalarining buxgalteriya xodimlari o’rtasida taqsimlanganligi;  auditorlik tekshiruvi o’tkazilayotgan tashkilot (firma) rahbariyati tomonidan ishni bajaruvchi mansabdor shaxslar, ombor mudirlari, mexaniklar va boshqalar)ning dastlabki hisobotlar va hujjatlarni taqdim etish grafigining tasdiqlanganligi, grafikka rioya qilish ustidan nazorat o’rnatilishi va uni buzgan aybdor shaxslarga nisbatan intizom choralari va boshqa choralarning qo’llanilishi; buxgalteriya ichida ayrim ish turlarining bajarilish muddatlari ko’rsatilgan, hujjatlar aylanishi grafigining borligi (ish haqi hisob-kitobi vedomostlari, moddiy qiymatliklar harakatining yig’ma vedomosti, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarga eskirish hisoblash vedomosti, hisob registrlarini yakuniy (yillik) hisobotlari tuzish); buxgalteriya xodimlari joriy ish jarayonida zarur bo’lgan, tegishli qo’llanmalar, yo’riqnomalar va hisobkitob jadvallari bilan ta’minlanganligi;  bosh buxgalter tomonidan unga to’liq berilgan moliyaviy nazoratchilik huquqlarining amalga oshirilishi, buxgalterlik hisobi va hisobotiga doir bosh buxgalterning farmoyishlari, shuningdek, xususan moliya-xo’jalik muomalalarini rasmiylashtirish va talab qilinadigan huj-jatlar va ma’lumotlarni buxgalteriyaga taqdim etish, korxonaning barcha xodimlari uchun majburiyligi kabi korxonadagi ichki tartibga rioya qilinishi, yuqorida ko’r-satilgan hisob, hisobot va moliyaviy nazorat masalalariga doir bosh buxgalter farmoyishi va ko’rsatmalarining bajarilmaganligi yoki buzilganligi uchun aybdor xodimlarga nisbatan audit o’tkazilayotgan korxona rahbariyati tomonidan xayfsan yoki mukofotdan (to’liq yoki qisman) mahrum etish choralarining qo’llanilishi; buxgalteriya xodimlari bilan boshqa bo’linmalar o’rtasida o’zaro munosabatlarining to’g’ri yo’lga qo’yilganligi, bosh buxgalter boshqa bo’linmalar rahbarlari bilan hamkorlikda audit o’tkazilayotgan korxona moliyaviy xo’jalik hisobi, hisobo-ti ma’lumotlariga asosan tahlil qilishi;  balansning asosiy materiallar, pul mablag’lari va hisob-kitob moddalarini inventarizatsiya qilish; buxgalteriya hisobotlari va balanslari to’g’risidagi Nizomda belgilangan tartibi va muddatlariga rioya qilinishi; o’tkazil-gan inventarizatsiya va uning sifati qandayligi, inventarizatsiya natijasida barcha balans moddalari haqqoniy-ligining ta’minlanganligi;  buxgalterlik hisobi va nazoratning tashkil etilishi pul mablag’lari va material qiymatliklar kamomadi, etishmovchiligi va noqonuniy sarflanishi va boshqa kamchilik hamda suiste’mol qilishlarning oldini olishni ta’minlashi, dastlabki hujjatlarni sifatli rasmiylashtirish va ularning ishonarliligi ustidan puxta nazorat o’rna-tish; xo’jalik muomalalarini, pul mablag’lari va mulklar, material qiymatliklar mavjudligi va saqlanishini davriy inventarizatsiyasi va to’satdan o’tkazilgan tekshirishlar natijalari va shu kabilar;  tuzilgan davriy va yillik hisobotlar ma’lumotlarining buxgalterlik va statistik hisobot ma’lumotlariga to’g’ri kelishi. Har bir auditor, garchi bitta auditorlik tekshiruvida to’liq ishtirok etgan bo’lsa ham, buxgalteriya hisobini tartibga solish va soliqqa tortishning mavjud tizimida istalgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt buxgalterlik (moliyaviy) hisobotining u yoki bu darajadagi xatolarga yo’l qo’ymasligi o’ta murakkab ekanligini tushunib etadi. Auditor bunday xatolarni aniqlaganida quyidagi vazifalarni hal etishi lozim:  buxgalterlik hisobotidagi xatolarning bayonini yozish;  buxgalterlik hisobi va hisobotini tashkil etish hamda yuritishning qonunchilik bilan belgilangan qoidalari xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlari tomonidan bilmasdan yoki ataylab buzilgan hollar aniqlanganida auditorlik tashkiloti qanday ish tutishi xususiyatlarini aniq-lash;  buxgalteriya hisobotining ishonchliligiga ta’sir qiladi-gan xatolar auditor tomonidan aniqlanganligi munosabati bilan xo’jalik yurituvchi sub’ekt va auditorlik tashkiloti mas’uliyatlarini bir-biridan ajratib belgilash;  buxgalterlik (moliyaviy) hisobotning buzib ko’rsatilish xavf-xatari omillarini aniqlash. Ko’pincha auditor audit o’tkazish chog’ida buxgalterlik (moliyaviy) hisobotlarga qanday maqsadlarda ataylab xatolar kiritilganligini aniqlashga urinib, unga xos bo’lmagan funktsiyalarni zimmasiga olishga harakat qiladi (balki buxgalterlik hisoboti ma’lumotlaridan foydalanuvchilarni chalg’itish uchun g’arazli maqsadlar ko’zlangan bo’lishi mumkin). Xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlarining buxgalterlik hisobotida xatolar paydo bo’lishiga olib keladigan, ataylab qilingan hatti-harakatlari (yoki loqaydliklari) to’g’risida xulosa qilish faqat vakolatli organ tomonidan amalga oshirilishi mumkinligini auditor hisobga olishi zarur. Auditor uchun aniqlangan xatolarning ahamiyatli yoki ahamiyatsiz ekanligini aniqlash ham muhim hisoblanadi. Har bir auditor o’z tajribasidan kelib chiqib, muayyan tekshiriladigan korxona uchun buxgalterlik hisobining qaysi bo’limlari eng xatarli ekanligini yaqqol tasavvur qilib, auditni rejalashtirishda o’z ishini shunday tarzda ehtiyotkorlik bilan qilishi kerakki, noto’g’ri auditorlik xulosasi tuzish va taqdim qilish xavfxatari imkon qadar kamaysin. Agar rahbariyatga taqdim qilingan axborotlar natijalari bo’yicha buxgalterlik hisobotiga tegishli o’zgartishlar kiritilmagan bo’lsa, u holda auditor audit jarayonida aniqlangan buxgalterlik hisobotidagi buzib ko’rsatilgan faktlar to’g’risidagi ma’lumotlarni auditorlik xulosasiga kiritishi kerak. Auditorlar ham, tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati ham, shuni unutmasliklari zarurki, buxgalterlik hisobotlarini ataylab yoki bilmasdan buzishlarning yuzaga kelishi uchun; shunday xatolarning oldini olish bo’yicha choralar ko’rilmaganligi uchun; ularni bartaraf qilmaganligi yoki kechikib to’g’rilaganligi uchun xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlari javobgardir. Auditorlik tashkiloti esa, xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatiga yozma ravishda taqdim qilinadigan auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasida buxgalterlik hisobotining ishonchliligi to’g’risida ob’ektiv va asoslangan fikr bildirganligi uchun javobgar hisoblanadi. Auditor xo’jalik faoliyatini tekshirishda quyidagilarni tahlil qilishi lozim:  korxonaning o’z ustav faoliyati va xo’jalik dasturining bajarilishi;  ustav kapitalini tashkil etishning to’g’riligi va uning o’z faoliyati maqsadlariga muvofiq ishlatilishi;  korxonada mahsulotlarni etkazib berish bo’yicha shartnoma majburiyatlarining bajarilishini ishonarli, tezkor hisobga olishning tashkil etilishi, tayyor mahsulotlar etkazib berish majburiyatlarining bajarilishini hisobga olgan holda korxona xodimlari tomonidan belgilangan tartibga rioya qilinishi;  mahsulotlarni to’liq va o’z vaqtida etkazib bermaganlik natijasida ko’rilgan yo’qotishlar (jarimalar, peniyalar, neustoykalar va boshqalar);  chiqarilayotgan mahsulotlarni yangilashga doir ko’zlangan tadbirlarning bajarilishi; mahsulot sifati ko’rsatkichlari, brak va sifatsiz mahsulot etkazib berganlik uchun ko’rilgan zararlar;  mahsulot chiqarish ritmi, ritmsiz ishlash sabablari, sutkalik grafiklar bajarilmasligi oqibatida ko’rilgan zararlar;  xom ashyolar, materiallar va ishlab chiqarish chiqitlaridan oqilona foydalanish;  korxona jamoasi maqsadlarning tizimi, har bir xodimga vazifalarning oqilona taqsimlanishi;  ham iqtisodiy, ham ijtimoiy maqsadlarga etishishda barcha xodimlar (ishchidan tortib bosh direktorgacha) iqtisodiy manfaatlarni ta’minlaydigan mehnatga haq to’lash tizimi;  mahsulot chiqarish va sotish haqidagi hisobot ma’lumotlarining buxgalterlik hisobi va dastlabki hujjatlar ma’lumotlariga to’g’ri kelishi;  mahsulotlar hisobotiga hisobot davrida tayyorlanib tugallanmagan mahsulotlarning kiritilmaganligi va hisobotlarda boshqa qo’shib yozish hamda chalkashliklarga yo’l qo’yilmaganligi. 3. Korxona hisob siyosatini o’rganish № 1 - «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» nomli O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy standartiga muvofiq hisob siyosati xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbari tomonidan buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tayyorlash hamda tuzish uchun foydalaniladigan maxsus tamoyillar, qoidalar va amaliy yondashuvlar to’plamini ifodalaydi. Shuningdek, xo’jalik yurituvchi sub’ektning hisob siyosati korxona rahbari tomonidan №1 BHMS asosida tuzilib, xo’jalik yurituvchi sub’ektning turli yillar uchun taqdim qilingan moliyaviy hisobotlaridagi ko’rsatkichlar taqqoslanuvchan, hamda boshqa aloqador BHMS lar asosida shakllantirilgan bo’lishi lozim. Hisob siyosatini shakllantirish va unga rioya qilinishi masalalari auditning ahamiyatli sohalaridan bo’lib, buxgalteriya hisobotlarining ishonchliligiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi. Shu boisdan hisob siyosati buxgalteriya hisobi va hisobotlarini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishning barcha bosqichlarida auditni rejalashtirishdan to auditorlik xulosasini tuzgunga qadar muhim tekshiruv ob’ekti bo’lib hisoblanadi. Hozirgi paytgacha ishlab chiqilgan auditorlik faoliyatining milliy standartlaridan ko’pchiligida tekshiriladigan korxona faoliyatini tartibga soladigan, asosiy hujjatlardan biri sifatida hisob siyosati to’g’risida so’z yuritiladi. Buxgalteriya hisobi va hisobotning tashkil etilishini tekshirish chog’ida hisob siyosati bilan tanishishning maqsadi buxgalteriya hisobini tashkil etishning asosiy tamoillarini va tekshiriladigan korxonaning hujjatlar aylanishi grafigini o’rganish hamda baholashdan iborat. Bunda hisob siyosatini belgilaydigan farmoyish hujjatlarining mavjudligi va tarkibi aniqlanadi. Hisob siyosatining mazmunini ifodalaydigan ma’lumot manbalari quyidagilardan iborat:  tekshiriladigan korxonaning hisob siyosati to’g’risidagi buyruq (farmoyish);  buxgalteriya hisobining ishchi schyotlar rejasi;  tasdiqlangan dastlabki hujjatlar shakllari va ichki buxgalteriya hisobotlari uchun hujjatlar shakllarining ro’yxati;  hujjatlar aylanish reja-grafigi va hisob axborotlariga ishlov berish texnologiyalari;  ayrim ko’rsatkichlarni hisobga olish bo’yicha tasdiqlangan uslubiyot va tekshiriladigan korxona hisob siyosati to’g’risidagi buyruqqa boshqa ilovalar;  quyidagi masalalarni bayon qiladigan (ochib beradigan) tushuntirish xati. Korxonaning hisob siyosatiga taalluqli ma’lumotlar: hisob siyosatini shakllantirishda tanlab olinadigan, o’tgan yilgidan farq qiladigan buxgalteriya hisobini yuritish usullari; hisobot yilida yoki hisobot yilidan keyingi davrlarda buxgalteriya hisobotlaridan foydalanuvchilarning baholash va qaror qabul qilishiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadigan hisob siyosatidagi o’zgarishlar; hisobot sanasidan keyin sodir bo’lgan hodisalar va xo’jalik faoliyatining shartli faktlari, muomalalarni to’xtatish, bitta aktsiyaga yoki 1 so’mlik paytga to’g’ri keladigan foyda. Ushbu ma’lumot manbalarini o’rganish va tahlil qilish natijasida mijozkorxona ma’muriyatining hisob siyosatini shakllantirish hamda uni bajarishga yuzaki yondashmayotganligini aniqlash (baholash) zarur. Hisob siyosati to’g’risidagi buyruq (farmoyish) va uning bilan bog’liq bo’lgan, o’z vaqtida chiqarilgan va to’g’ri rasmiylashtirilgan farmoyish hujjatlarining mavjudligi - hisob siyosatidan korxonani boshqarish mexanizmi sifatida foydalanilayotganligi haqida etarli darajada guvohlik bera olmaydi. Masalan, har xil foyda solig’i stavkalarini qo’llaydigan faoliyat turlari bilan shug’ullanadigan korxonalar ushbu soliqni eng yuqori stavka bo’yicha hisobkitob qilgan. Ushbu holat hisob siyosatini shakllantirish masalasiga korxonada yuzaki yondashilayotganligidan dalolat beradi. Chunki, bunda hisob siyosatining uslubiy jihatlaridagi imkoniyatlaridan foydalanilmaydi. Har xil stavkalarda soliqqa tortiladigan faoliyatlar turlari bo’yicha xarajatlarni alohida hisobga olish uslubini ishlab chiqish va tasdiqlash soliq yukini engillatishga imkon bergan bo’lar edi. Auditor tomonidan korxona ma’muriyatining hisob siyosatiga munosabatini baholashni korxonada ichki nazoratning ahvolini umumiy baholashda e’tiborga olish zarur. Chunki hisob siyosati o’z-o’zidan ichki nazorat tizimining muhim unsurlaridan biri hisoblanadi. Hisob siyosatini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishning maqsadi - «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» nomli №1 BHMS talablaridan kelib chiqqan holda korxona buxgalteriya hisobotining ishonchliligi to’g’risida xulosa tuzishdan iborat bo’lib, hisob siyosati №1 BHMSga muvofiq ularni bajarishni ta’minlashi lozim. Shuningdek, buxgalteriya hisobo-tining ishonchliligi to’g’risida fikr shakllantirishda quyi-dagi holatlar ham inobatga olinishi zarur:  korxonalarning mulkiy holisligi;  hisob siyosatini qo’llashning izchilligi;  xo’jalik faoliyati faktlarining aniqligi. Auditorlik tekshiruvini o’tkazishda quyidagilarni ham aniqlash zarur:  hisob siyosatiga doir farmoyish hujjatlarining mavjudligi va ularning tarkibi;  hisob siyosatiga doir hujjatlar shakllari va qabul qilish muddatlarining me’yoriy hujjatlar talablariga muvofiqligi;  me’yoriy hujjatlar bilan belgilangan hisob usullaridan farq qiladigan, lekin korxonaning mulkiy holatini va moliyaviy natijalarini ishonarli aks ettirishga imkon beradigan usullar mavjudligi;  hisob siyosatini shakllantirish chog’ida tanlangan, buxgalteriya hisobotlaridan foydalanuvchilar tomonidan korxona moliyaviy holatini baholash va qaror qabul qilishga sezilarli ta’sir ko’rsatadigan buxgalteriya hisobini yuritish usullarining mohiyati to’liq ochib berilganligi;  hisob siyosatiga rioya qilish.  Auditor №1 BHMS da belgilangan, hisob siyosatini qabul qilish tartibiga rioya qilinayotganligini tekshirishi lozim: unda:  hisob siyosatini qabul qilish to’g’risida korxona rahbarining buyrug’i (farmoyishi) chiqarilganligi) (№1 BHMS 55 bandi).  ishchi schyotlar rejasi, namunaviy qabul qilinmagan dastlabki hujjatlar shakllari, hujjatlar aylanishi reja-grafigi va hisob axborotlariga ishlov berish texnologiyasi, inventarizatsiya o’tkazish va xo’jalik muomalalarini nazorat qilish tartibi va boshqalar tasdiqlanganligi.  hisob siyosatiga kiritiladigan qo’shimcha va o’zgartishlar to’g’risida buyruq chiqarilganligi (№1 BHMS 56. 1, 56. 2, 56. 3, 56. 4 bandlari). Shuningdek, yangidan tashkil etilgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt tanlagan hisob yuritish siyosatini moliyaviy hisobotini birinchi marta e’lon qilgunga qadar, lekin yuridik shaxs huquqini olgan (davlat ro’yxatidan o’tgan) kundan boshlab 90 kundan kechikmasdan rasmiylashtirishi lozim. Korxona tomonidan tanlangan hisob siyosati yuridik shaxs huquqini olgan (davlat ro’yxatidan o’tgan) kundan boshlab yuritiladi. №1 BHMS 56 bandiga muvofiq hisob siyosati kalendar yili davomida o’zgartirilmaydi. Faqat xo’jalik yurituvchi sub’ektni qayta tashkil etilish (birlashish, bo’linish, qo’-shib olish), mulkdorlar almashishi, O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi yoki O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobining o’zgarishi va buxgalteriya hisobining yangi uslublari ishlab chiqilgan hollarda hisob siyosati o’zgartirilishi mumkin (№1 BHMS 56. 1, 56. 2, 56. 3, 56. 4). Hisob siyosatiga kiritilgan o’zgartishlar asoslangan bo’lishi va tegishli tartibda rasmiylashtirilishi lozim (№1 BHMS 55 bandiga muvofiq). O’zbekiston Respublikasi qonunchiligining o’zgarishi bilan bog’liq bo’lmagan hisob siyosatidagi o’zgartishlar oqibatlari xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan buxgalteriya hisobining o’zgartirilgan uslublari qo’llanilib boshlanadigan sanaga (oyning birinchi sanasiga) tekshirilgan ma’lumotlar asosida qiymat ifodasida baholangan bo’lishi lozim. Hisob siyosati to’g’risidagi buyruqni tahlil qilish chog’ida auditor quyidagilarni aniqlaydi:  haqiqatan ham buyruqning barcha bandlari hisob siyosatiga taalluqli ekanligi;  hisob siyosatining barcha jihatlari (tashkiliy-texnik, uslubiy, soliqchilikka doir) buyruqda aks ettirilganligi. Ushbu maqsadda hisob siyosati to’g’risidagi taqdim etilgan buyruq (farmoyish) test sinovidan o’tkaziladi. Buning uchun auditor tekshiriladigan korxona rahbariga taxminan quyidagi mazmundagi anketani to’lg’azishni tavsiya qiladi. Hisob siyosati to’g’risidagi buyruqlarni auditorlar tomonidan test sinovidan o’tkazish amaliyoti shuni ko’rsatmoqdaki, ayrim xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bu hujjatga hisob siyosatiga taalluqli bo’lmagan narsalarni ham kiritadilar. Masalan, xodimlarga ish haqi berish muddatlari, ta’tillar davomiyligi, me’yoridan oshiq xizmat safari xarajatlari va hokazo. Bunday axborotlar korxonaning boshqa ichki hujjatlarida aks ettiriladi. Ayrim korxonalar bux-galteriya hisobining barcha mumkin bo’lgan unsurlari bo’yicha buxgalteriya hisobi uslublarini, ular oldin qo’llanganligi va keyinchalik qo’llanishi zarurligiga qaramasdan buyruqqa kiritishlari oqibatida xato-kamchiliklarga yo’l qo’yadilar. Hisob siyosati to’grisidagi buyruqni dastlabki tekshirish uchun anketa-test(namuna) Tekshiriladigan ob’ekt Javo b Esla tma H a Y o’q Tashkiliy – texnik 1. Hisob yuritishning tashkiliy shakli qanday? a) bosh buxgalter boshqaradigan tarkibiy bo’linma. b) shtatdagi buxgalter lavozimi v) ixtisoslashtirilgan tashkilot bilan tuzilgan shartnoma asosida. g) hisob rahbar tomonidan yuritiladi 2. Tasdiqlanganmi? buxgalteriya to’g’risida Nizom. xizmat vazifalari ro’yxati 3. Qo’llaniladigan buxgalteriya hisobi shakli:  jurnal-order shakli. memorial-order shakli soddalashtirilgan hisob tizimi. kompyuterlashtirilgan. 4. Ishchi schyotlar rejasi ishlab chiqilgan va tasdiqlanganmi? 5. Hujjatlar aylanish qoidalari va hisob axborotlariga ishlov berish texnologiyasi:  dastlabki hujjatlarning unifikatsiyalangan shakllarini qo’llash.  namunaviy shakllari mavjud bo’lmagan dastlabki hujjatlar shakllarini tasdiqlash.  boshlangich hujjatlarni imzolash huquqiga ega shaxslar ro’yxatini tasdiqlash.  hujjatlar aylanish reja-grafigini tasdiqlash.  buxgalteriya hujjatlarini saqlash muddatlarini hisobga olgan holda hujjatlar jildlarining ro’yxatini ishlab chiqish. Hujjatlarni saqlash uchun mas’ul shaxslarni aniqlash. 6. Mulklarni baholash: xarid uchun qilinadigan ishlab-chiqarish xarajatlarini jamlash yo’li bilan to’lov hisobiga sotib olingan. kirim qilingan paytdagi bozor bahosi bo’yicha tekinga olingan. korxonaning o’zida ishlab chiqarilgan uning haqiqiy tannarxi bo’yicha. 7. Inventarizatsiya o’tkazish tartibi:  muddatlarini belgilash. doimiy faoliyat ko’rsatadigan komissiya tuzish. inventarizatsiya o’tkazish to’g’risida buyruq tayyorlash. 8. Hisobot hajmi, taqdim qilish muddatlari va manzilgohi: hisobotni buxgalteriya hisobiga oid me’yoriy hujjatlarda belgilangan hajm va muddatlarda tuzish. Yillik moliyaviy hisobotni taqdim qilish: a) soliq organlariga; b) korxona ta’sischilariga; v) davlat statistika organlariga; g) qonun hujjatlariga muvofiq boshqa organlarga; 9. Auditorlik tashkiloti bilan o’zaro munosabatlar tizimi. 10. Doimiy faoliyat ko’rsatadigan komissiya tarkibini tuzish: domoddiy aktivlardan foydalanish muddatlarini belgilash uchun; asosiy vositalarning maqsadga muvofiqligi va yaroqsizligini aniqlash uchun. 11. Hisobdor shaxslar ro’yxati va bo’nak hisobotlarini taqdim qilish muddatlarini tasdiqlash. 12. Vakillik xarajatlari smetasini tasdiqlash II. Buxgalteriya hisobini yuritish usullari. 1. Asosiy va aylanma mablag’lar o’rtasidagi qiymat chegarasini belgilash. 2. Asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblash usullari: 3. Asosiy vositalarni ta’mirlashni hisobga olish tartibi:  Ta’mirlash me’yoriga qarab. 4. Asosiy vositalarni qayta baholash 5. Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash tartibi: 6. Materiallarni sotib olish va tayyorlashni hisobga olish tartibi: 7. Ishlab chiqarishga berilgan materiallarni hisobdan o’chirish usullari: har bir birligining tannarxi bo’yicha. o’rtacha tannarx bo’yicha (AVECO). moddiy ishlab chiqarish zahiralarining birinchi sotib olingan tannarxi bo’yicha navbati bilan (FIFO) 8. Tovarlarni tayyorlash va omborga tashib keltirish sarflarini hisobga olish: tovarlarni tayyorlash va tashib keltirish xarajatlari muomala sarflari tarkibida (9411 saqlash va tashish xarajatlari schyoti) «Transport xarajatlari» moddasi bo’yicha; ombordagi tovarlar qoldigiga to’g’ri keladigan muomala sarflarining summasi transport xarajatlarining o’rtacha foizi bo’yicha 9. Xarajatlarni va muomala sarflarini hisobga olish uslubi: Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxini shakllantiradigan xarajatlarni hisobga olish (2010, 2310, 2510) balans schyotlarida amalga oshiriladi. to’liq bo’lmagan ishlab chiqarish tannarxi. 10. Umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash va hisobdan o’chirish tartibi. 11. Kelgusi davr xarajatlarini hisobdan o’chirish tartibi: bir tekisda; mahsulot hajmiga mutanosib ravishda. 12. Boshqaruv va tijorat sarflarini tan olish tartibi: hisobot yilida ular to’liq tan olinadi. sotilgan va sotilmagan tovarlar (mahsulotlar) o’rtasida taqsimlanadi. 13. Kelgusi davr sarflari va to’lovlari uchun rezervlar yaratish tartibi. 14. Foydani taqsimlash va ishlatishni hisobga olish variantlari: korxona maxsus maqsadlar uchun mo’ljallangan fondlar tashkil qilmaydi. sof foyda fondlarga taqsimlanadi. Debitor va kreditor qarzlarni hisobdan o’chirish tartibi: III. Hisob siyosatining soliqqa tortishga doir jihatlari. 1. Korxonada daromadni tan olish tartibi: pul mablag’larining korxona hisob-kitob schyotiga yoki kassasiga kelish me’yoriga qarab (kassa usuli) haqiqatan mahsulot (ish, xizmat)larni sotish va xaridorlarga hisob-kitob hujjatlarini taqdim qilish me’yoriga qarab (hisoblash usuli) 2. Qo’shilgan qiymat solig’i (QQS)ga tortiladigan tovarlarni sotishda ishlatiladigan moddiy resurslar bo’yicha QQSni alohida hisobga olish tartibi. 3. QQSni hisoblash uchun xarajatlarni alohida (ajratib) hisobga olish tartibi IV. Hisob siyosati to’g’risidagi buyruq (farmoyish) bilan tanishish tartibi: Bunday tartibda test sinovi o’tkazish auditorga eng avvalo, hisob siyosatining qaysi jihatlari to’liq yoritilmagan-ligi va qamrab olinmaganligi to’g’risida xulosa qilishga yordam beradi. Agar xo’jalik yurituvchi sub’ekt buxgalteriya hisobining u yoki bu usullarini mustaqil ishlab chiqadigan bo’lsa, u holda auditor ularning buxgalteriya hisobiga oid me’yoriy hujjatlarda belgilangan qoida va talablarga mos kelishini tek-shirishi lozim. Hisob siyosatida ko’rsatilgan buxgalteriya hisobini yuritish qoidalari xo’jalik yurituvchi sub’ektning barcha tarkibiy bo’linmalarida qo’llaniladi. Shunday qilib, buxgalteriya hisobi va hisobotining ishonchliligini tasdiqlovchi auditorlik xulosasi hisob siyosati to’g’risidagi axborotlarga ham bir xilda taalluqli bo’lishi lozim. Buxgalteriya hisobotiga berilgan tushuntirishlarning korxonadagi haqiqatan foydalanilayotgan buxgalteriya hisobini yuritish usullariga nomuvofiqligi aniqlanganida auditorlik hisobotining xotima qismida maxsus izohlar berilishi zarur. 4. Ichki nazorat tizimini o’rganish. Auditor ichki nazorat tizimining ishonchliligini va tekshirish o’tkazishda unga tayanish mumkinligi haqida asosli qaror qabul qila olishi uchun bu tizimni o’rganadi. Nazorat tizimining ishonchliligi, uning hisob yuritishda muayyan shaxslar qasddan qilishi mumkin bo’lgan, shuningdek tasodifiy yo’l qo’yiladigan xatolarning oldini olish va aniqlash layoqatidan iborat. Agar auditorning fikricha, ichki nazorat tizimi ishonchli bo’lsa, bunda u tekshiruv ob’ektlaridan birortasi bo’yicha schyotlar yoki muomalalarni tekshirishni to’liq yoki qisman ichki nazorat tizimining ishlashini tekshirish natijasi bilan almashtirishi mumkin. Agar, ichki nazorat tizimi ishonchli va sezilarli darajada izdan chiqmasdan ishlayotganligini aniqlansa, u bunday tizimdagi buxgalterlik ma’lumotlarida ham katta xatolar yo’q deb taxmin qilishga haqlidir. Agar, ichki nazorat tizimi samarasiz bo’lsa, auditor uning kamchiliklaridan kelib chiqadigan xatarli vaziyatlarni bartaraf qilish uchun testlar soni va uni tanlash hajmini ko’paytirishi lozim. Ichki nazorat tizimini ko’rib chiqishda, auditor avvalo, korxona ma’muriyatining ichki nazoratga munosabatini, ya’ni korxona rahbarining fikrlash xususiyatlarini, ularning rahbarlik qilish uslubini, aniq moliyaviy hisobotga munosabatini o’rganadi. Auditor korxona atrofidagi ishchanlik muhitini ham inkor qilmasligi lozim. O’rganishning ushbu bosqichida auditor mijoz bilan tuzilgan shartnomadan kelib chiqadigan tahlikali vaziyatlarni baholashda to’plagan ma’lumotlaridan foydalanadi. Rejalashtirish paytida ichki nazorat tizimi faoliyatining barcha tomonlarini batafsil tahlil qilib chiqish lozim. Auditor olingan ma’lumotlarni yagona tizimga keltirish uchun qisqacha hisobot tayyorlab, unda quyidagilarni bayon qiladi: korxonaning faoliyat qilish sohasi va printsiplari; rahbariyatning ishonchli hisob va nazorat tizimini yaratishga oid majburiyatlari; rahbariyatning korxona faoliyatini nazorat qila olish layoqati. Faoliyat sohasini bayon qilishda auditor asosiy diqqat-e’tiborini ichki nazoratning alohida uchastkalariga qaratadi. To’g’ri yo’lga qo’yilgan ichki nazorat tizimi xatolar vujudga kelishini bartaraf etib, natijada, noto’g’ri, befoyda qarorlar qabul qilish hamda zararlar vujudga kelishini imkon qadar kamaytiradi. Buning ustiga ichki nazorat yaxshi yo’lga qo’yilganda tasodifiy xatolar oson aniqlanadi, ataylab qasddan qilingan xatolar esa faqat puxta o’ylangan doimiy tekshiruv va mas’uliyatlarni taqsimlash tizimi yordamida bartaraf qilinishi mumkin. Ko’plab mutaxassislar ta’kidlashicha, ichki nazorat tizimi faqat korxonada ichki nazorat ichki audit xizmati tomonidan amalga oshirilgandagina yaxshi samara beradi, jamoatchilik taftish komissiyasiga yuklanganida esa yomon ishlaydi, boshqalar esa ichki audit ichki nazorat tizimi elementlaridan birigina xolos deb tasdiqlaydilar. Ichki nazorat tizimi- bu buxgalteriya hisobi va hisobotining to’g’riligini ta’minlashga qaratilgan, hamda korxona resurslaridan maqsadga muvofiq oqilona foydalanishga imkon yaratadigan doimiy, kundalik ishlar majmuidir. Yaxshi tashkil etilgan ichki nazorat tizimi quyidagi elementlari bilan tavsiflanadi:  axborotlarni to’plash tizimi mavjud xatolarni o’z vaqtida aniqlaydi;  amaldagi mas’uliyat tizimi har qanday vazifani boshdan oxirigacha yakka o’zi amalga oshirishiga yo’l qo’ymaydi;  har qanday muomalalarni muvofiqlashtirish tizimi mavjud;  inventarizatsiya muntazam ravishda o’tkaziladi;  buxgalteriya hisobotlari va rejadan chetga chiqishlar tahlil qilinadi. Agar har kunlik ish ichki nazorat ostida bo’lsa, daromadlar ko’payadi. Kundalik ish ishonchli bo’lsa daromadni yo’qotish xavf-xatari ham pasayadi. Ichki nazoratning tuzilishi turli xil bo’lishi, korxona faoliyati, uning hajmi, EHM bilan jihozlanganligi, rahbariyatning shaxsan nazorat qila olish imkoniyatlari va ko’plab boshqa omillarga bog’liq. Auditor ichki nazorat tizimini o’rganish va baholash jarayonini o’tkazish hamda hujjatlashtirishda quyidagi namunaviy shakllardan foydalanishi zarur:  maxsus ishlab chiqilgan testlar;  rahbar xodimlar va buxgalteriya xodimlarining fikrlarini aniqlash uchun namunaviy savollar ro’yxati;  maxsus blankalar va tekshiruv varaqalari; bloksxemalar va grafiklar;  kamchiliklar ro’yxati, bayonnomalar yoki dalolatnomalar. O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunida ichki nazoratga taaluqli qandaydir maxsus talablar yo’q. Shuning uchun auditor ichki nazorat tizimini baholashda ikkita omilga tayanadi:  ichki nazoratning maqsadi korxona rahbariyati uchun ham, auditor uchun ham bir xil buxgalteriya hisobotining ishonchliligi va ob’ektivligini ta’minlash;  auditorlik hisobotining tahliliy qismida ichki nazorat holatini ekspertiza qilish natijalarini aks ettirish zarur. Ichki nazorat tizimini baholashning asosiy maqsadi auditni rejalashtirish, shuningdek auditorlik amallarining turlarini, o’tkazish vaqti va hajmini aniqlash uchun puxta zamin yaratib, ularni auditorlik tekshiruvining dasturida aks ettirishdan iborat. Faraz qilaylik, auditor tomonidan dastlabki auditorlik tekshiruvi dasturi tayyorlangan va u oldinda turgan ishlarning borishi to’g’risida ma’lum tasavvurga ega. Dastlabki dastur sifatida o’tgan yilgi auditorlik tekshiruvining dasturi olinib, mijoz-korxonadagi ichki nazorat tizimini dastlabki tahlil qilish va samarasizlik xavf-xatarini baholash natijalariga muvofiq tuzatishlar kiritiladi. Auditorlik tekshiruvi dasturi moliyaviy hisobotdagi axborotlarning ishonchliligini tasdiqlashga qaratilgan amallar ro’yxatidan iborat. Har bir auditorlik amalining turi, o’tkazish vaqti va miqyosi aniqlanib, u moliyaviy hisobotning bir yoki bir necha ko’rsatkichlari bilan bevosita bog’liq. Auditorlik amallarining ettita asosiy turi mavjud: qayta sanash, kuzatish, tasdiqlash, og’zaki so’rov, hujjatlarni tekshirish, nusxa ko’chirish va tahlil qilish amallari. Ichki nazorat tizimini baholashning navbatdagi maqsadi -bu uni takomillashtirish bo’yicha konstruktiv takliflar ishlab chiqishdir. Auditor ichki nazorat tizimini ishlab chiqishda faol ishtirok etib, o’z takliflarini mijozga taqdim etiladigan maxsus xatda bayon qiladi. Auditorlar ushbu takliflarni auditorlik tekshiruvining elementi sifatida rasman qabul qilib, ularni konsultatsiya xizmatlari qatoriga kiritmaydi. Berilgan takliflarga rioya qilish yoki qilmaslikni mijozning o’zi hal etadi. Takliflar bayon qilingan xat audit jarayoni yakunlanganidan so’ng yoziladi. Xatda ichki nazorat tizimining muammolari bilan bog’-liq faktlar bayon qilinib, auditor bular haqida mijoz-korxona boshqaruvini xabardor qilishi lozim. Chunki, bu muammolar ichki nazorat tizimining tarkibi va faoliyat ko’r- satishida sezilarli kamchiliklar mavjudligidan dalolat beradi va korxonaning moliyaviy axborotlarini ro’yxatga olish, qayta ishlash va moliyaviy hisobotda umumlashtirish layoqatiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bunday kamchiliklar quyidagilarda namoyon bo’ladi:  xizmat vazifalarining taqsimlanmaganligi;  xo’jalik muomalalarining tekshirilmasligi va zarur nazoratning o’rnatilmaganligi;  nazorat amallarining samarasizligi;  nazoratdan qochish maqsadida mansabdor shaxslar tomonidan nazorat amallarining ataylab buzilishi;  korxona rahbariyati yoki xodimlarining ataylab qilgan xatolari, masalan, buxgalteriya yozuvlarini qalbakilashtirish yoki almashtirish. «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonunning 7-moddasi-ga muvofiq buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot, shuningdek ichki nazorat tizimini tashkil etish uchun xo’jalik yurituvchi sub’ektning rahbari javobgardir. Auditor mijoz uchun samarali ichki nazorat tizimini ishlab chiqishga javobgar emas. Ichki nazorat tizimi tuzulmasi uchta tarkibiy qismga bo’lingan:  nazorat muhiti - korxonada ichki nazorat uchun qulay bo’lgan o’zaro xizmat munosabatlarini aniqlaydigan belgilar yig’indisidir;  korxonadagi buxgalterlik hisobi tizimi - tegishli xo’jalik muomalalarini yozishga taalluqli hisob siyosati va amallardir;  nazorat amallari - korxona xodimlari tomonidan bajariladigan maxsus tekshiruvlar. Ushbu uchala tarkibiy qism o’zaro bog’liqlikda axborotlardagi jiddiy xatolarning oldini olish, aniqlash va tuzatishni ta’minlaydi. Nazorat muhiti deganda xo’jalik yurituvchi sub’ekt rah-bariyatining xabardorligi, ichki nazorat tizimini o’rnatish va qo’llab-quvvatlashga qaratilgan amaliy ishlari tushuniladi. Nazorat muhiti quyidagi elementlardan iborat:  siyosat va boshqaruv uslublari;  korxonaning boshqaruv tuzulmasi;  direktorlar kengashi, xususan uning auditorlik komiteti faoliyati;  boshqaruv funktsiyalari va mas’uliyatlarni taqsimlash uslublari;  nazorat boshqaruv uslublari, shu jumladan ichki audit;  kadrlar siyosati va amaliyot;  tashqi ta’sirlar (banklar tekshiruvi, soliq nazorati). Rahbarlar va menenjerlarning nazoratga munosabati nazorat muhitiga eng katta ta’sir ko’rsatadi. Yaxshi boshqaruv muhiti yuqori darajadagi ichki kommunikatsiya tizimini ta’minlaydigan, direktorlar Kengashi huzuridagi auditorlik inspektsiyasining samarali ishlashiga yordam beradigan, byudjetlar tizimi (biznes-reja yoki smeta) va ularning bajarilishi to’g’risidagi hisobotlardan foydalanadigan, ichki auditning samaradorligini ta’minlaydigan boshqaruv tizimi bilan tavsiflanadi. Keyinchalik, nazorat muhiti korxona xodimlarining kompetentliligi, xizmat vazifalarining taqsimlanishi, hujjatlarni va hisob yozuvlarini vaqti-vaqti bilan taqqoslab turish bilan aniqlanadi. Nazorat funktsiyalarini amalga oshiruvchi xodimlar kompetentliligi korxona ichki nazorat tizimining asosiy belgisi hisoblanadi. Korxonaning kadrlar bilan bog’liq muammolari ichki nazorat tizimiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Agar buxgalterlar teztez almashtirib turilsa, bu hisob va nazorat funktsiyalari etarli tajribaga ega bo’lmagan va buning oqibatida ko’plab xatolarga yo’l qo’yadigan odamlar tomonidan bajarilishiga olib keladi. Shuning uchun ham buxgalteriya xodimlarining tez-tez almashtirilib turishi noxush fakt deb baholanadi. Ichki nazorat tizimi samarali bo’lishi uchun funktsional mas’uliyatlar yoki xizmat vazifalarining etarli darajada taqsimlanishi juda muhimdir. Bu nazorat amallari samaradorligining muhim sharti hisoblanadi. Bular quyidagilardan iborat:  xo’jalik muomalalarini amalga oshirishga ruxsat etish. Bu vazifani xo’jalik muomalalarini rasmiylashtirish huquqiga ega xodimlar bajaradilar. Ruxsat etish ma’lum turdagi muomalalar (masalan, barcha turdagi sotish)ga taalluqli, umumiy, yoki maxsus (masalan, muhim aktivni sotishga ruxsat etish) bo’lishi mumkin.  xo’jalik muomalalarini ro’yxatga olish. Ko’pchilik korxonalarda xo’jalik muomalalarini yozish (hisob yuritish) va hisobot ishlari kompyuter yordamida bajariladi;  xo’jalik faoliyatida korxona mablag’larining saqlanishini ta’minlash. Bunda korxonaga tegishli aktivlarga haqiqatda egalik qilish yoki ular ustidan nazorat o’rnatish nazarda tutiladi;  schyotlarda aks ettirilgan summalarni va haqiqatda mavjud aktivlarni vaqtivaqti bilan taqqoslab turish. Bu erda aktivlarni muntazam inventarizatsiya qilish va tafovutlar aniqlangan hollarda tegishli choralarni qo’llash tushuniladi. Xizmat vazifalarining mos kelmasligi - bu shunday kombinatsiya bo’lib, unda xatoga yo’l qo’ygan yoki axborotni buzib ko’rsatgan xizmatchi o’zining oddiy faoliyati chog’ida bu faktlarni yashirishi mumkin. Vazifalar shunday taqsimlanishi kerakki, xizmatchilardan hech biri yuqorida sanab o’tilgan to’rtta funktsiyaning ikki yoki undan ortig’ini bajarmasligi lozim. Birinchi va to’rtinchi funktsiyalar boshqaruv, ikkinchi funktsiya hisob, uchinchisi esa saqlash funktsiyasi hisoblanadi. Bu funktsiyalarni turli shaxslar va bo’linmalar o’rtasida taqsimlash ikkita afzallikka ega. 1. ishlarni muvofiqlashtirish (bitta xo’jalik muomalasining turli jihatlarini ko’rib chiqish) hisobiga ataylab qilinmaydigan xatolarni aniqlash va to’g’rilash osonlashadi. 2. axborotlarni buzib ko’rsatish qiyinroq bo’ladi, chunki bu ikki yoki undan ortiq ishchi shaxslarning til biriktirishini talab etadi. Nazorat qilib turish nazorat muhitining muhim elementi hisoblanadi. Korxonada hisob funktsiyalari va nazorat amallarini korxona xodimlari va kompyuter tizimi bajarishi mumkin. Menejerlar tomonidan bu funktsiyalar bajarilishi ustidan nazorat o’rnatilishini ta’minlash e’tiborga molik. Kreditlash bo’yicha menejerlar ishi ustidan nazoratni amalga oshiruvchi nazoratchi, masalan, debitorlar schyotlaridagi saldolarni nazorat schyoti ma’lumotlariga vaqti-vaqti bilan taqqoslab turishi mumkin. Bo’linmalar rahbarlari yoki nazoratchilari xizmatchilar tomonidan topilgan xatolarni tuzatishlari, shuningdek, korxonadagi hisob tizimiga taalluqli qarorlar qabul qilishi va ruxsat etishi mumkin. Nazorat o’rnatish boshqaruv nazoratining muhim vositasi va butun ichki nazorat tizimi faoliyat ko’rsatishining sharti hisoblanadi. Tomonlar o’rtasida kelishilgan dastur bajaradigan ishlar (xizmatlar) hajmi va qiymatini aniqlashda asos bo’lib, quyidagi shakldagi shartnoma bilan rasmiylashtiriladi: ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni - Toshkent 1996 y. 30 avgust. 2. O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. (O’zR 13.12.2002 y. 447-II-son Qonuni, O’zR 04.04.2006 y. O’RQ-28-son Qonuni, O’zR 10.10.2006 y. O’RQ-59-son Qonuni, O’zR 17.09.2007 y. O’RQ-110-son Qonuni, O’zR 09.09.2009 y. O’RQ-216-son Qonuni asosidagi o’zgartirishlar bilan) 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4 apreldagi PQ-615-son Qaroriga ilova «Auditorlik tashkilotlari to’g’risida» Nizom. 4. Do’smuratov R.D. Audit asoslari.-T.: O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 2003.-612 s. 5. Audit. Darslik 1-jild. M.M.Tulajodjaeva, Sh.I.Ilxomov, K.B.Axmadjonov va boshq.-T.: NORMA.-2008.-320 b. 6. Audit. Darslik 2-jild. M.M.Tulajodjaeva, Sh.I.Ilxomov, K.B.Axmadjonov va boshq.-T.: NORMA.-2008.-320 b. 7. Аудиторлик фаолияти буйича услубий кулланмалар тупалами./ Х.Косимов, Л.Югай, А.Хошимова, Б.Пардаев, Б.Абдуназаров.-Тошкент, 2010.-320 б. 8. Сборник методических указаний по аудиту/ Х.Косымов, Л.Югай, А.Хошимова, Б.Пардаев, Составитель: Б.Абдуназаров.-Ташкент, 2009.-304 с. 9. Аудит: учебник для студентов вузов, обучающихся по экономическим специальностям / под ред. В.И Подольского. М.: – “ ЮНИТИ – ДАНА”, – 2009 г. – 744 стр. 10. Жминько С. Внутренний аудит. – Ростов н/Д: “Феникс ”, 2008 г. –316 стр.