Ichki audit asoslari - Iqtisodiyot - Referatlar

Ichki audit asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

414.5 KB

Ko'chirib olish

Ichki audit asoslari Reja: 1. Moliyaviy nazorat tizimida ichki auditning o’rni 2. O’zbekiston Respublikasida ichki auditni tartibga solish 4. Ichki nazorat va audit tizimiga qo’yilgan talablar 5. Ichki nazoratning turlari 6. Ichki audit natijalarini umumlashtirish

1. Moliyaviy nazorat tizimida ichki auditning o’rni Auditorlik faoliyati va ichki audit xizmati to’g’risida so’z yuritishdan avval, «audit» so’zining lug’aviy ma’nosini iqtisodiy adabiyotlarda iqtisodchi olimlarning bergan fikr va mulohazalarini keltirib o’tsak. Umuman olganda audit atamasi lotin tilidan olingan bo’lib, «eshituvchi», «eshitmoq» degan ma’noni anglatadi. Ma’lumki, auditorlik faoliyatini amalga oshirishda auditning maqsadi va vazifalari, majburiyatlari va ob’ektlari xar xil ekanligini inobatga olgan holda, ular tashqi va ichki audit xizmatiga bo’lingan. Tashqi va ichki audit xizmati tashkil etilishi uslubiyatiga ko’ra o’xshash bo’lsada, ular o’rtasidagi farq, ularning amalga oshirishning huquqiy, tashkiliy shakllarida namoyon bo’ladi. Ammo auditorlar o’z faoliyatida ko’p jihatdan ichki audit natijalariga tayanadi. Tashqi audit bilan ichki auditning tavsif jihatdan farqli jihatlarini mazkur jadvalda ko’rishimiz mumkin. Tashqi va ichki auditning tavsif jihatdan farqlanishi № Farq qiluvchi belgilar Ichki audit Tashqi audit 1 . Maqsad i bo’yicha Korxona rahbariyati tomonidan belgilanadi Moliyaviy hisobotlarning haqqoniyligini baholash va amaldagi qonunchilikka rioya etilayotganligini tasdiqlash 2 . Qo’yilg an vazifalariga ko’ra Korxona bo’limlari yoki umuman korxonaning talabiga ko’ra korxona kengashi va boshqaruvchisi tomonidan belgilanadi Mustaqil tomonlar o’rtasidagi shartnomaga asosan: korxona va auditorlik firmasi 3 . Javobga rligi bo’yicha Majburiyatni bajarganligi uchun rahbariyat oldida Mijoz va huquqiy – me’yoriy hujjatlarda ko’rsatilgan uchunchi shaxslar 2

oldida 4 . Obe’kti bo’yicha Boshqaruvning alohida funktsional masalalarini echish, korxonaning axborot tizimini ishlab chiqish va tekshirish Korxonaning hisob tizimini va moliyaviy hisobotlarini tekshirish 5 . Sub’ekti bo’yicha Korxona rahbariyatiga bo’ysunuvchi va shtat tarkibidagi xodimlar Auditorlik faoliyatini amalga oshirish litsenziyasiga ega bo’lgan yuridik shaxs 6 . Huquqi y jihatlari bo’yicha Mustaqil belgilanadi (yoki korxonalarda ichki audit o’tkazish to’g’risidagi Nizom) Umumqabul qilingan auditorlik standartlari bilan belgilanadi 3

7 . Faoliyat turi bo’yicha Ijro faoliyati Tadbirkorlik faoliyati 8 . O’zaro munosabat bo’yicha Korxona rahbariyatiga bo’ysunishi va undan mustaqilligi Teng huquqli sherikchilik, mustaqillik 9 . Xizmatla r uchun haq to’lash tamoyillarig a ko’ra Shtatjadvaliga asosan ish haqi Haqni mijoz – korxona yoki uning roziligiga ko’ra auditorlik xulosasini olishga ehtiyoji bo’lgan organ to’laydi 1 0. Hisobot taqdim etilishi bo’yicha Korxona egasi va boshqaruv organiga Auditorlik tashkilotining yakuniy qismi nashr ettirilishi mumkin, tahliliy qismi mijozga topshiriladi 1 1. Uslubiy jihatdan Uslubiy jihatdan bir xil, ammo qo’yilgan maqsadlar xilma – xilligidan kelib chiqib har xil nisbatlarda qo’llaniladi Ichki audit xizmati ham auditorlik faoliyatining bir qismi bo’lib, uning faoliyat yuritishi tashqi auditorlik faoliyatidan bir qancha farq qiladi. Ichki audit xizmati aynan aktsiyadorlik jamiyatlarida faoliyat yuritishi qimmatli qog’ozlar bozorining ham rivojlanishiga asos bo’ladi. Umuman olganda ichki auditorlar o’zlari ishlaydigan korxonalar faoliyatini tekshiradi. Ular qoidaga ko’ra, korxonaning kuzatuv kengashi tarkibiga kiradilar. 4

Amaliy faoliyatda ichki auditorlar O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi talablari, shuningdek, ta’sis hujjatlari, korxonalar bo’yicha buyruqlar va lavozim yo’riqnomalariga amal qilishi lozim. Ichki auditni tashkil qilishga ta’sir qiluvchi omillar quyidagi rasmda keltirilgan. Ichki auditning samarali tizimini tashkil qilish ancha murakkab vazifa. Bu quyidagi sabablar bilan izohlanadi: — moliyaviy-xo’jalik tsiklining nazorat talab qiladigan tarkibiy qismlarining ulkan miqdori (xarid, sotish, ishlab chiqarish va boshqalar); — auditorlarga yuqori kasbiy va axloqiy talablar (ularning malakasi kamida faoliyati tekshirilayotgan shaxslar malakasiga mutanosib bo’lishi lozim). Yirik va o’rta korxonalarda ichki auditni tashkil qilishga turtki sifatida quyidagilar xizmat qiladi: — qonunchilik tizimi murakkablashuvi; — moliyaviy vaziyatlarni boshqarishga intilish; 5 164 Omillar Tashqi Ichki Davlatning me’yoriy qonunchili g ini hisobga olish : . 1 Auditorlik faoliyati to’g’risidagi qonun Korxonaning tashki liy tuzilmasi Boshqaruv organlari tuzilmasi Tashqi hisobot tayyorlash tartibi Kadr lar siyosati Javobgarlik va vakolatlar taqsimoti Korxonada hisobga olish tizimini tashkil qilish

— korxonaning o’zi va uning tuzilmaviy bo’linmalari faoliyatini boshqarish samaradorligini oshirish; — resurslardan oqilona foydalanish ustidan nazorat; — majburiyatlarni bajarish; — hisob tizimini optimallashtirish. Ichki ishlab chiqarish auditini tashkil qilish davlat tomonidan qonunchilik asosida tartibga solinadigan masalalar sirasiga kiritilmaydi. Bu korxonaning o’ziga taalluqli huquq hisoblanadi. Shunga qaramay, uning faoliyati samaradorligiga nafaqat iqtisodiy sub’ekt aktivlari saqlanganligi, balki korxonaning ish qobiliyati ham bog’liq bo’ladi. Ichki audit boshqaruv tizimini takomillashtirish yo’llarini ko’rsatadi. Dunyoda ichki auditga bo’lgan qiziqish bir qator omillar bilan asoslanadi. Birinchidan, ichki audit faoliyati bilan bugungi kunda foydalanish imkoniyati belgilangan. Shuningdek, etarlicha baholanmagan manbalardan biri hisoblanib, uning to’g’ri ishlatilishi korxona samaradorligini oshirishi mumkin. Ikkinchidan, AQSh va G’arbiy Evropadagi bir qator yirik korporativ boshqaruvdagi korxonalar tashqi audit faoliyati bo’yicha jiddiy kamchiliklarga ega ekanligi, uning natijasida hatto eng yirik firmalarning ham bankrotlik holatlari kuzatilgan. Uchinchidan, kompaniyada yaxshi korporativ boshqaruvning, uning ajralmas bo’g’ini sifatida ichki auditning mavjudligi, investor va kreditor uchun ijobiy belgi bo’lib, kompaniyaning investitsiyasini o’ziga jalb etish imkoniyatini oshiradi. Avvalambor, bunga xususiy mulk egalari va menejmentning kompaniyadagi aktivlarining salmoqli ravishda tejalishiga olib keladigan biznes jarayonning tizimini boshqarish va tashkil etishni tartibga solish hoxishi ham kerak bo’ladi. Bundan tashqari, ichki auditning mavjudligi xususiy mulk boshqaruvchilari uchun zarurdir. Sababi, ular firmadagi ish yurituvidan bevosita uzoqlashadilar, boshqaruv funtsiyalarini professional menejerlar qo’liga berishadi. Va oxir oqibat kapitalning xalqaro bozorlarga qisqa yoki o’rtacha muddatlarda chiqish rejalarini yaratish zarurligini uqtiradi. Xususan, eng katta fond birjalarining qonunqoidalari 6

kompaniyada ichki auditning mavjudligi talab etiladi va ularni qimmatli qog’ozlar bozoriga chiqish uchun zarur bo’lib, ularga shart sharoit yaratib beradi. Xususan, mamlakatimizda qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirishga katta e’tibor berilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 27.09.2006 y. N PQ- 475 son «Qimmatli qog’ozlar bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi qaroriga muvofiq 2007 yilning 1 yanvaridan boshlab aktivlarining balans qiymati 1 mlrd. so’mdan ko’proq bo’lgan korxonalarda kuzatuvchi kengashlar tomonidan tayinlanadigan va ularga hisobot beradigan ichki audit xizmatlari tashkil etildi. Bu esa o’z navbatida yirik korxonalar va aktsiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy xo’jalik faoliyatini, buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini o’z vaqtida va me’yoriy hujjatlar asosida yuritilishida, ichki nazoratni kuchayishiga, korxonaning bankrotlik holatidan qutqarishga xizmat qiladi. Korxonalarda ichki audit xizmatini tashkil etish yuzasidan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2006 yil 16 oktyabrdagi 215 sonli Qaroriga 2-ilova “Korxonalarda ichki audit xizmati to’g’risidagi Nizom” ishlab chiqilgan bo’lib, unda umumiy qoidalar, ichki audit xizmatining asosiy vazifalari va funktsiyalari, ichki audit xizmatining huquq va majburiyatlari, ichki audit xizmatiga qo’yiladigan talablar, ichki audit xizmatining mustaqilligi va uni o’tkazish natijalari bo’yicha yig’ma hisobot tuzishga qo’yiladigan talablar, ichki audit xizmatining javobgarligi belgilab qo’yilgan. Unga ko’ra; Ichki audit deb korxona boshqaruvining ijro etuvchi organi va tarkibiy bo’linmalari tomonidan O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga; ta’sis hujjatlariga va ichki hujjatlariga rioya qilinishini tekshirish va monitoring olib borish yo’li bilan ular ishini nazorat qilish va baholash, ma’lumotlarning buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotda aks ettirilishni to’liqliligi va ishonchliligini ta’minlash, xo’jalik operatsiyalarini amalga oshirishning belgilangan qoidalari va taomillari, aktivlarining saqlanishi hamda korporativ boshqarish tamoyillari joriy etilishi bo’yicha korxona tarkibiy bo’linmasining (ichki audit xizmati) faoliyati. 1 1 Vazirlar Mahkamasining 2006 yil 16 oktyabrdagi 215-son qarori bo’yicha “Korxonalardagi ichki audit xizmati to’g’risida NIZOM” 7

Ichki audit xizmati - korxona Kuzatuvchi kengashining qarori bilan tashkil etiladigan korxonaning ichki auditni amalga oshiradigan tarkibiy bo’linmasi. Ichki audit faoliyati mamlakatimizga 2007 yildan boshlab joriy etilgan bo’lsada, uning mazmun mohiyati iqtisodchi olimlarimiz tomonidan ilgariroq o’rganilgan. Ya’ni ichki audit tushunchasi va mohiyati yuzasidan bir qancha iqtisodchi olimlar o’z fikr mulohazalarini ilmiy izlanishlarida bildirib o’tgan. AQShdagi ichki auditorlar institutining ta’rifiga ko’ra ichki audit - iqtisodiy sub’ektda shakllantirilgan, uning mulkdorlari manfaatlarini himoya qiladigan va uning ichki hujjatlari tizimini tartibga soladigan, buxgalteriya hisobi yuritish o’rnatilgan tartibining bajarilishi ustidan nazorat tizimini yaratish va ichki nazorat tizimining faoliyat yuritishining mustahkamlaydigan tizimdir. Ichki audit deb korxonaning kuzatuv kengashiga bo’ysunadigan, ularni doimo axborot bilan ta’minlab turadigan, moliyaviy hisobotlar ustidan doimiy nazorat olib boradigan, korxonaning boshqarishda qabul qilinadigan iqtisodiy qarorlar chiqarishda o’z hissasini qo’shadigan faoliyatga aytiladi. Ichki audit xizmati deganda xo’jalik yurituvchi sub’ektlar ijroiya organi, vakolatxonalari va filiallari tomonidan qonun hujjatlariga, ta’sis hujjatlari va boshqa hujjatlarga rioya etilishini, buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlarda ma’lumotlarning to’liq hamda to’g’ri aks ettirilishi ta’minlanishini, xo’jalik operatsiyalarini amalga oshirishning belgilangan qoidalari va tartib-taomillariga rioya etilishini, aktivlarning saqlanishini, shuningdek jamiyatni boshqarish yuzasidan qonun hujjatlarida belgilangan talablarga rioya etilishini tekshirish va bu borada monitoring olib borish orqali xo’jalik yurituvchi sub’ektlar ijroiya organi, vakolatxonalari va filiallari ishini nazorat qiladi hamda baholaydi. Ichki audit xizmati o’z faoliyatini O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan NIZOMga muvofiq amalga oshiradi. Mustaqillik- ushbu holatda ichki audit tashkiliy mazmunga ega bo’lib, bunda kompaniyaning ijro organiga ichki audit xizmatining bo’ysinish darajasi bilan aniqlanadi. 8

Ob’ektivlik deganda – ichki auditor korxonaning faoliyatini baholash va qarorlar qabul qilishda xolisligi tushuniladi. Tashkilot faoliyatini rivojlantirish, ta’kidlab o’tish kerakki, tashkilot ishidagi kamchiliklar va tavakkalchilikni ko’ra bilish va baholash, tizim va jarayonlarni samaradorligini oshirishga qaratilgan tavsiyalar berish. Ichki audit xizmatining maqsadi tashqi auditorlik faoliyatidan farqli o’laroq, ular korxonaning moliyaviy xo’jalik faoliyatini doimiy nazorat qilish maqsadida oldiga bir qancha maqsadlarni qo’yadi: - Aktivlar holatining nazorati; - Ichki tizimdagi nazorat jarayonlarini tasdiqlash; - Ichki nazorat va axborot qayta ishlovi tizimining samarali ishlovining tahlili; - Boshqaruvning axborot tizimi tomonidan beriladigan ma’lumotlarinnig sifatliligini baholash. Ichki audit xizmatining maqsadi – jamiyatning kuzatuv kengashi va aktsiyadorlarini to’g’ri va o’z vaqtida axborot bilan taminlash, korxonaning moliyaviy xo’jalik faoliyatini nazorat qilish, ishlab chiqarish imkoniyatlarini baholab borish hamda korxonani barqaror faoliyat yuritishini ta’minlashdar. Ichki audit xizmati maqsadidan kelib chiqib, korxonalardagi ichki audit xizmati to’g’risidagi NIZOMga muvofiq quyidagilar ichki audit xizmatining asosiy vazifalari hisoblanadi: 9 Ichki auditning asosiy tavsiflar i Mustaqillik va ob’ektivlik Tashkilot faoliyatini rivojlantirish Kafolat va maslahatlar berish

 kuzatuvchi kengashni ishonchli axborot bilan ta’minlash va ichki audit amalga oshirilishi natijalari bo’yicha korxona faoliyatini takomillashtirishga doir takliflarni tayyorlash;  ichki audit jarayonida aniqlanadigan kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan korxona boshqaruv organlariga tavsiyalarni tezkorlik bilan kiritish, ularning bartaraf etilishini nazorat qilish. Ichki auditorlar o’zlarining tekshirayotgan ob’ektiga ko’ra va korxonaning faoliyatidan kelib chiqib o’z oldiga bir qancha vazifalarni qo’yishi mumkin, ammo ichki auditorlarning umumiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi  tasdiqlangan biznes-reja bajarilishini;  korporativ boshqarish tamoyillariga rioya qilinishini;  buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobning holatini;  soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar to’g’ri hisoblab chiqilishi va to’lanishini;  moliya-xo’jalik faoliyatini amalga oshirishda qonun hujjatlariga rioya etilishini;  aktivlarning holatini;  ichki nazoratning holatini tekshirish va ularning monitoringini olib borish yo’li bilan faqat ichki audit xizmati xodimlari tomonidan amalga oshiriladi.  tuziladigan xo’jalik shartnomalarining qonun hujjatlariga muvofiqligi yuzasidan ekspertiza o’tkazish;  buxgalteriya hisobini yuritishda va moliyaviy hisobotni tuzishda korxonaning tarkibiy bo’linmalariga metodik yordam berish, ularga moliya, soliq, bank qonunlari va boshqa qonun hujjatlari masalalari bo’yicha maslahatlar berish;  texnik topshiriqlarni ishlab chiqishda, tashqi auditorlik tashkilotlarining takliflarini baholashda hamda auditorlik tekshirishlarini o’tkazish uchun tashqi auditorlik tashkilotini tanlashda tavsiyalarni tayyorlashda korxonaning kuzatuvchi kengashiga ko’maklashish. 10

 Kuzatuvchi kengash tomonidan korxona ixtisosidan kelib chiqib qonun hujjatlariga muvofiq tekshirishni o’tkazishning boshqa yo’nalishlari belgilanishi mumkin. B.A.Hasanovning ilmiy izlanishlarida ko’rsatilishicha ichki audit xizmatining asosiy vazifasi korxona rahbariyati tomonidan tasdiqlangan o’zining Nizomi, mutaxassislik maqomi asosida korxona rahbariyatini mehnat unumdorligini va ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish bo’yicha axborotlar bilan ta’minlashdan iborat. Ichki audit tizimini yaratishda quyidagi muhim tamoyillar asos qilinib olinishi kerak.  Ichki auditning aniq maqsadga qaratilganligi tamoyili;  Ichki audit tizimining yaxlitligi va to’liqligi tamoyili;  Ichki auditning hujjatlarga asoslanganlik tamoyili;  Axborotni avtomatik tarzda qayta ishlash tamoyili;  Tezkorlik tamoyili. O’zbekiston korxonalarida ichki audit xizmatini tashkil qilish quyidagi afzalliklarga ega: Birinchidan, korxona boshqaruv kengashiga bo’limlar ustidan samarali nazorat o’rnatish imkonini beradi. Ikkinchidan, ichki auditorlar o’tkazadigan maqsadli tekshiruv va tahlilning istiqbolli yo’nalishlarini aniqlab beradi. Uchinchidan, ichki auditorlar tekshiruv bilan bilan birga bosh korxona, uning filiallaridagi moliyaviy – iqtisodiy , buxgalteriya va boshqa bo’limlar xodimlariga maslahatlar berish vazifasini ham bajaradilar. Ichki audit nafaqat xususiy mulk egalari, balki kompaniyaning menejmentiga ham zarur. Menejerlarning maqsadi – oldiga qo’yilgan maqsadlarga erishishda samarali yo’llar orqali biznesni boshqarish. Ushbu masalalarni ijobiy hal etish ikki masalaga bog’liq: 1) Menejer boshqaruv masalalarini to’g’ri hal etish uchun etarli ma’lumotga egaligi; 11

2) Ichki auditning asosiy maqsadi – menejerlarga o’z zimmalariga qo’yilgan vazifani bajarishda yordam berish, ularga kompaniya aktivlarining samarali ishlatilishi. “Korxonalarda ichki audit xizmati to’g’risida” nizomga muvofiq ichki audit xizmatining huquqlari quyidagilardan iborat:  ichki auditni amalga oshirish davomida paydo bo’ladigan masalalar bo’yicha korxonaning hujjatlarini (rahbarning buyruqlari, farmoyishlari, boshqaruv organlari qarorlari, ma’lumotnomalar, hisob kitoblar, zarur hujjatlarning tasdiqlangan nusxalari va boshqa hujjatlarni), korxonaning mansabdor va ma’sul shaxslaridan og’zaki va yozma tushuntirishlar olish;  ichki audit o’tkazishga ko’maklashish uchun korxonaning tegishli mutaxassislarini jalb etish. Ichki audit xizmati xodimlarining majburiyatlari quyidagilardan iborat:  ichki auditni amalga oshirishda qonunlar, nizomlar va boshqa me’yoriy hujjatlari talablariga rioya qilish;  moliya va statistika hisoboti ko’rsatkichlarining ishonchliligini tekshirish;  hisobotlar tuzish;  ichki auditni amalga oshirishda olingan axborotning maxfiyligiga rioya qilish;  korxonaga uning mansabdor shaxslari va boshqa xodimlari tomonidan zarar etkazilganidan dalolat beruvchi holatlar aniqlangan taqdirda bu haqida darhol korxonaning kuzatuvchi kengashiga xabar berish va auditorlik hisobotida tegishli yozuvni qayd etish;  aktivlarni xatlovdan o’tkazishda va qonunda belgilangan tartibda uning o’z vaqtida amalga oshirilishini nazorat qilishda ishtirok etish;  Ichki audit xizmati qonun hujjatlariga va korxonaning ta’sis hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlarga ham ega bo’lishi mumkin. Ichki auditorlar majburiyatlariga, shuningdek quyidagilarni kiritish mumkin: - Nazorat tizimining samaradorligini tekshirish; 12

- Tashkilot faoliyati samaradorligini baholash; O’rganish obektiga qarab, ichki auditning quyidagi turlarini ajratib ko’rsatish mumkin: - Boshqaruv tizimining funktsional auditi; - Boshqaruv tizimining tashkiliy-texnikaviy auditi; - Tashkilot boshqaruvining kompleks auditi; - Faoliyat turlari auditi; - muvofiqlilik bo’yicha audit. Ichki auditning turlariga tegishli belgilarning tasniflanishi Belgilar Turlari Auditorlik tekshiruvi o’tkaziladigan obektlar tizimi Alohida bo’limning auditi. Oddiy boshqaruv tizimiga ega bo’lgan tashkilotning auditi Amalga oshirishning davriyligi Birlamchi Bir martalik Operativ Yakuniy Moliyaviy hisobotlarni shakllantirishda BHMSning qo’llanilish darajasi Faoliyatiga BHMSga moliyaviy hisobot beruvchi tashkilot va xoldinglar auditi. Ma’lumotlarni shakllantirish jihatidan BHMS bo’yicha moliyaviy hisobot topshiruvchi tashkilot va xoldinglar auditi. Tashqi audit hizmati bilan o’zaro aloqasi Tashqi audit bilan bog’langan Tashqi audit bilan bog’lanmagan Funktsiyalari Boshqaruv tizimining samaradorligini nazorat qilish va baholash. Audit moliyaviy hisobotining aniqligini tasdiqlash Firmalar bo’limlari auditi. Boshqaruv tizimining funktsional auditida barcha bo’limlardagi ishlab chiqarish va samaradorlik baholanadi. 13

Boshqaruv tizimining tashkiliy - texnikaviy auditida tashkilot bo’limlarining texnologik va tashkiliy masalalarining ichki audit nazoratini nazarda tutadi. Bunda quyidagilar: - tashqi vakolatli organlar tomonidan o’rnatilgan qonun osti meyoriy hujjati, standartlariga; - boshqaruv organlari tomonidan belgilangan normativ qoidalar va vazifalarga rioya qilishdir. Tashkilot boshqaruvining kompleks auditi – korporativ boshqaruv tamoyillariga asoslangan holda korxonaning nafaqat moliyaviy xo’jalik faoliyatini balki boshqaruv faoliyatini, ichki nazoratning mukammal tashkil etilishini va albatta korxonaning buxgalteriya hisobiga oid barcha boshlang’ich hujjatlari, aktivlar va majburiyatlar yuzasidan to’liq inventarizatsiya o’tkazishni nazarda tutadi. Faoliyat turlari auditi aktsiyadorlik jamiyatlari hamda holding kompaniyalarini bir nechta faoliyat turlari ham mavjud, ya’ni ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish hamda savdo sotiq kabilardir. Ichki auditorlar ushbu faoliyat turlariga muvofiq o’z reja va dasturlarini ishlab chiqishlari lozim. Muvofiqlilik bo’yicha audit korxona faoliyati, shu faoliyatga doir ma’lumotlar mavjud qonun hujjatlarga qanchalik mos kelayotganligini yoki shu qonun hujjatlar buzilgan hollarni aniqlashga qaratilgan tekshiruv. Muvofiqlik auditiga misol tariqasida daromad solig’ini to’lash jarayonini keltirish mumkin. Ushbu jarayonda, daromad solig’ini to’lash vaqtida Soliq kodeksidan chetga chiqigan hollar bo’lgan yoki bo’lmaganligi tekshiriladi. Ichki auditorlar o’z ish faoliyati jarayonida nafaqat kuzatuv kengashi qarorlari bilan balki qonunlar, qarorlar, farmonlar kabi me’yoriy huquqiy hujjatlar bilan bevosita tanishib, ularni o’rganib borishi, kerak bo’lsa rahbariyatlarni hamda kuzatuv kengashini ular bilan amalda ta’minlab borishi kerak. Chunki korxonaning rivojlanish pog’onalari ko’p jihatdan ichki auditorlarga bog’liq bo’lishishi kerak. 14

2. O’zbekiston Respublikasida ichki auditni tartibga solish O’zbekiston Respublikasida davlatning tashabbusi bilan qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish va davlat korxonalarida korporativ boshqarish samarasini oshirish maqsadida ichki audit instituti shaklantirila boshlandi. 2006 yil 27 sentyabrdagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining №PQ-475 sonli “Qimmatli qog’ozlar bozorini yanada rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risida”gi Qaroriga muvofiq 2007 yil 1 yanvardan boshlab aktivlarning balans qiymati 1 milliard so’mdan ko’p bo’lgan korxonalarda kuzatuv kengashlari tomonidan tayinlanadigan va ularga hisobot beradigan ichki audit xizmatlari tashkil etila boshlandi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2006 yil 16 oktyabrdagi №215 sonli “Ustav fondida davlatning ulushi bo’lgan korxonalarni boshqarish samaradorligini ta’minlash va davlat mulkining mutanosib hisobini olib borish choralari to’g’risida”gi Qarori bilan Korxonalarda ichki audit xizmati to’g’risidagi Nizom tasdiqlangan bo’lib, u ichki audit va auditorlar xizmat faoliyatini belgilovchi birinchi me’yoriy hujjatdir. Islohotlar iqtisodiyotning nodavlat sohasini ham qamrab oldi. O’z vaqtida “Aktsionerlik jamiyatlari va aktsionerlar huquqlarini himoya qilish to’g’risida” va “Mas’uliyati cheklangan va qo’shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasining Qonunlariga tegishli o’zgartirishlar kiritildi. Natijada ichki audit xizmatini shakllantirish zarurligi to’g’risidagi me’yoriy talablar nafaqat ustav kapitalida davlat ulushi bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlargagina emas, balki respublikaning boshqa yirik nodavlat korxonalariga ham taalluqli bo’lib qoldi. 2010 yil 26 noyabrdagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining №PQ-1438 sonli “2011-2015 yillarda respublika bank tizimi yanada isloh qilish va barqarorligi oshirishning ustivor yo’nalishlari va yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga erishish to’g’risida”gi Qarori ichki auditorlar instituti faoliyatini huquqiy-me’yoriy tartibga solish uchun qo’shimcha rag’bat bo’ldi. Ushbu qaror bilan Respublikaning mikromoliyalashtirish sohasi va bankdan tashqari moliyaviy sektorini 2011-2015 yillarda yanada rivojlantirish bo’yicha chora-tadbirlar tasdiqlangan bo’lib, unda 15

Ichki auditorga malakaviy talablar hamda ichki audit xizmati xodimlarini sertifikatsiyalash tizimini tadbiq etishga taalluqli huquqiyme’yoriy hujjatlarga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish bo’yicha Hukumat qarori loyihasi ishlab chiqilishi ko’zda tutilgan. 2011 yil 14 sentyabrda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining №258 sonli “O’zbekiston Respublikasi hukumatining ba’zi bir qarorlariga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi Qarori respublikada ichki audit institutini me’yoriy tartibga solishni takomillashtirish bo’yicha islohotlarning mantiqiy davomi bo’ldi. Qarorga muvofiq Ichki audit xizmati to’g’risidagi Nizom matniga ba’zi o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritilib, ularga ko’ra ichki audit xizmatida ishlash uchun nomzodlarga malakaviy talablar qaytadan ko’rib chiqildi. Bu o’zgarishlar bo’yicha ichki audit xizmatida ishlashga da’vogarda ichki auditor sertifikati bo’lishi lozim. Shuningdek, ichki audit xodimlari sertifikatlash tartibi auditorlarning respublika professional jamoat birlashmalari tomonidan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishilgan holda belgilanishi ko’rsatilgan. O’zbekiston Respublikasida ichki audit Vazirlar Mahkamasining 2006 yil 16 oktyabrdagi 215-son qarorining 2-ilovasiga muvofiq ishlab chiqilgan “Korxonalardagi ichki audit xizmati to’g’risida Nizom” bilan tartibga solinadi. Quyidagilar ichki audit xizmatining asosiy vazifalari hisoblanadi: kuzatuvchi kengashni ishonchli axborot bilan ta’minlash va ichki audit amalga oshirilishi natijalari bo’yicha korxona faoliyatini takomillashtirishga doir takliflarni tayyorlash; ichki audit jarayonida aniqlanadigan kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan korxona boshqaruv organlariga tavsiyalarni tezkorlik bilan kiritish, ularning bartaraf etilishini nazorat qilish. Quyidagilar ichki audit xizmatining asosiy funktsiyalari hisoblanadi: har yili korxonaning kuzatuvchi kengashi tomonidan tasdiqlanadigan rejaga muvofiq ko’rsatilgan yo’nalishlar bo’yicha tegishli tekshirishlar o’tkazish yo’li bilan ichki 16

auditni amalga oshirish (har chorakda va hisobot yili yakunlari bo’yicha); tuziladigan xo’jalik shartnomalarining qonun hujjatlariga muvofiqligi yuzasidan ekspertiza o’tkazish; buxgalteriya hisobini yuritishda va moliyaviy hisobotni tuzishda korxonaning tarkibiy bo’linmalariga metodik yordam berish, ularga moliya, soliq, bank qonunlari va boshqa qonun hujjatlari masalalari bo’yicha maslahatlar berish; texnik topshiriqlarni ishlab chiqishda, tashqi auditorlik tashkilotlarining takliflarini baholashda hamda auditorlik tekshirishlarini o’tkazish uchun tashqi auditorlik tashkilotini tanlashda tavsiyalarni tayyorlashda korxonaning kuzatuvchi kengashiga ko’maklashish. Ichki audit xizmati quyidagi huquqlarga egadir: ichki auditni amalga oshirish davomida paydo bo’ladigan masalalar bo’yicha korxonaning hujjatlarini (rahbarning buyruqlari, farmoyishlari, boshqaruv organlari qarorlari, ma’lumotnomalar, hisob-kitoblar, zarur hujjatlarning tasdiqlangan nusxalari va boshqa hujjatlarni), korxona mansabdor va mas’ul shaxslaridan og’zaki va yozma tushuntirishlar olish; ichki auditni o’tkazishga ko’maklashish uchun korxonaning tegishli mutaxassislarini jalb etish. Ichki audit xizmati quyidagilarga majbur: ichki auditni amalga oshirishda boshqa qonun hujjatlari talablariga rioya qilish; moliya va statistika hisoboti ko’rsatkichlarining ishonchliligini tekshirish; ichki auditni amalga oshirishda olingan axborotning mahfiyligiga rioya qilish; korxonaga uning mansabdor shaxslari va boshqa xodimlari tomonidan zarar etkazilganidan dalolat beruvchi holatlar aniqlangan taqdirda bu haqda darhol korxonaning kuzatuvchi kengashiga xabar berish va auditorlik hisobotida tegishli yozuvni qayd etish; aktivlarni xatlovdan o’tkazishda va qonunda belgilangan tartibda uning o’z vaqtida amalga oshirilishini nazorat qilishda ishtirok etish. Ichki audit xizmati qonun hujjatlariga va korxonaning ta’sis hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlarga ham ega bo’lishi mumkin. Ichki audit xizmati xodimlari quyidagi talablardan biriga javob berishi kerak: 17

Ichki auditorning malaka sertifikatiga ega bo’lish; O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim muassasalarida, yoxud O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq O’zbekiston Respublikasidagi ta’limga tengligi e’tirof etilgan xorijiy davlat muassasasida olingan oliy ma’lumotga, oxirgi o’n yilning kamida ikki yilida buxgalteriya hisobi, audit, moliya yoki soliq nazorati sohasida amaliy ish stajiga (shu jumladan, o’rindoshlik bo’yicha) ega bo’lish. Ichki audit xizmatiga tegishli auditor sertifikatiga ega bo’lgan uning rahbari boshchilik qiladi. Har yili ichki audit xizmati rahbari ichki audit xizmati xarajatlarining yillik smetasini tuzadi va uni tasdiqlash uchun korxonaning kuzatuvchi kengashiga taqdim etadi. Ichki audit xizmati xodimlarining kasb darajasi tegishli litsenziyaga ega bo’lgan ta’lim muassasalarida muntazamlilik asosida ularning malakasini oshirish vositasida saqlanishi kerak. Ichki audit xizmati xodimlari korxona kuzatuvchi kengashi tomonidan har yili attestatsiyadan o’tkazilishi kerak. Quyidagilar ichki audit xizmati mustaqilligining asosiy shartlari hisoblanadi: ichki audit xizmati rahbarini va uning xodimlarini lavozimga tayinlash va egallab to’rgan lavozimidan ozod etish, korxona kuzatuvchi kengashining qarorlari bo’yicha ularga ish haqi miqdorini va boshqa to’lovlarni belgilash; korxona kuzatuvchi kengashiga bevosita bo’ysunish. Davlat tomonidan quyidagi turkumdagi korxonalarda ichki audit o’tkazilishi majburiy talab hisoblanadi: • kredit tashkilotlari; • qimmatli qog’ozlar bozorining professional ishtirokchilari; • notarial tashkilotlar; • sug’urta tashkilotlari va lizing kompaniyalari; • investitsion fondlarni boshqaruvchi tashkilotlar. 18

Korxona tomonidan ichki nazorat, korxona tomonidan ishlab chiqarilgan ma’lumotlarni hujjatlashtirish tartibi, moliyaviy axborotlarni maxfiyligini ta’minlash hamda kadrlarga qo’yiladigan malakaviy talablarni o’zida aks etuvchi qonun qoidalar asosida amalga oshiriladi. Davlat organlari tomonidan majburiy moliyaviy nazoratda bo’lishi kerak bo’lgan operatsiyalar qonunchilik tomonidan belgilab qo’yilgan. Bunday operatsiyalar haqidagi ma’lumotlar pul mablag’lari va boshqa mulklar bilan operatsiya qiladigan tashkilotlardan vakolatli organ – O’zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi soliq, valyuta jinoyatlari va jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurash Departamenti (vakolatli organ)ga topshiriladi. Budan tashqari, tashkilotlar vakolatli organga, agar shunday asos bo’lsa, mazkur operatsiya terrorizmni moliyalashtirish yoki daromadlarni berkitish maqsadida foydalalaniladigan operatsiyalar (shartnomalar) bo’yicha ham ma’lumot topshiradilar. Quyidagilar bundan darak berishi mumkin: shartnomaning chalkash va odatdan tashqari tarzda bo’lib, uning yaqqol iqtisodiy ma’nosi va yaqqol iqtisodiy maqsadi yo’qligi; shartnoma tashkilotning ta’sis etilish hujjatlari ko’zda tutgan maqsadlarga nomuvofiqligi; operatsiyalar va shartnomalar bir necha marta amalga oshirilganda, ularning maqsadi majburiy nazoratdan chetga chiqish bo’lganini aniqlanishi. Ochiq tashkilotlarda ichki nazoratni tashkil etish talablarini taqqoslash shuni ko’rsatadiki, ular xorijdagi me’yorlardan deyarli farqlanmaydi. “Ichki nazorat tizimi” termini xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan moliyaviy-xo’jalik faoliyatini samarali olib borish va nazorat qilish, aktivlar va hisobot hujjatlarining saqlanishini ta’minlash, firibgarlik va xatoliklarning odini olish va aniqlash, buxgalteriya yozishmalarning aiqligi va to’liqligi va haqqoniy moliyaviy axborotning o’z vaqtida tayyorlanishi maqsadida qabul qilingan tashkiliy choralar, metodika va muolajalar (ichki nazorat vositalari) majmuini bildiradi. Ichki nazorat tizimi bevosita buxgalteriya hisobi tizimi kiradigan masalalar doirasidan chetga chiqadi va nazorat muhitini o’z ichiga oladi. Nazorat muhiti 19

deyilganda korxona rahbariyatining ichki nazorat tizimini o’rnatish va olib borishga, shuningdek ushbu tizim ahamiyatini tushunish anglanadi. Nazorat muhiti nazoratning konkret vositalarining samaradorligiga ta’sir ko’rsatadi va o’z ichiga quyidagilarni oladi: a) korxonani boshqarish usuli va asosiy tamoyillari; b)korxonananing tashkiliy tarkibi; v)javobgarlik va vakolatlarning taqsimlanishi; g)amalga oshirilayotgan kadrlar siyosati; d)tashqi foydalanuvchilar uchun moliyaviy (buxgalteriya) hisobotini tayyorlash tartibi; e)ichki boshqaruv hisobini yuritish va ichki maqsadlarda hisobotlarni tayyorlash tartibi; j)korxona xo’jalik faoliyatining qonunchilik talablariga muvofiqligini ta’minlash; z)korxona boshqaruvi tarkibida taftish komissiyasi, ichki audit xizmatining mavjudligi va ular ishini tashkil etishning o’ziga xosligi. Korxona rahbariyati o’rnatadigan nazorat muolajalariga quyidagilar kiradi: a) muayyan xodimlarning boshqa xodimlarga hisobot berishi; b) moliyaviy-xo’jalik faoliyati masalalariga oid ma’lumotlarni ichki tekshirish va taqqoslash; v) pul vositalari, qimatbaho qog’ozlar va tovar-moddiy zahiralarni hisobga olish natijalarini buxgalteriya yozishmalari bilan qiyoslash (inventarizatsiya); g) ichki manbalardan olingan ma’lumotlarni tashqi manbalar ma’lumotlari bilan taqqoslash; d) tahliliy hisobotlar va qaydnomalardagi yozuvlarning arifmetik aniqligini tekshirish; e) amaliy dasturlar va kompyuter axborot tizimlari, shuningdek kompyuter dasturlaridagi o’zgarishlar va ma’lumotlar fayllariga kirish, tizimga ma’lumot kiritish va undan ma’lumot olishni nazorat qilish vositasida nazoratni amalga oshirish; 20

j) moliyaviy natijalarni reja ko’rsatkichlari bilan taqqoslash va tahlil qilish. Ichki audit xizmati vazifalari o’z ichiga aniqlik monitoringini va ichki nazorat tizimi samaradorligi oladi. Korxonaning kuzatuv kengashi talablari va korxona hajmi va tashkiliy tuzilmasidan kelib chiqqan holda, ichki auditning maqsadi va hajmi turlicha bo’ladi. Ichki auditning funktsiyalari elementlari quyidagilardan iborat: a) ichki nazorat muolajalari samaradorligi monitoringi (buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini o’rnatish rahbariyatning vazifasi hisoblanadi, ichki audit xizmati esa ushbu tizimlarni tekshirish, samaradorligi monitoringni amalga oshiradi, hamda ushbu tizimlarni takomillashtirish bo’yicha takliflar beradi); b) boshqaruv va moliyaviy ma’lumotlarni tekshirish (hisobot tayyorlash uchun ma’lumotlarni tasniflash, tekshirish, hamda buxgalteriya hisobi schetlari qoldiqlari hamda boshqa alohida bo’limlar bo’yicha maxsus so’rovlarni amalga oshirish); v) samaradorlik, natijaviylik va iqtisod qilishni nazoratlash, shu jumladan, korxona nomoliyaviy vositalari nazorati; g) respublika qonunchiligi, me’yoriy hujjatlar va boshqa talablarga rioya qilishni nazoratlash hamda siyosiy, direktiv va rahbariyatning boshqa ichki talablariga rioya qilishni nazorat qilish. Ichki audit xizmatining roli korxonaning kuzatuv kengashi tomonidan belgilanadi. Ichki audit xizmati korxonaning tashkiliy tuzilmasining bir bo’limi hisoblanadi. Ichki audit faoliyati o’zining ob’ektivligi va mustaqilligiga qaramay, tashqi auditdan moliyaviy (buxgalteriya) hisobotni ishonchliligini taqdim etishdagi mustaqillik darajasida emas. Tashqi audit faqat auditorlik xulosasi uchun javobgardir, lekin bu javobgarlik hisobot tayyorlashda ichki audit ma’lumotlaridan foydalanganlik uchun kamaymaydi. Barcha moliyaviy hisobot bo’yicha mulohaza va fikrlar tashqi auditor tomonidan qabul qilanadi. 21

3. Ichki auditorni sertifikatlash tartibi Ichki auditor sertifikati – ichki audit xizmatida faoliyat olib borish uchun ichki auditorning professional malakasini tasdiqlovchi hujjat (bundan keyingi o’rinlarda sertifikat deb yuritiladi). Sertifikat da’vogar tomonidan malaka imtihoni (bundan keyingi o’rinlarda imtihon deb yuritiladi) muvaffaqiyatli topshirilgan taqdirda, auditorlarning respublika professional jamoat birlashmalari (bundan keyingi o’rinlarda auditorlarning jamoat birlashmalari deb yuritiladi) tomonidan besh yil muddatga beriladi. Sertifikat egasi sertifikat olingan yildan keyingi yildan boshlab har yili malaka oshirish kurslaridan o’tishi shart. Imtihon o’tkazuvchi komissiya (bundan keyingi o’rinlarda komissiya deb yuritiladi) tarkibiga O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va auditorlarning jamoat birlashmalari vakillari, zaruriyat bo’lganda, buxgalteriya hisobi, audit, soliq solish va xo’jalik huquqi sohalarining etakchi mutaxassislari kiritiladi. Komissiya auditorlarning jamoat birlashmalari tomonidan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishilgan holda kamida beshta a’zodan, shu jumladan komissiya raisidan iborat tarkibda tuziladi. Sertifikat olish, amal qilishini uzaytirish, qayta rasmiylashtirish, shuningdek uning dublikatini berish haqidagi arizani ko’rib chiqish uchun da’vogar (sertifikat egasi) tomonidan belgilangan miqdorlarda yig’im to’lanadi. Yig’im auditorlarning jamoat birlashmalari hisob raqamiga o’tkaziladi va imtihonlarni tashkil qilish va o’tkazish, sertifikatlarni rasmiylashtirish bilan bog’liq xarajatlarni qoplash uchun ishlatiladi. Yig’im to’lash uchun bank rekvizitlari to’g’risidagi ma’lumotlar auditorlarning jamoat birlashmalari vebsaytlariga joylashtiriladi . Auditorlarning jamoat birlashmalari huzuridagi auditorlarni tayyorlash markazlari – auditorlarni o’qitish va malakasini oshirish uchun litsenziyaga ega bo’lgan, faqat auditorlarning jamoat birlashmalari tomonidan ta’sis etiladigan nodavlat ta’lim muassasasi (bundan keyingi o’rinlarda o’quv markazlari deb yuritiladi). 22

O’quv markazlari: auditorlarning jamoat birlashmalari tomonidan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan birgalikda tasdiqlangan ichki auditorlarni tayyorlash dasturi (bundan keyingi o’rinlarda tayyorlov dasturi deb yuritiladi) bo’yicha 80 soatli maxsus o’quv kurslarni hamda ichki auditorlar uchun malaka oshirish dasturi bo’yicha 20 soatli kurslarni tashkil etadi; sertifikat blankasiga sertifikat egasining har yili malaka oshirish kursini o’taganligini tasdiqlovchi yozuv kiritadi; O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga har chorakda, keyingi oyning 10- sanasidan kechiqtirmay sertifikat egasining malaka oshirish kursini o’taganligi to’g’risida axborot taqdim etadi. Auditorlarning jamoat birlashmalari: imtihon o’tkazishni tashkil qiladi, shuningdek o’zlarining veb-saytlariga imtihon o’tkazish sanasi, vaqti va joyi to’g’risidagi axborotni joylashtiradi; tayyorlov dasturi asosida test savollarini va javob variantlarini tuzadi hamda ularni imtihon o’tkazish sanasidan yigirma kun oldin O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga taqdim etadi; o’quv markazlarida o’quv jarayoni tayyorlov va malaka oshirish dasturlari asosida tashkil etilganligini nazorat qiladi; da’vogarlarni imtihonga qo’yish yoki rad etish to’g’risida qaror qabul qiladi; O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga imtihon o’tkazilgan sanadan boshlab o’n besh kundan kechiqtirmay imtihon natijalari bo’yicha da’vogarlarga berilgan sertifikatlar to’g’risida axborot taqdim etadi. Da’vogarga qo’yiladigan malaka talablari: Sertifikat olish uchun imtihonga quyidagi malaka talablariga javob beradigan da’vogarlar (bundan keyingi o’rinlarda da’vogar deb yuritiladi) qo’yiladi: 1) oliy iqtisodiy ma’lumotga, shuningdek xorijiy davlatning oliy ta’lim muassasalari tomonidan berilgan va qonun hujjatlariga muvofiq O’zbekiston Respublikasidagi oliy ta’limga ekvivalent deb e’tirof etilgan oliy iqtisodiy 23

ma’lumotga hamda oliy ta’lim muassasini tugallaganidan so’ng oxirgi o’n yilning kamida ikki yilida buxgalteriya hisobi, audit, soliq maslahati, moliya yoki soliq nazorati sohasida yoxud shu sohalarda dars berish bo’yicha amaliy ish stajiga (shu jumladan o’rindoshlik bo’yicha) ega bo’lish; iqtisodiy bo’lmagan oliy ma’lumotga, shuningdek xorijiy davlatning oliy ta’lim muassasalari tomonidan berilgan va qonun hujjatlariga muvofiq O’zbekiston Respublikasidagi oliy ta’limga ekvivalent deb e’tirof etilgan iqtisodiy bo’lmagan oliy ma’lumotga hamda oliy ta’lim muassasini tugallaganidan so’ng oxirgi o’n yil ichida kamida uch yillik auditor, auditor yordamchisi, buxgalter, revizor, soliq maslahatchisi, soliq inspektori, ichki auditor xizmati xodimi sifatida ish stajiga (shu jumladan, o’rindoshlik asosida) ega bo’lish; 2) o’quv markazlarida maxsus tayyorlov kursini o’taganlik. Quyidagi sertifikatlardan biriga ega bo’lgan da’vogarlarga maxsus tayyorlov kursini o’tamagan bo’lsa ham imtihon topshirishga ruxsat beriladi: auditorning malaka sertifikati (ariza berilgan sanada mazkur sertifikatning amal qilish muddati tugashiga 6 oydan ko’p vaqt qolgan bo’lsa); soliq maslahatchisi malaka sertifikati; buxgalter xalqaro sertifikati (CAP – Sertifikatlangan buxgalter-amaliyotchi, CIPA – Sertifikatlangan xalqaro professional buxgalter va boshqalar), buxgalter xalqaro sertifikati olingan yildan keyingi yildan boshlab, har yili malaka oshirganligini tasdiqlovchi guvohnoma mavjud bo’lsa. Imtihonda ishtirok etish uchun auditorlarning jamoat birlashmalaridan biriga da’vogar tomonidan belgilangan shakldagi arizaga ilova qilingan holda quyidagi hujjatlar taqdim etiladi: belgilangan shaklga muvofiq to’ldirilgan anketa; pasport nusxasi; oliy ma’lumot to’g’risidagi diplomning notarial yoki uni bergan oliy ta’lim muassasi tomonidan tasdiqlangan nusxasi; mehnat daftarchasidan notarius yoki ish beruvchi tomonidan tasdiqlangan ko’chirma; ikkita fotosurat (3 x 4 sm o’lchamda); maxsus tayyorlov kursini o’taganligi to’g’risidagi guvohnomaning asl nusxasi yoki auditor yoki soliq 24

maslahatchisi malaka sertifikatining nusxasi yoxud buxgalter xalqaro sertifikatini olgan yildan keyingi yildan boshlab, buxgalter xalqaro sertifikati egasining har yili malaka oshirganligini tasdiqlovchi guvohnomaning va buxgalter xalqaro sertifikatining notarial yoki sertifikat bergan tashkilot tomonidan tasdiqlangan nusxasi; arizani ko’rib chiqish uchun eng kam ish haqining bir baravari miqdorida yig’im to’langanligi to’g’risida bank to’lov hujjati. Maxsus tayyorlov kursini tugatgan sanadan boshlab hujjatlarni topshirish sanasigacha bo’lgan vaqt oralig’i bir yildan ko’p bo’lmaganda guvohnoma haqiqiy hisoblanadi. Da’vogar taqdim etgan arizasidan voz kechgan taqdirda, to’langan yig’im unga qaytarib berilmaydi. Hujjatlar da’vogar tomonidan shaxsan yoki pochta orqali taqdim etiladi. Auditorlarning jamoat birlashmalari ariza kelib tushgan kundan boshlab uch kun ichida quyidagi qarorlardan birini qabul qiladi: imtihon topshirishga ruxsat berish to’g’risida; imtihon topshirishga ruxsat berishni rad etish to’g’risida. Da’vogarga quyidagi hollarda imtihon topshirishga ruxsat berilmaydi: Imtihon topshirishga ruxsat berishni rad etish to’g’risida qaror qabul qilinganda, qabul qilingan qaror to’g’risidagi xabarnoma rad etish asoslari ko’rsatilgan holda auditorlarning jamoat birlashmalari tomonidan da’vogarning anketasida ko’rsatilgan manzilga yoki uning elektron manziliga yuboriladi. Rad etish uchun asos bo’lgan kamchiliklarni bartaraf etish uchun da’vogarga o’n kun muddat beriladi. Hujjatlar uch kun ichida qayta ko’rib chiqiladi. Belgilangan muddatda kamchiliklar bartaraf etilgan holda taqdim etilgan arizani ko’rib chiqqanlik uchun yig’im undirilmaydi. Rad etish uchun asos bo’lgan kamchiliklar o’n kun ichida bartaraf etilmagan taqdirda, da’vogarning arizasi yangidan taqdim etilgan deb hisoblanadi. Imtihon topshiradigan da’vogarlarning tasdiqlangan ro’yxati auditorlarning jamoat birlashmalari tomonidan komissiyaga topshiriladi. 25

Guruhlarning shakllanishiga (kamida 10 kishi va ko’pi bilan 20 kishi) qarab imtihon o’tkaziladi. Guruhlar da’vogarlarning arizalarini ro’yxatga olish ketma- ketligida shakllantiriladi. Auditorlarning jamoat birlashmalari imtihon topshirishga ruxsat berilgan da’vogarlarga imtihon o’tkaziladigan sanadan kamida o’n besh kun oldin imtihon o’tkazish sanasi, vaqti va joyi to’g’risidagi xabarnomani auditorlarning jamoat birlashmalari veb-saytlariga joylashtiradi hamda da’vogarning anketada ko’rsatilgan manziliga pochta orqali yoki elektron xabar ko’rinishida yuboradi. Auditorlarning jamoat birlashmalari imtihon o’tkazishda: da’vogarlarni ro’yxatdan o’tkazadi; imtihon o’tkazish uchun jihozlangan xonani zaruriy texnik vositalar bilan ta’minlaydi; imtihon o’tkazish bilan bog’liq bo’lgan hujjatlar va materiallar saqlanishini ta’minlaydi; imtihon o’tkazish uchun zarur bo’lgan boshqa harakatlarni amalga oshiradi. Da’vogarlar imtihon topshirishga pasporti bilan kiritiladi. Pasporti bo’lmagan yoki imtihonga kechiqqan da’vogarlar imtihonga kelmagan deb hisoblanadi hamda imtihon topshirishga ruxsat berilgan navbatdagi shaxslar ro’yxatiga kiritiladi. Da’vogar auditorlarning jamoat birlashmalariga hujjatlarni topshirgan sanadan boshlab ikki marotaba imtihon topshirishga kelmagan taqdirda, da’vogar tomonidan taqdim qilingan hujjatlar qaytarib yuboriladi. Imtihon uch soat ichida yozma shaklda test o’tkazish yo’li bilan o’tkaziladi. Har bir da’vogar tomonidan ro’yxat raqami, test savollari hamda maxsus test blankalari olinadi (bundan keyingi o’rinlarda test blankasi deb yuritiladi). Komissiya raisi tomonidan imzo qo’yilmagan test blankasi haqiqiy hisoblanmaydi. Test savollari auditorlarning jamoat birlashmalari taqdim etgan savollar asosida O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan shakllantiriladi. 26

Test savollari qonun hujjatlariga kiritilgan o’zgartirish va qo’shimchalar hisobga olingan holda vaqti-vaqti bilan qayta ko’rib chiqiladi. Imtihon savollari tayyorlov dasturi bo’yicha tuziladigan 60 ta test savolidan iborat bo’ladi. Da’vogarga har bir to’g’ri javob uchun 1 ball, noto’g’ri javob uchun yoki javob bo’lmasa 0 ball qo’yiladi. Test natijalarini ijobiy deb tan olish uchun asos bo’lib hisoblanadigan to’g’ri javoblar miqdori imtihon testlaridagi mavjud savollar miqdorining kamida 75 foizini tashkil etishi kerak. Begona shaxslarning imtihonda qatnashishiga ruxsat etilmaydi. Imtihon o’tkazishga ajratilgan vaqt tugagach, da’vogar test blankasini test savollari bilan birga komissiyaga topshiradi. Test blankasida da’vogarning ro’yxat raqamidan tashqari axborotlar (da’vogarning ismi, familiyasi, otasining ismi, shuningdek da’vogarning shaxsini aniqlash imkonini beradigan boshqa biror bir belgi) bo’lmasligi lozim. Ushbu talablarni buzgan da’vogar imtihon topshirmagan deb hisoblanadi. Imtihon o’tkazilayotganda da’vogarga quyidagilar taqiqlanadi: normativ-huquqiy hujjatlar, o’quv va maxsus adabiyotlardan foydalanish; uyali aloqa telefonlari yoki boshqa texnik vositalardan foydalanish; o’zaro gaplashish, yordam hamda maslahat va tushuntirishlar berish; test savollarini auditoriyadan olib chiqish. Ushbu talablarni buzgan da’vogarlar dalolatnoma rasmiylashtirilgan holda auditoriyadan chiqarib yuboriladi va imtihon topshiraolmagan deb hisoblanadi. Imtihon natijalari komissiya tomonidan imtihon o’tkazilgandan so’ng ikki kun ichida e’lon qilinadi. Imtihon topshiraolmagan da’vogarlarga yig’im qaytarib berilmaydi. Imtihon topshirish natijalari salbiy baholangan da’vogarning hujjatlari qaytarib yuboriladi. 27

Imtihonda ishtirok etish uchun da’vogarlar tomonidan berilgan ariza va unga ilova qilingan hujjatlar hamda komissiyaning yig’ilish bayonnomalari besh yil mobaynida auditorlarning jamoat birlashmalarida saqlanadi. Imtihon natijalari salbiy baholangan da’vogarlar natijalar e’lon qilingan sanadan boshlab o’ttiz kalendar kun mobaynida tegishli auditorlarning jamoat birlashmasiga yozma ravishda apellyatsiya shikoyati berish huquqiga ega. Apellyatsiya komissiyasining tarkibi va ish tartibi auditorlarning jamoat birlashmalari tomonidan belgilanadi. Berilgan apellyatsiya shikoyati apellyatsiya komissiyasi tomonidan bir hafta ichida ko’rib chiqiladi va qabul qilingan qaror to’g’risida ariza beruvchi yozma ravishda xabardor qilinadi. Ariza beruvchi apellyatsiya shikoyatining ko’rib chiqilishida ishtirok etish huquqiga ega. Apellyatsiya shikoyatini ko’rib chiqish natijalari bo’yicha quyidagi qarorlardan biri qabul qilinadi: imtihon natijalarini o’zgarishsiz qoldirish va apellyatsiya shikoyatini qanoatlantirishni rad etish to’g’risida; ariza beruvchining imtihon natijalarini bekor qilish va qayta imtihon tayinlash to’g’risida; imtihon natijalarini o’zgartirish va ijobiy baholash to’g’risida. Imtihon natijalarini o’zgarishsiz qoldirish va apellyatsiya shikoyatini qanoatlantirishni rad etish to’g’risidagi qaror quyidagi hollarda qabul qilinadi: apellyatsiya shikoyatida keltirilgan dalillar tasdiqlanmasa; Ariza beruvchining imtihon natijalarini bekor qilish va qayta imtihon tayinlash to’g’risidagi qaror imtihon talablarini buzgan holda o’tkazilganda qabul qilinadi. Bunday hollarda ariza beruvchidan yig’im undirilmaydi. Apellyatsiya komissiyasining apellyatsiya shikoyatini ko’rib chiqish natijalari bo’yicha qabul qilgan qarori ustidan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda sudga shikoyat qilinishi mumkin. Imtihon natijalari komissiya bayonnomasi bilan rasmiylashtiriladi va auditorlarning jamoat birlashmalariga topshiriladi. 28

Sertifikat imtihonda qatnashish uchun ariza topshirilgan auditorlarning jamoat birlashmasi tomonidan beriladi. Sertifikat belgilangan shakldagi maxsus blankada rasmiylashtiriladi va O’zbekiston Respublikasining barcha hududida amal qiladi. Sertifikat auditorlarning jamoat birlashmasining rasmiy qisqartirilgan nomidan keyin oraliq bo’shliqlarsiz (X...X 000000 tarzida) raqamlanadi. Sertifikat blankalari qat’iy hisobot hujjati hisoblanadi va qalbakilashtirishga qarshi himoya elementlariga ega bo’lgan maxsus qog’ozda “Davlat belgisi” davlat ishlab chiqarish birlashmasi tomonidan auditorlarning jamoat birlashmalari buyurtmasiga ko’ra tayyorlanadi. Auditorlarning jamoat birlashmalari belgilangan tartibda berilgan va qayta rasmiylashtirilgan, shuningdek dublikatlari berilgan sertifikat blankalari hisobini yuritadi hamda saqlanishini ta’minlaydi. Sertifikat imtihon komissiyasining bayonnomalari olingandan so’ng o’n kun ichida rasmiylashtiriladi va sertifikat egasiga yoki notarial tasdiqlangan ishonchnoma asosida boshqa shaxsga ichki auditorlar reestriga imzo qo’ydirish orqali beriladi. Da’vogar sertifikat rasmiylashtirilgan sanadan boshlab uch oy mobaynida uni olish uchun kelmasa yoki uni olishdan yozma ravishda ixtiyoriy voz kechsa, auditorlarning jamoat birlashmasi tomonidan ushbu sertifikatni bekor qilish to’g’risida qaror qabul qilinadi. Sertifikat egasi tomonidan sertifikatning amal qilish muddati tugashidan uch oy oldin, biroq uning amal qilish muddati tugashiga olti oydan kam vaqt qolgan bo’lsa, auditorlarning jamoat birlashmasiga uning amal qilish muddatini uzaytirish to’g’risida arizaga quyidagi hujjatlar ilova qilingan holda taqdim etiladi: anketa; sertifikatning asl nusxasi; sertifikatning amal qilish muddatini uzaytirish to’g’risidagi arizani ko’rib chiqish uchun eng kam ish haqining ikkidan bir qismi miqdorida yig’im to’langanligini tasdiqlovchi bank to’lov hujjati. Sertifikatning amal qilish muddati sertifikat egasi tomonidan imtihon muvaffaqiyatli topshirilgan taqdirda uzaytiriladi. 29

Sertifikatning amal qilishi sertifikat blankasida ko’rsatilgan muddatning tugash sanasidan boshlab besh yil muddatga uzaytiriladi. Sertifikatning amal qilish muddatini uzaytirish ilgari berilgan sertifikat blankasiga tegishli yozuv kiritish orqali amalga oshiriladi. Sertifikat blankasidagi uning amal qilish muddatini uzaytirish uchun ajratilgan tegishli rekvizitlar to’lgan bo’lsa, ilgari berilgan raqam bilan yangi sertifikat beriladi. Yangi sertifikat blankasining pastki o’ng burchagiga ilgari berilgan sertifikat haqidagi axborotlar yozib qo’yiladi. Ilgari berilgan sertifikat blankasi tegishli auditorlarning jamoat birlashmasi tomonidan belgilangan tartibda yo’q qilinadi. Sertifikat egasining familiyasi (ismi, otasining ismi) o’zgarganda, o’zgarishlarni tasdiqlovchi hujjatlar olingan kundan boshlab bir oydan kechiqtirmay tegishli auditorlarning jamoat birlashmasiga belgilangan shakldagi arizaga qayta rasmiylashtirilishi lozim bo’lgan sertifikatning asl nusxasi hamda o’zgarishlarni tasdiqlovchi hujjatlarning nusxalari ilova qilingan holda topshiriladi. Sertifikat ariza topshirilgan kundan boshlab besh kun ichida ilgari berilgan sertifikat raqami bilan qayta rasmiylashtiriladi. Ilgari berilgan sertifikat blankasi tegishli auditorlarning jamoat birlashmasi tomonidan belgilangan tartibda yo’q qilinadi. Yo’qolgan yoki yaroqsiz holga kelgan sertifikat o’rniga sertifikat egasining arizasiga ko’ra uning dublikati berilishi mumkin. Sertifikat egasi sertifikati yo’qolganligini matbuotda e’lon qilishi va uning matbuotda e’lon qilinganligini tasdiqlovchi axborotni tegishli auditorlarning jamoat birlashmasiga taqdim etishi lozim. Sertifikat dublikatida uning avvalgi qayd etilgan raqami va ilgari belgilangan amal qilish muddati yoziladi, yangi blankaning yuqori burchagida “Dublikat” yozuvi ko’rsatilgan bo’lishi kerak. Yaroqsiz holga kelgan sertifikat tegishli auditorlarning jamoat birlashmasiga yo’q qilish uchun qaytarib berilishi kerak. 30

Sertifikatni qayta rasmiylashtirganlik hamda uning dublikatini berganlik uchun ariza topshirilgan sanadagi eng kam ish haqining to’rtdan bir qismi miqdorida yig’im undiriladi. Sertifikatning amal qilishi quyidagi hollarda tugatiladi: sertifikat egasining arizasiga muvofiq; har yillik 20 soatli malaka oshirish kursini o’tamaganda; sertifikat egasi tomonidan ichki audit xizmatidagi faoliyati mobaynida olingan konfidentsial axborot xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbarining yozma ruxsatisiz uchinchi shaxslarga taqdim etilganda, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno; sertifikatni ichki audit faoliyatida foydalanish maqsadida boshqa jismoniy shaxsga berilganlik fakti aniqlanganda; ichki auditor sifatida uch yil faoliyat olib borilmaganda; muayyan mansabni egallash yoki xo’jalik sohasida muayyan faoliyat bilan shug’ullanish huquqidan mahrum etish tarzidagi jazoni nazarda tutuvchi sud hukmi qonuniy kuchga kirganda; fuqaroni belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan deb topish to’g’risidagi sud qarori qonuniy kuchga kirganda; sertifikatning amal qilish muddati tugaganda. Sertifikatning amal qilishi auditorlarning jamoat birlashmasi qarori bilan tugatiladi. Sertifikatning amal qilishi uni tugatish to’g’risida qaror qabul qilingan sanadan e’tiboran tugatiladi. Sertifikat quyidagi hollarda bekor qilinadi: sertifikatni berish to’g’risidagi qarorning noqonuniyligi aniqlanganda; sertifikatning qalbaki hujjatlardan foydalangan holda olinganligi fakti aniqlanganda. Sertifikatni bekor qilish to’g’risidagi qaror sertifikat berilgan sanadan e’tiboran amal qiladi. Sertifikatning amal qilishini tugatish hamda bekor qilish haqidagi qaror ustidan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda sudga shikoyat qilish mumkin. 31

Sertifikatning amal qilishini tugatish yoki uni bekor qilish to’g’risidagi qaror ommaviy axborot vositalarida, shuningdek auditorlarning jamoat birlashmasi veb- saytlarida e’lon qilinishi kerak. Sertifikatning amal qilishini tugatish yoki bekor qilish to’g’risidagi qaror besh kun ichida sertifikat egasiga va u ichki audit xizmatida ishlab to’rgan xo’jalik yurituvchi sub’ektga yuboriladi. Sertifikatining amal qilishini tugatish yoki uni bekor qilish to’g’risidagi qaror sertifikat egasi tomonidan olingan kundan boshlab o’n kun ichida sertifikat tegishli auditorlarning jamoat birlashmasiga belgilangan tartibda yo’q qilish uchun qaytarilishi lozim. Sertifikatning amal qilishi tugatilgan yoki bekor qilingan jismoniy shaxslarga sertifikatning amal qilishi tugatilgan yoki bekor qilingan paytdan boshlab uch yil mobaynida qayta sertifikat olish uchun imtihon topshirishga ruxsat etilmaydi. 4. Ichki nazorat va audit tizimiga qo’yilgan talablar Ichki nazorat va ichki auditning farqi quyidagicha, ichki nazorat tashkilotning o’z maqsadiga erishishida doimiy ravishda faoliyat olib boradi. Ichki audit esa, ichki nazoratning bir elementi hisoblanadi. Ichki auditni korxonaning ichki nazoratini kuchaytirish maqsadida tashkil etiladi. Shu jihat bilan ichki audit va ichki nazorat bir-biridan farqlanadi. Ichki nazoratga qo’yilgan asosiy talablar quyidagilardir: 1. Har bir sub’ektning nazorat oldida bo’lishi . Tashkilotda faoliyat ko’rsatib kelayotgan xar bir sub’ektning nazorat ostida bo’lishi. Har bir subektning biriqtirilgan ishni bajarishni boshqa subektlar tomondan tekshirilishi, lavozim majburiyatda qayd etilishi lozim. Bir qator sub’ektlar tomondan ichki nazoratning qanday darajada olib borilayotganligini birinchi navbatda korxona rahbari qiziqishi lozim. Shuning uchun ham bu kabi sub’ektlar faoliyatining nazorati, tashkilot rahbari har xil turdagi ekspertlar yoki tashqi audit xizmatidan foydalanish mumkin. 32

2. Qiziqishlarni cheklash. U yoki bu chetlashishlar holatlarida “nozik nuqta”larni tuzatib boradigan maxsus sharoitni yaratish kerak. 3. Birinchi darajali nazoratni bir kishiga yuklamaslik. Bu holat, ya’ni nazoratni bir kishiga yuklash, o’z faoliyatini suiste’mol qilish yoki boshqa noxush oqibatlarga olib kelishi mumkin. 4. Boshqaruvning aralashuvi. Ichki nazorat tizimining faoliyati haqqoniyliksiz samarali bo’lmaydi, bu holatda boshqaruvning aralashuvi foydali bo’ladi. 5. Ichki nazorat sub’ektlarining insofliligi va to’g’riligi. Agar ichki nazorat faoliyatni olib boruvchi shaxslar bu kabi xislatlarni o’zida jam qilmas ekan, ideal darajada tashkil etilgan ichki nazorat tizim faoliyati ham samarali bo’lmaydi. 6. Ichki nazorat tizimi metodologiyasining maqbulligi. Tekshiruv maqsadi va vazifasi va oqilona bo’lishi lozim. Nazorat funktsiyasining taqsimlanishi, ichki nazorat tizimi va qo’llaniladigan metodlar maqsadga muvofiq bo’lishi kerak. 7. Nufuz. E’tiborga loyiq bo’lmagan faoliyat ustidan nazorat olib borishning foydasi yo’q va bu kerakli bo’lgan narsalar ustidan nazoratdan chalg’itadi. Qanchalik qiyin bo’lmasin strategik ahamiyatga ega bo’lgan joylarda nazoratni o’rnatish lozim. 8. Optimal markazlashuv. Ichki nazorat dinamiklik, barqarorlik, uzluksizlik talablari asosida tashkil etilganligi bu tashkilot tarkibiy tuzilishini optimal darajada tashkil etilganligini hamda ichki nazorat tizimi tashkilotning hajmi va murakkablik darajasiga javob berishi lozim. Har bir tizimda o’ziga xos kamchiliklar mavjud. Masalan ma’lumotning sekin harakati, qarorni kech qabul qilinishi yoki yuqori va quyi o’rindagilarning e’tiborini bir biriga mos kelmasligi. Har bir variantning kuchli va kuchsiz tomonlarini baholash lozim. 9. Yagona javobgarlik. Har bir nazorat vazifasi bir markazning javobgarligiga biriqtirilgan bo’lishi lozim. Mas’uliyatsizlik yuzaga kelmasligi uchun alohida vazifalarni bir necha markazlarning javobgarligiga biriqtirilishiga yo’l qo’ymaslik kerak . 33

10. Bo’sh joylarni potentsial faoliyatini ta’minlash. Alohida sub’ektlarning vaqtinchalik bo’lmasligi, ichki nazorat jarayonining buzilishiga olib kelmasligi kerak. Buning uchun har bir xodim, o’zidan yuqorida yoki past o’rindagi hamda bir yoki bir necha xodimning nazorat faoliyatini amalga oshira bilishi kerak. Bu esa har qanday holatda ish faoliyatining to’xtab qolmasligini ta’minlaydi. 11. Qat’iy belgilanganlik. Ichki nazorat tizimining foydalilik funktsiyasi tashkilotda nazorat tizimining qat’iy belgilangan qoida qay darajada bo’ysunishiga bog’liq. Albatta hamma narsani nazoratga olish qiyindir, bu vaziyatda nazoratni o’rnatish uchun qat’iy qoida belgilash lozim. 12. O’zaro hamkorlik va muvofiqlik. Nazorat tashkil etilish jarayonida, tashkilotning har bir bo’g’inining aniq hamkorligi ostida bo’lishi lozim. 13. Fayl va aktivlarga ruxsatsiz kirishga yo’l qo’yilmaslik. Ma’lumotlarga ruxsatsiz kirishga to’sqinlik qilish va nazoratni o’rnatish uchun quyidagi choralarni ko’rish lozim: -binoga ruxsatsiz kirmaslik (qo’riqlash, ruxsat berish rejimi, signalizatsiya, kuzatuv tizimini yo’lga qo’yish); -kompyuter va boshqa ma’lumotlar bazasiga ruxsatsiz kirilishiga (kompyuter tizimini parollash) hamda texnik vositalar orqali ma’lumotlarning chetga chiqishiga yo’l qo’ymaslik (eshitish va kuzatuv moslamalarini hamda fotoaparatning ruxsatsiz olib kirilishi); -korxonaning xo’jalik sirlarini xodimlar tomonidan olinishida belgilangan tartibda ruxsatnoma olish orqali berilishini yo’lga qo’yish. Bunda korxonaning xo’jalik sirlarini chetga chiqishini oldi olinadi. 14. Fayl va aktivlarning xavfsizligi. Kutilmagan hodisalarni oldini olish maqsadida, kerakli fayl va hujjatlarni yonmaydigan seyflarda saqlash, o’t o’chirish moslamalariga ega bo’lishi va kerakli qo’llanmalar bo’lishi kerak. Elektr tizimining uzilishi yoki texnika tizimining ishdan chiqishi hisobga olgan holatda, kerakli ma’lumotlar va fayllarni qo’shimcha xotirada saqlab borish va zaxira elektr ta’minoti bilan ta’minlash. 34

15. Vazifalarni bajarilish bosqichlarini belgilovchi maxsus sxemalar bilan faoliyatni qat’iy belgilab berish. Bu kabi sxemalar bo’limlarning javobgarligi, ruxsat etilgan faoliyatlar bo’yicha, nazorat jarayonini hamda har bir faoliyatning qoidalari bo’yicha ma’lumotni o’z ichiga olgan bo’lishi lozim. Sxemadagi ma’lumotlar tushunarli holatda bo’lishi lozim va bu holat ma’lumotning xodimlarga o’z vaqtida etib borishida muhimdir. 16. Hisobga olish va nazorat qilish tizimiga yangi informatsion texnologiyalarni jalb qilish. Korporativ turdagi yirik iqtisodiy salohiyatga ega bo’lgan yirik korxonalarga, yangi va sifatli dasturlar bilan ta’minlangan texnologiyalar bosqichma-bosqich o’tish maqsadga muvofiqdir. Bu holat quyidagiga yordam beradi: -mijozlar talablarini bajarish quvvatidagi muammolarni hal etish; -xodimlarning faoliyat tizimidagi salohiyatini oshiradi; -korxonaning boshqarish rejimini real masshtabdagi vaqtgda amalga oshirishini ta’minlaydi; -tarmoqlar o’rtasidagi o’zaro aloqadagi faoliyatni amalga oshirilish samarasini oshiradi; -ma’lumotlarni kompyuter tizimiga qo’l bilan kiritilishida yo’l qo’yiladigan kamchiliklarni bartaraf etadi. 17. Nazorat faoliyatini amalga oshirilishini hujjat bilan tasdiqlanishi. Muhim nazorat faoliyatini amalga oshiruvchi har bir mas’ul shaxs, nazoratni amalga oshirilayotganligini tasdiqlash maqsadida muntazam ravishda yozma shaklda imzo bilan tasdiqlagan holatda hisobot berib borishi lozim. Bu kabi hisobot belgilangan koordinatsion markazga taqdim etilishi lozim. Hisobotni tekshirgan shaxs tomonidan ushbu hisobot tekshirilganligini tasdiqlash maqsadida imzo qo’yishi lozim. Bu qoida amalga oshirilishi ichki nazoratning har bir pog’onasini nazoratini tekshirib borish imkonini beradi. 18. Ichki nazoratchilarning majburiyatlarini doimiy ravishda qayta taqsimlash (rezervlarning, ichki auditorlarning hamda buxgalterlarning) nazoratning foydaliligini oshirish hamda o’z vazifalarini suiste’mol qilinishini 35

oldini olish maqsadida xodimlar o’rtasida majburiyatlarni qayta taqsimlab borilishi lozim. Buxgalterning majburiyatlarini doimiy ravishda qayta taqsimlanishi quyidagilarga yordam beradi: -buxgalter tomonidan har bir faoliyatning o’zaro nazorati tufayli kamchiliklarning yuzaga kelishi ehtimoli kamayadi; -bitta uchaskada ishlash orqali bir xil ishdan toliqishni oldini oladi va buxgalter ishining samarasini oshiradi; -buxgalteriya xodimlarining uddaburonligini oshiradi. 19. Har tomonlama nazorat. Korxonaning boshqaruvi va uning rivoji uchun har bir tarmoqni har tomonlama nazorati muhimdir. Tekshiruv tadbirini rejalashtirishda, iqtisodiy, yuridik, ilmiy-texnikaviy hamda ijtimoiy bo’limlarini har tomonlama o’rganish lozim. Yo’riqnomani noto’g’ri tushunish, muhokamalarda xatolik, shaxsning beparvoligi, javobgar shaxsning parishonxotirligi yoki charchaganligi, jamoa o’rtasida kelishmovchiliklar, o’z lavozimini suiste’mol qilish va odobsizlik qilish hammasi ichki audit menejeri yoki xodimlar bo’limi e’tiborida bo’lishi lozim. 20. Nazorat obektlarning o’zaro bog’liqlarini tushunish. Agar biror-bir obektning nazoratida oqsoqlik yuzaga kelsa, bevosita muammoni yuzaga keltirgan vaziyat bilan ish olib borish. Bunday yondashish oqsoqlikning yuzaga kelishi sababini aniqlash hamda kelgusida takrorlanmasligini ta’minlaydi. Tekshiruv jarayonida ichki audit tomonidan, kompyuter xotiralariga saqlab qo’yilgan buxgalteriya operatsiyalarida pul harakatlari noto’g’ri hisob raqamlarda aks ettirilganligi aniqlansa, bu holatda quyidagi choralar amalga oshiriladi: a) buxgalteriya hisobi shakli bo’yicha yo’l quyilgan kamchiliklarni aniqlash hamda ularni bartaraf etish; b) amaliy buxgalteriya dasturining sifati yoki hajmi, dastur-texnika kompleksiga baho berish; v) xatoni e’tibordan chetda qoldirgan buxgalterning professional bilimiga baho berish. 36

21. Dastlabki nazoratning ahamiyati. Boshqarilayotgan ob’ektning ahvolining yomonlashuvini yoki oqsoqlanishi borasida ogohlantirish maqsadida tekshiruvning boshlang’ich bosqichlarini kuchaytirish lozim. Bu holat nazoratdagi ob’ektning talab qilingan axvolga olib kelishda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan yo’qotishlar va xarajatlarning oldini olishda yordam beradi. 22. Oldingi tekshiruvda kamchiliklar bo’yicha aniqlangan ma’lumotlardan foydalanish. Har bir nazorat jarayonida oldingi tekshiruvda aniqlangan kamchiliklardan foydalanish, ushbu kamchiliklarni qaytarilmasligini ta’minlaydi. 23. Uzluksiz ravishda rivojlanib borish. Vaqt o’tishi bilan hattoki boshqaruvning ilg’or uslubi ham eskirib boradi. Ichki nazorat tizimini shunday tashkil etishi kerakki, u tashkilot faoliyatining ichki va tashqi o’zgarishlari natijasida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan yangi muammolarni hal etishda moslashuvchan bo’lishi kerak hamda tashkilotning kengayishida zamonaviylashishini ta’minlab berishi kerak. Tashkilotda ichki audit tizimining muvaffaqiyatli faoliyatini ta’minlashning asosiy yo’li quyida keltirilgan tamoyillarga rioya qilishdir: 1. Mas’uliyatlilik tamoyili: Tashkilotda faoliyat olib boruvchi har bir ichki audit xodimi o’z faoliyatini olib borishda iqtisodiy, ma’muriy va intizomiy mas’uliyatni his qilishi kerak. Agar xodim tomonidan mas’uliyat his qilinmasa nazorat talab darajasida olib borilmaydi. 2. Muvozanatni ushlab turish tamoyili: Yuqoridagilardan kelib chiqib, korxonaning nazorat funktsiyasi qanday tarzda olib borilishi, resurslar bilan ta’minlanishi va bajarilishi bo’yicha auditor tomonidan buyruq berilmasligi lozim. Nazorat sub’ektlari tomonidan majburiyatlar korxonaning ish hajmi va imkoniyatidan kelib chiqib belgilanishi lozim. 3. Yuzaga kelgan kamchiliklar bo’yicha o’z vaqtida malumot berish: Yuzaga kelgan kamchiliklar bo’yicha malumot, ushbu kamchiliklar bo’yicha qisqa vaqt ichida qaror qabul qilish vakolatiga ega kishiga o’z vaqtida etkazilishi lozim. 37

Agar ma’lumot kechiqtirilsa salbiy oqibatlarga olib keladi. Boshlang’ich nazoratda oqibatlarning yuzaga kelish ehtimoli bo’yicha malumot o’z vaqtida etkazilmasa, bu nazoratni amalga oshirilishidan mano qolmaydi. 4. Nazoratga oluvchi va nazoratga olingan tizimning mutanosibligi: Ichki audit tizimining murakkablik darajasi nazoratdagi tizimning murakkablik darajasiga mutanosib bo’lishi kerak, ya’ni ob’ekt bo’yicha tekshiruvni muvaffaqiyatli olib borish uchun ichki audit shu darajada murakkab bo’lmog’i lozim. 5. Butlik tamoyili: Har xil turdagi ob’ektlar bir-biriga aloqador bo’lgan ichki auditni o’ziga qamrab olgan bo’lishi kerak, ya’ni audit tor doiradagi obektlar bilangina chegaralanmasligi kerak. 6. Javobgarlikning taqsimlanish tamoyili: Xodimlar o’rtasida vazifalar shunday taqsimlanish kerakki, bir xodimga bir vaqtning o’zida quydagi vazifalar yuklatilmasligi kerak: Belgilangan aktivlar bo’yicha operatsiyalarga ruxsat berish, berilgan operatsiyalarni ro’yxatga olish, operatsiyalarning bo’lganligini ta’minlash hamda ularning inventarizatsiyadan o’tkazish. Salbiy oqibatlar yuzaga kelmasligini oldini olish maqsadida bu funktsiyalarni bir necha xodimlar o’rtasida taqsimlanishi lozim. 7. Ruxsat berish hamda ma’qullash tamoyili: Har bir xo’jalik operatsiyalarini amalga oshirilishida vakolatli shaxs tomonidan ruxsat berilishi rasmiy ravishda ta’minlangan bo’lishi kerak. Rasmiy ruxsat bu umumiy turdagi xo’jalik operatsiyalar yoki aniq bir operatsiya bo’yicha rasmiy qaror hisoblanadi. Rasmiy ma’qullash bu boshqaruv tomonidan berilgan ruxsatidir. Yuqorida qayd etilgan tamoyillarning barchasi bir biriga bog’liqdir, ularning birikishi aniq bir vaziyatdan kelib chiqadi. 38

5. Ichki nazoratning turlari Ichki nazorat tizimi quyidagi omillar ta’siri ostida bo’ladi: • Boshqaruvning ichki nazoratga bo’lgan munosabati; • Tashkilot faoliyatining ichki sharoitlari, uning hajmi, ko’lami va faoliyat turi; • Uning soni va hududiy jihatdan har xil joylashganligi, uning bir qismli yoki sho’ba korxonalariga ega bo’lishi; • Maqsad va vazifalarining strategik o’rnatilganligi; • Faoliyatning mexanizatsiyalashganligi va kompyuterlashganligi darajasi; • Resurs bilan ta’minlanganligi; • Xodimlar tarkibining bilim darajasi; Ichki nazorat quyidagicha tashkil etilishi mumkin: a) Yillik hisobotni tasdiqlash maqsadida yig’ilgan aktsiyadorlar yig’ilishida saylangan, taftish komissiyasi shaklida; b) Bevosita rahbar buysunuvchi ichki audit bo’limi shaklida c) Nazorat guruxi shaklida d) Inventarizatsiya bo’limi shaklida; e) Ichki audit tekshiruvini o’tkazish uchun audit tashkiloti bilan shartnoma shaklida bo’lishi mumkin. Taftish. Korxonada ichki nazorat tizimini ishlab chiqish jarayoni murakkab va uzoq vaqtni oladi hamda korxonada alohida bo’lim nazorat taftish bo’limi tashkil etilishi zaruriyati tug’iladi, bu holatda nazorat-taftish xizmati xatoliklarni yoki lavozimni suiste’mol qilininshi yuzaga kelishini aniqlaydi. Shuni ta’kidlash joizki, taftish faoliyati amalga oshirib bo’lingan faoliyat ustidan o’tkaziladi. Ichki audit esa korxonaning umumiy istiqbolini ko’ra oladi va kelgusida bo’lishi mumkin bo’lgan hodisalarni tahlil qiladi. Boshqacha qilib aytganda taftish ishlari bo’lib o’tgan kamchiliklar bo’yicha xulosa beradi, ichki audit esa imkoniyatni baholaydi hamda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan riskni kamaytirishga hamda salbiy oqibatlarga olib kelmasligini oldini olish bo’yicha takliflar beradi. Yuqoridagilardan xulosa qilib korxonada ichki taftish tizimining mavjudligi bu ichki auditning keragi yo’q degani emas. 39

Shtat bo’yicha ichki audit xizmati. Korxonada ichki audit xizmatining korxona rahbarlariga bo’ysunishiga har xil yondashiladi. Eng yaxshi yo’l ichki audit xizmati boshlig’ining korxona boshliqlari kengashiga bo’ysunishidir. Aynan shunday yondashish zamonaviy korporativ boshqaruv tamoyillariga to’g’ri keladi. Bu vaziyatda ichki audit tizimining ijro boshqaruvidan mustaqilligi ancha oshadi. Bu holatda ichki audit xizmati salohiyatidan maksimal darajada foydalanish imkonini beradi. Har xil sabablarga ko’ra bu variantni amalga oshirish imkoni bo’lmasa, ichki audit xizmati bosh direktorga bo’ysunadi. Ichki audit xizmatning tarkibiy tuzilishi va xodimlari soniga aniq bir cheklov berilmagan, bu quyidagi omillarga ko’ra har xil bo’ladi: birinchi omil bu korxonaning ichki audit oldiga qo’ygan vazifasi. Ikkinchi omil bu ichki audit xizmatining strukturasiga ta’sir etuvchi omillar korxonaning xar xil turdagi risklarga duch kelganligi. Uchunchi omil korxonada nazorat tizimining etukligi. Oxiri korxonaning shohobchalarining ko’pligi va har xil joyda joylashganligi. Ichki audit xizmatining tizimining ishlab chiqishdan oldin, avvalo ichki audit xizmatining ob’ektivligini hamda erkinligini ta’minlash lozim. Sho’’balari ko’p va har xil joyda joylashgan xolding kompaniyalari uchun markazlashgan ichki audit xizmati to’g’ri keladi. Uning xodimlari hududiy holatda korxonaning bosh ofisida yoki sho’’ba korxonalarida joylashishi mumkin. Ammo nima bo’lganda ham ular funktsional ravishda korxonaning rahbariga bo’ysunadi. Ichki audit xizmati ishchilarning markazlashgan strukturasi korxonaning qaysi bir filial yoki sho’’basida joylashmasin, korxonaning ichki audit xizmati boshlig’iga yoki korxona rahbariga bo’ysunadi. Bu turdagi korxonalarga boshqaruv kuchsizlanish ehtimoli yuzaga keladi hamda ichki audit xizmatining erkinligi va ob’ektivligida yuzaga kelish mumkin bo’lgan riskni kamaytiradi. Autsorsing va kosorsing. Ichki audit tekshiruvidan tashqari, chetdan audit tekshiruvi bo’yicha shug’ulanuvchi tashkilotning jalb qilgan holda yoki tashqi maslahatchi jalb qilish orqali amalga oshirish ham mumkin. Bu autsorsing varianti, ammo tashkilotning ichki audit masalalarini tashqi audit hal etishi tavsiya etilmaydi. Yana kosorsing varianti ham mavjud bunda korxona ichki audit xizmati 40

tizimni tashkil etishdir va ba’zi hollarda tashqi ekspert korxonalarini yoki tashqi maslahatchilarni jalb qilish mumkin. Autsorsing va kosorsing foydalanishning afzalligi quyidagicha: - Har xil doiradagi ekspertlar xizmatidan foydalanish; - Yuqori malakali audit xodimlar xizmatidan foydalanish; - Audit resurslarni jalb qilishda tanlay olish. Autsorsing va kosorsingdan foydalanish ko’pgina tashkilotlarga ma’qul keladi, chunki ko’pgina kichik tashkilotlar o’zining shaxsiy audit xizmati tizimini tashkil eta olmaydi, shuningdek yirik korxonalarda ham. Ichki audit tizimini tashkil etish qo’shimcha ishchilarni jalb etish ularga sharoitlar yaratishni talab etadi. Bu esa tashkilotga moliyaviy zarar keltiradi. 6. Ichki audit natijalarini umumlashtirish Auditorlik faoliyati natijalari bo’yicha rahbariyatga davriy ravishda hisobotlar taqdim etiladi, unda bajarilgan ishlar audit bo’limi vazifalari va auditorlik tekshiruvining kalendar grafiklari bilan qiyoslanadi, xarajatlar smetasi ijrosi tahlil qilinadi, asosiy chetlashishlarning sabablari izohlanadi va qanday zaruriy choralar qo’llash lozimligi ko’rsatiladi. Ichki audit xizmati hisobotiga odatda quyidagi ma’lumotlar kiritiladi: – mazkur audit maqsadi va xarakteri; – u qamrab olgan davr; – ixtiyoriy cheklovlarni o’z ichiga olgan audit ko’lami; – ichki auditorlarning nasl-nomasi, lavozimlar, ish joylari, auditorning malakaviy seotifikati mavjudligi, ichki audit o’tkazish jarayonida majburiyatlar ko’rsatilgan holda ichki audit guruhlari tarkibi; – mazkur audit jarayonida qo’llanilgan professional standartlar, qarorlar, qoidalar va metodik ko’rsatmalar; – rahbarlar, mutaxassislar hamda boshqa tekshiruv sub’ektlarining mutanosib vazifa va majburiyatlari ko’rsatilgan holda tekshiruv ob’ektlari; 41

– mazkur audit maqsadlari uchun foydalanilgan mezonlar va bu mezonlarning maqbulligiga taalluqli tekshiruv ob’ektining rahbariyat bilan ixtiyoriy kelishmovchiliklari; – audit yakunlari bo’yicha qilingan xulosalar; – aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bo’yicha tavsiyalar (ushbu xulosa audit yakuni bo’yicha tayyorlanadigan barcha qaydlar uchun majburiy hisoblanmaydi); – tekshiruv ob’ekti rahbarining mulohazalari (agar ular berilgan bo’lsa), jumladan tekshirish natijalarida aniqlangan kamchiliklarni va ixtiyoriy kelishmovchiliklarni bartaraf etish bo’yicha rejalashtirilgan choralar; – mazkur audit erishishi ko’zlangan maqsadlarning har biriga aloqador natijalar bo’yicha chiqarilgan xulosalar. Ichki audit uchun maxsus ishlab chiqilgan hisobot shakli mavjud emas va audit hamda taftishning mahalliy yoki xorij amaliyotida qo’llanilayotgan hisobot shakllaridan yuzaki foydalanish mumkin emas. Ichki auditorlar ko’plab hisobotlarni audit dasturlari bajarilishi bo’yicha auditorlar hisobotlariga asoslangan holda hamda umumiy rejaga muvofiqlikda har bir auditorlik topshirig’i bo’yicha tuzadilar, masalan: * moliyaviy-xo’jalik faoliyati bo’yicha davriy nazorat doirasida filial tekshiruvi haqida ichki audit xizmati hisoboti. Tuzilishi va mazmuniga ko’ra “audit o’tkazish natijalari bo’yicha iqtisodiy sub’ektlar rahbariyatiga auditorning yozma axboroti” qoidasi (standarti) da keltirilgan tashqi audit uchun hisobotga talablardan foydalanish mumkin; * tashkilot va filiallar moliyaviy va xo’jalik faoliyati bo’yicha umumiy yoki alohida masalalar bo’yicha ma’lumotnoma va tahliliy hisobotlar, masalan, alohida topshiriqlar: iqtisodiy va investitsion loyihalarni baholash, iqtisodiy xavfsizlikni baholash, buxgalteriya hisobi tizimi yoki umuman ichki nazorat tizimini baholash kabilar bo’yicha tahliliy hisobotlar; 42

* xodimlarni o’qitish va malakasini oshirish, seminarlar o’tkazish, xodimlarni tanlash va testdan o’tkazish (attestatsiya) da nazorat vazifasini bajaruvchi kadrlar xizmatiga yordam ko’rsatish bo’yicha hisobotlar; * hisob, soliqqa tortish, tahlil, audit, xo’jalik qoidalari, axborot xizmati ko’rsatish va boshqa masalalar bo’yicha uslubiy tavsiyalar, qo’llanmalar va ilmiy ishlanmalar tayyorlash bo’yicha hisobotlar; * moliya, soliq, bank yoki boshqa xo’jalik qonunchiligi bo’yicha, investitsion faoliyat, menejment, marketing, soliqqa tortishni optimallashtirish, filiallarni ro’yxatga olish, qayta tashkil qilish va tugatish masalalari bo’yicha qonunchilik hujjatlari havola qilingan holda ma’lumotnoma-hisobotlar yoki yozma konsultatsiyalar; * buxgalteriya hisobi (uni takomillashtirish bo’yicha) va hisobotlar tuzishni kompyuterlashtirish bo’yicha hisobotlar; * ichki audit xizmatining tashqi auditorlar, taftish komissiyasi, soliq inspektsiyasi va boshqa tekshiruvchilar bilan o’zaro munosabatiga oid hisobot. Tekshirish natijalari bo’yicha xulosalar: tekshiruv ob’ektlarining u yoki bu haqiqiy faoliyat natijalarining tasdiqlangan mezonlarga mosligini tavsiflashi; aniqlangan chetlanishlarning tasdiqlangan mezonlardan og’ish darajasi, tusi va ahamiyatini ko’rsatishi; mavjud muammolarning sabablarini va ular yuzaga keltirishi mumkin bo’lgan oqibatlarni aniqlashi; aniqlangan muammo vakolati doirasiga kiradigan mas’ul mansabdor shaxslarni ko’rsatishi lozim. Shuni ham hisobga olish lozimki, xulosalar salmog’i hisbot va xulosalarning ishonarliligi, shuningdek, ularni tayyorlashda qo’llanilgan mantiqqa bog’liq bo’ladi. Umumiy rejalar va alohida topshiriqlarni bajarish bo’yicha hisobotlar asosida ichki audit xizmati ishining yillik hisoboti tuziladi va audit bo’yicha qo’mitaga taqdim etiladi. Bunday hisobot, shuningdek, menejerlar (nazorat sub’ektlari) dan olingan hisobotlar asosida ichki audit xizmati faoliyati samaradorligi va natijaliligi baholanadi. 43

Umumlashma ko’rinishdagi yillik hisobotda nafaqat kamchilik va ularni bartaraf etish bo’yicha tavsiyalar, tavsiyalarda taklif etilgan chora-tadbirlar haqqoniyligi, balki ichki audit xizmati ish smetasini bajarish bo’yicha hisobot, uning ishidagi cheklovlar va strategik reja hamda kelgusi yillik ish rejasi mazmuniga tuzatishlar kiritish bo’yicha takliflar ham keltiriladi. Audit bo’yicha qo’mita aktsiyadorlarlar umumiy yig’ilishi va direktorlar kengashi ishi jarayonida ichki audit xizmati hamda turli darajali menejerlarning ichki audit xizmatining strategik ish rejasiga tuzatishlar kiritish bo’yicha takliflarini muhokama qiladi. Tasdiqlangan yangi maqsad va vazifalar ichki audit xizmatining strategik ish rejasiga kiritiladi, keyin ichki audit xizmati boshlig’i yangi qo’yilgan maqsad va vazifalarga erishishni ta’minlash bo’yicha xarajatlarga tuzatishlarni tasdiq uchun taqdim etadi, shuningdek, yangi strategik reja tuzadi. Hisobotlarning shakli va mazmuni quyidagi tamoyillarga asoslanadi: Sarlavha. Xulosa yoki hisobotga muayyan “nom” – sarlavha biriqtiriladi, shu bo’yicha uni boshqa axborotlardan farqlash mumkin (odatda hisobot nomi umumiy reja nomi bilan bir xil bo’ladi). Imzo va sana. Hisobot (xulosa) ostiga mutanosib imzo qo’yiladi. Sana auditorga ushbu sanagacha davrda ma’lum bo’lgan harakatlar e’tiborga olinganligini anglatadi. Boshqacha aytganda, hisobot tuzish kuni emas, balki tekshiruv ob’ekti haqida dalillar olingan sana qo’yiladi. Maqsad va ko’lam. Hisobot auditning maqsad va vazifalarini aks ettirishi lozim. Bu – nazorat chora-tadbirlari vazifalari va chegaralari haqida axborotlardir. To’liqlik. Moliyaviy topshiriqlar bo’yicha audit natijalariga oid xulosalar ular asoslangan hujjatlarga ilova qilinishi lozim; mablag’lardan foydalanish samaradorligi auditi natijalari haqida hisobot bunday hujjatlarga ega bo’lmasligi ham mumkin. Hisobotlar tekshiruvchilar uchun tayyorlangan shaklda taqdim etilishi lozim. Manzillilik. Hisobotda u kimga jo’natilayotganligi ko’rsatilishi lozim, bu auditni tashkil etish holati, alohida qoidalar yoki mavjud amaliyot bilan 44

belgilanadi. Agar rasmiy tasdiqlangan materialni jo’natish protsedurasi mavjud bo’lsa, bu qoida majburiy emas. Tekshiruv predmeti. Hisobotda ular aloqador bo’lgan moliyaviy hisobotlar (moliyaviy audit holatida) yoki sohalar (mablag’lardan foydalanish samaradorligi auditida) ko’rsatilishi talab qilinadi. Bu tekshirilayotgan tashkilot nomi, moliyaviy hisobotlar qamrab olgan sana va davr va shaxsan tekshiruv predmetini o’z ichiga oladi. Yuridik asos. Hisobotlarda tekshiruv o’tkazish uchun asos bo’ladigan qonunchilikka yoki boshqa qonunga havola bo’lishi shart (masalan, direktorlar kengashi qarori, tasdiqlangan yillik yoki umumiy audit rejasi va b.). Standart va yo’riqnomalarga mutanosiblik. Hisobot va xulosalarda foydalanuvchi nazorat chora-tadbirlari umumqabul qilingan protseduralarga mutanosiblikda o’tkazilganligini tushunishi mumkin bo’lgan ma’lumotlar keltirilishi lozim. O’z vaqtidalik. Audit haqida hisobot yoki ma’lumotnomalar foydalanuvchilarga, xususan, tekshirish natijalari bo’yicha zaruriy choralarni ko’rishi lozim bo’lganlarga maksimal natija keltirishi uchun qisqa muddatlarda taqdim etilishi talab qilinadi. Kamchiliklar aniqlangan holatda tekshiruv natijalari haqida hisobotga odatda ularni bartaraf etish bo’yicha zaruriy choralarni qabul qilishga taalluqli tavsiyalar kiritiladi. Tavsiyalar quyidagi talablarga javob berishi lozim: mutanosib xulosalarga asoslanishi va ulardan kelib chiqishi; mazkur kamchilik yoki muammo mavjudligining asosiy sabablarini bartaraf etishga yo’naltirilgan bo’lishi; shaklan aniq, sodda va lo’nda, lekin alohida ko’rib chiqiladigan holatlarda tushunilishi uchun etarli darajada batafsil bo’lishi; aniq choralar qabul qilishga yo’naltirilishi (ular dinamik bo’lishi va mutanosib choralarni qabul qilish uchun javobgar va bunday choralar qo’llashga vakolatli tashkilot, filial yoki bo’linma manziliga jo’natilishi lozim); uyg’unlik va mazmun nuqtai nazaridan ijobiy bo’lishi; ongli muddatda amalda bajariladigan va huquqiy yoki boshqa cheklovlarni hisobga 45

oluvchi; iqtisodiy samarali bo’lishi (ularni bajarish bilan bog’liq xarajatlar olinadigan foydadan ortib ketmasligi) lozim. Bunda imkoniyatga qarab tejalgan mablag’lar va potentsial foydaning miqdoriy bahosini keltirish, agar o’lchash mumkin bo’lsa, vaqt va mablag’larning qo’shimcha sarflarini keltirish talab etiladi. Shuningdek, natijalarga yo’naltirilgan bo’lishi (ular kutilgan natijalar haqida, agar mumkin bo’lsa, miqdoriy o’lchovlarda tasavvur berishi lozim); ularning bajarilishiga ishonch paydo bo’ladigan tarzda tuzilishi (masalan, qayd qilingan kamchiliklarni bartaraf etish bo’yicha qandaydir choralar qo’llanilgan yoki qo’llanilmaganligini aniqlash); qilingan ish haqida hisobotga kiritilgan boshqa tavsiyalarga mutanosiblik (zid kelmaslik) va shu nuqtai nazarda ketma-ket bo’lishi lozim. Tavsiyalarni tayyorlashda aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish uchun qo’llanilishi talab etilgan choralarga nisbatan tekshiruv sub’ektlarining rahbarlari fikrini imkon qadar oldinroq oydinlashtirish zarur. Keyin tavsiyalarni bajarishni tekshirishda taklif etilgan tavsiyalar samaradorligi yoki hatto maqbulligi haqida nazorat sub’ektlari fikri qayta aniqlanadi. Nazorat sub’ektlari fikri ayniqsa ichki auditorlar bilan kelishmovchiliklar ichki auditor ishchi hujjatlari va hisobotlarida majburiy ravishda aks ettirilishi darkor. Tavsiyalar bajarilishini tekshirish ichki auditorlar nazorat sub’ektlari o’rtasida teskari aloqasi ta’minlanadi va quyidagi maqsadlarda olib boriladi: aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etishga yo’naltirilgan tavsiyalarni bajarish bo’yicha nazorat sub’ektlari harakatlari o’z vaqtidaligi va tizimliligini kuzatish; aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bo’yicha qo’llanilgan choralarning haqiqiy samaradorligini baholash; tavsiyalarni bajarish mehnat sig’imi va “xarajatliligini” baholash; aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etishga yo’naltirilgan qo’shimcha ishlar o’tkazish yoki tavsiyalarning amaliyligini qo’shimcha kelgusi tekshiruvini o’tkazish zaruratini aniqlash; ushbu holat yoki vaqt uchun tatbiq qilinayotgan tavsiyalar nomuvofiq yoki nomaqbulligiga oid dalillar olish; ichki auditorlar 46

tavsiyalari bajarilishi tekshiruvi bo’yicha ish natijalarini mutanosib hisobotga kiritish. Tekshiruvlar turli shakllarda o’tkazilishi mumkin: audit qilinayotgan ob’ekt joriy hisobotida ushbu bandni kiritish yoki maxsus joriy hisobot shaklida tavsiyalarni bajarish jarayoni haqida joriy axborotlar negizida; tekshirilgan tashkilotlardan olingan ularning bajarilishini tasdiqlovchi, mutanosib hujjatlar asosida, shuningdek, bevosita nazorat ob’ektlarida tavsiyalarning ayrim jihatlari bajarilishini tekshirish yo’li bilan. Bunda tashkilot, filiallar va bo’linmalardagi takroriy tekshiruvlar ularning faoliyatini chuqur tahlil qilishni talab qilmaydi, samara paydo bo’lishining kutilgan muddati asosida grafik bo’yicha rejali tartibda olib boriladi. O’tgan auditorlik tekshiruvi tavsiyalari bajarilish jarayonini o’z ichiga olgan auditning to’liq dasturi bo’yicha qayta tekshirish o’tkazish jarayonida ko’pincha nazorat ob’ektini ichki auditorlar tomonidan yil davomida qayta tekshirilishi o’z maqsadiga ko’ra avvalgi dasturlardan farq qiluvchi audit dasturi yordamida amalga oshiriladi. Biroq hatto maqsadlar mos kelmaganda ham oldingi audit tavsiyalarini bajarishni tekshirish bandi joriy tekshiruv dasturiga kiritilishi lozim. To’liq dasturda qayta tekshirishni kutilayotgan samara uni o’tkazish xarajatlaridan ortishi muqarrar holatda rejalashtirilishi va olib borilishi maqsadga muvofiq. 7. Ichki audit hisobotining tuzilishi O’tkazilgan ichki audit yakunlari bo’yicha, ichki audit rahbari tomonidan imzolanadigan yig’ma hisobot tuziladi. Yig’ma hisobot: tahliliy qismni; yakuniy qismni; tasdiqlaydigan hujjatlarning to’liq paketini o’z ichiga olishi kerak. Yig’ma hisobotning tahliliy qismi ichki audit xodimlari tomonidan o’tkazilgan tekshirishlar natijalari to’g’risidagi umumlashtirilgan axborotni o’z ichiga olishi kerak. 47

Hisobotning yakuniy qismi: korxonaning ijro etuvchi organi va tarkibiy bo’linmalari faoliyatiga, shuningdek likvidligiga umumiy bahoni; aniqlangan chetga chiqishlar va qonunni buzishlarni bartaraf etish bo’yicha ichki audit xizmatining tavsiyalarini hamda korxonaning moliya-xo’jalik faoliyati samaradorligini oshirishga, korporativ boshqarishni takomillashtirishga doir umumlashtirilgan takliflarni o’z ichiga olishi kerak. Yig’ma hisobot ichki audit yakunlangandan keyin 10 kun mobaynida tugallanishi zarur. Yig’ma hisobotlar bevosita korxonaning kuzatuvchi kengashiga uning ko’rib chiqishi va keyinchalik tasdiqlashi uchun taqdim etilishi kerak. Hisobotlar nusxalari tasdiqlangandan keyin korxona ijro etuvchi organiga taqdim etilishi kerak. Korxonaning ijro etuvchi organi ichki audit natijasida aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish chora-tadbirlarini ko’rishi shart. Ichki audit xizmati tekshirish davomida aniqlangan qonun buzilishlarini bartaraf etish, shuningdek umuman korxonaning moliya-xo’jalik faoliyati samaradorligini oshirish bo’yicha chora-tadbirlarning o’z vaqtida va zarur darajada bajarilishi ustidan nazorat o’rnatishi kerak. 48

ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni - Toshkent 1996 y. 30 avgust. 2. O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. (O’zR 13.12.2002 y. 447-II-son Qonuni, O’zR 04.04.2006 y. O’RQ-28-son Qonuni, O’zR 10.10.2006 y. O’RQ-59-son Qonuni, O’zR 17.09.2007 y. O’RQ-110-son Qonuni, O’zR 09.09.2009 y. O’RQ-216-son Qonuni asosidagi o’zgartirishlar bilan) 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4 apreldagi PQ-615-son Qaroriga ilova «Auditorlik tashkilotlari to’g’risida» Nizom. 4. Do’smuratov R.D. Audit asoslari.-T.: O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 2003.-612 s. 5. Audit. Darslik 1-jild. M.M.Tulajodjaeva, Sh.I.Ilxomov, K.B.Axmadjonov va boshq.-T.: NORMA.-2008.-320 b. 6. Audit. Darslik 2-jild. M.M.Tulajodjaeva, Sh.I.Ilxomov, K.B.Axmadjonov va boshq.-T.: NORMA.-2008.-320 b. 7. Аудиторлик фаолияти буйича услубий кулланмалар тупалами./ Х.Косимов, Л.Югай, А.Хошимова, Б.Пардаев, Б.Абдуназаров.-Тошкент, 2010.-320 б. 8. Сборник методических указаний по аудиту/ Х.Косымов, Л.Югай, А.Хошимова, Б.Пардаев, Составитель: Б.Абдуназаров.-Ташкент, 2009.-304 с. 9. Аудит: учебник для студентов вузов, обучающихся по экономическим специальностям / под ред. В.И Подольского. М.: – “ ЮНИТИ – ДАНА”, – 2009 г. – 744 стр. 10. Жминько С. Внутренний аудит. – Ростов н/Д: “Феникс ”, 2008 г. –316 стр. 49

O'xshashlar

Operatsion audit asoslari

Ichki auditni tashkil etish asoslari

Audit va moliyaviy nazorat

Ichki savdo iqtisodiyoti fanining nazariy va metodologik asoslari

Tashkilot ichki muxiti