Ichki savdo iqtisodiyoti fanining nazariy va metodologik asoslari - Iqtisodiyot - Referatlar

Ichki savdo iqtisodiyoti fanining nazariy va metodologik asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

107 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Bozor munosabatlariga o`tish sharoitida iqtisodiy fanlarning o`rni va ahamiyati. 2. Ichki savdo iqtisodiyoti fanining boshqa iqtisodiy fanlar bilan bog`liqligi. 3. Ichki savdo iqtisodiyoti fanining obyekti va predmeti. 4. Ichki savdo iqtisodiyoti fanining usullari. 1

www.arxiv.uz Bozor munosabatlariga o`tish sharoitida iqtisodiy fanlarning o`rni va ahamiyati Ilmiy ish, ilmiy fan, xayotdagi har xil xodisalarni o`rganadi va ular bilim tarmoqlari o`rtasida qat`iy taqsimlangan bo`lishi shart. Chunki fanlar o`z sohasini, chegaralangan sohani o`rganadi. (bu to`g`risida batafsil keyinroq to`xtalamiz). Inson hayotining va faoliyatining birlamchi negizini moddiy borliqqa bog`liqligi tashkil qiladi. Inson qanday faoliyat bilan shug`ullanmasin, qanday ish yuritmasin, doimo o`z maqsadiga erishish uchun zarur bo`lgan moddiy vositalarga duch keladi. Ko`z oldingizga keltiring, bir guruh odamlar, yangi o`zlashtirilmagan yerga ko`chib keldi. Nimadan ish boshlaydi? Ularning asosiy maqsadi nima bo`lishidan qat`iy nazar, ularni eng avvalo yashash uchun zarur bo`lgan moddiy vositalarni yaratish, topish, birlamchi masalaga aylanadi. Ular nimalar? Insonlarning asosiy, zaruriy ehtiyojlari bo`lgan oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy yaratish uchun ular yerni o`zlashtirish, o`rmonlardan daraxtlarni kesish, uy qurish, matolar ishlab chiqish, chorvachilik va hayvonot (mol, qo`y, tovuq, echki kabilar) bilan shug`ullanish kabi ishlardan boshlaydi. Keyinchalik, ularga o`zlarini yuqoriroq, (ma`naviy, diniy, estetik) ehtiyojlarini qondirish uchun qandaydir me`yorda zarur bo`lgan mehnat xarajatlarini sarf qilish zaruriyati tug`iladi. Bularga, nimalar kiradi? Maktab, shifoxona, machit (serkov). Bunday inshoatlarni qurish uchun mehnat va moddiy vositalar sarflanadi. Ularga o`qituvchi, mullo, vrach, (hakim, tabib) kabilar kerak bo`ladi. Ularni ehtiyojlarini ta`minlash kerak bo`ladimi? Albatta kerak! Bulardan tashqari insoniyatni ehtiyoji keng, unga madaniy xordiq chiqarish inshoatlari kerak va hokazolar. Shunday qilib insoniyatni maqsadi qanday bo`lishidan qat`iy nazar, doimo va har yerda, har qachon, u moddiy vositalarsiz hayot kechira olmaydi. Lekin moddiy boyliklar inson ehtiyojini qondirish nuqtai nazaridan bir xil ahamiyatga ega bo`lmaydi. Inson nazarida bu moddiy boyliklar ikki xil kategoriyaga bo`linadi. Ularning bir qismi unga tabiatan berilgan bo`lib, ulardan foydalanish uchun insoniyatdan ortiqcha mehnat va moddiy xarajatlar sarf qilish talab qilinmaydi. Bularga havo, quyoshning nuri, suv kabilar kiradi. (bu yerda hayotning boshlang`ich etapi 2

www.arxiv.uz to`g`risida gap ketyapti.) Albatta ilmiy – texnik taraqqiyot asosida hayotning rivojlanishi bu guruh moddiy borliqlar uchun ham aqliy va jismoniy mehnatni, moddiy resurslarini sarf qilish zaruriyatini tug`diradi. Bular tabiatan berilgan in`om hisoblanadi. Ular erkin taqsimlanadi, hammani ehtiyojiga yarasha, sarf qilgan mehnatni yoki jamiyatda tutgan o`rni, mavqeyidan qat`iy nazar. Ikkinchi kategoriya moddiy borliq hayotda chegaralangan bo`lib, insonning mehnati bilan, tabiatdagi moddiy borliqni o`z ehtiyojiga moslashtirish natijasida ishlab chiqiladi. Bu ikkinchi kategoriya moddiy boyliklar kam, yoki ularni yaratish chegaralangan bo`lib, ularni ishlab chiqish uchun mehnat moddiy va moliyaviy xarajatlar zarur bo`ladi. Shuning uchun ham ular xo`jalik yuritish natijasida vujudga kelgan vositalarga kiradi. Mana bu moddiy boyliklar xo`jalik yurituvchilarni va iqtisodchi – nazariyotchilarni qiziqtiradigan, ular o`rganadigan, tadqiqot qiladigan jarayondir. Shuni ta`kidlash joizki, bu moddiy boylikni kichik bir qismi yo`q bo`lsa, yoki isrof qilinsa, u yo`qotish, zarar sifatida qabul qilinadi, chunki uni o`rnini to`ldirish uchun yangidan resurslarni xarajat qilish, vaqt sarflash zarur bo`ladi. Shuning uchun bu boyliklar alohida ahamiyatga sazovor bo`lib, ular insonlarning moddiy farovonligiga bog`liqdir. Ular xo`jalik yurituvchining alohida e`tiboriga olinadi, baholanadi. Xo`jalik yurituvchilar, iste`molchilar, bu tipdagi moddiy borliqni tejamli sarflashga harakat qiladi. Shuning uchun ham ularni ishlab chiqish, maqsadga muvofiq hisob – kitob asosida, xo`jalik faoliyati yuritish natijasida vujudga keladi. Xo`jalik faoliyatining maqsadga muvofiqligi ikki tomonlama xarakterga ega. Birinchidan , texnikaviy, ya`ni tabiiy resurslarni inson ehtiyojlariga eng yangi, qulay vositalar asosida moslashtirishdir. Xo`jalik faoliyatini texnik tomonlarini texnik fanlar o`rganadi. Ikkinchi tomoni – inson faoliyati mehnati bilan bog`liq bo`lib, insonlarning manfaati bilan bog`liq, ya`ni kam xarajat qilib, ko`p natijaga intilish, ko`proq ehtiyojni qondirishga intilish. Bu tomondan xo`jalik faoliyat yuritishni iqtisodiy prinsiplari vujudga keladi. Bu munosabatlarni iqtisodchilar, iqtisodiy fanlar o`rganadi. 3

www.arxiv.uz Qadimiy sharqda eramizdan 3000 yillar oldin narsalarni kiraga berish, undan foiz olish, soliq olish kabi kategoriyalar ishlatilgan. Qadimiy Misrliklar, Greklar oldi – sotdi, pul, baho, savdo, foyda, kredit kabi iqtisodiy kategoriyalarni ishlatganlar. O`zbek tilidagi «Iqtisodiyot» - arabcha so`z bo`lib, tejamkorlik ma`nosini anglatadi va grekcha «Oikonomia» (Ekonomika), ya`ni «Oikoc» - uy, xo`jalik va «nomoc» - qoida, tartib, qonun mazmunini bildiruvchi so`zlar birlashmasidan olingan bo`lib, uy xo`jaligini qonuni, boshqarish mazmunini bildiradi. Shuning uchun ham bo`lsa kerak, iqtisodiy fanlar o`rganadigan kategoriyalar qadimgi Gretsiya, Misr olimlari qalamiga mansub bo`lgan asarlarda uchraydi (Soqrot, Ksenfont, Platon, Aristotel, Epikur). Qur`onning Yusuf surasida berilgan ma`lumotlar bo`yicha eramizdan 3000 yillar oldin Yusuf payg`ambar Misr shoxiga: «Meni shu yerning xazinalari ustiga qo`ying, chunki men (ularni) to`la – to`kis saqlaydigan va (to`g`ri tasarruf qilishni)qilishni biladigan kishiman» deb aytganlar. Bundan kelib chiqadiki, insonlar qadimdan xazinalarni saqlash, sarf qilishni iqtisodiy tomonlarini bilgan. Yana shu narsani aytish joizki, qur`onning «Taloq» surasida «Olloh barcha narsa uchun miqdor – o`lcham qilib qo`ygandir» deb yozilgan. qur`onda Meros, sudxo`rlik, sadaqa, omonat, zakot, fitr kabi iqtisodiy kategoriyalar ham ishlatilgan. Markaziy Osiyo allomalarining asarlarida iqtisodiyotga ta`luqli g`oyalar, xo`jalik yuritish bo`yicha fikrlar ko`pdan ko`p uchraydi. Ularning qatoriga Farobiy, Ibn Sino, Beruniy, Yusuf Xos hojib, A.Temur, Ulug`bek, A.Navoiy, Bobur kabi mutafakkirlarni ijodlari kiradi. Temur tuzuklarida iqtisodiyotga, davlatni boshqarishga oid va hozirgi zamonda ham o`z ahamiyatini yo`qotmagan iqtisodiy muammolarni hal qilish yo`l – yo`riqlari va qoidalarini topish mumkin. Unda davlatni tarkibiy tuzilishidan tortib, davlat budjeti daromadlari va xarajatlarini shakllantirish, mehnatni taqdirlash, maosh to`lash, soliq undirish, jarimalar, inomu – ehsonlar to`g`risida ma`lumotlar keltirilgan. A.Temur asarlarida davlatning iqtisodiy siyosatini asosini tashkil qilgan kategoriyalarga xazina (budjet)ni kiritgan. A.Temur iborasi bilan aytganda, davlatning taqdirini hal qiladigan uch narsa mavjud, ular podshoh, xazina va askar xisoblanadi. Davlatning daromadi, xarajatlari, soliq, maosh (ish haqi), moddiy va 4

www.arxiv.uz ma`naviy rag`batlantirish, nafaqa, jarimalar, inomu – ehsonlar kabilar xazinaning elementlari sifatida qaralgan. Iqtisodiy masalalarga A.Temur alohida e`tibor bergan, uning yettita vaziridan ikkitasi maxsus ushbu masalalarga javob bergan. Bittasi egasiz qolgan mol – mulklarni tasarruf etish ishlari vaziri, ikkinchisi, saltanatning kirim–chiqim ishlarini boshqaruvchi vazir, ya`ni moliya vaziri. «Tajribali, ishbilarmon vazirlar saltanat ustunlaridir. Ular mamlakat obodonligi. Xazina boyligini doimo ko`zda tutadilar. Davlat, saltanatga foyda keltiradigan ishlarni bajarishga tirishib harakat qiladi» - deb «Temur tuzuklarida » yozilgan. A.Temur barcha davlat arboblariga, xodimlariga, xizmatchilariga ularni lavozimi darajalariga qarab mehnatiga haq to`latgan. Eng asosiysi, bu masalani hal qilishda tabaqalash (differensiya) qoidasini ishlatgan. Masalan, oddiy sipohiy mingan otining bahosida, bahodirlar 2-4 ot barobarida, o`nboshi qaramog`idagi askarga nisbatan ikki barobar, yuz boshi o`n boshidan uch barobar ortiq maosh olishi belgilab qo`yilgan. Amir ul – ulomolarning maoshi o`z qo`l ostidagilardan o`n barobar ortiq bo`lishi belgilangan. Insoniyat tarixiga nazar tashlasak, jamiyatni tashkil qilinishida siyosat va iqtisodiy jihatlardagi farqlari aniqlanadi. Siyosat insoniyat hayotda tarixan ongli (fahm orqali) tartibga solish orqali jamiyatni boshqarishni ta`minlagan. Davlat boshqaruvi g`oyasi o`sha davrlardan, doxiy (qabila boshlig`i), qariyalar kengashi, xalq majlisi kabilarda o`z aksini topgan. Ijtimoiy madaniy taraqqiyot rivojlanishi bilan davlat boshqaruv funksiyalari mustahkamlanib va turg`unlanib borgan. Iqtisodiy hayotda bunday emas. Ibtidoiy jamiyat davridan to kapitalistik tuzumgacha bir – biri bilan ongli ravishda birlashmagan yakka xo`jaliklarni kuzatamiz. har bir xo`jalik subyektlari o`z tashabbusi, o`z ixtiyori, tavakkalchiligiga asosan ish yuritgan. Ularning birligi, jamiyatning va xalq xo`jaligining iqtisodiy munosabatlari orqali amalga oshirilgan. Ijtimoiy mehnat taqsimoti chuqurlashishi, bozor munosabatlari shakllanishi bilan xo`jalik yuritishni ongli ravishda tartibga solish g`oyasi tug`ila boshlaydi. Chunki u uyushtirilmagan iqtisodiy faoliyatni (minglab xo`jalik subyektlarini) ongli 5

www.arxiv.uz ravishda tartibga solmaslik ijtimoiy halokatlarga olib kelishi mumkin. Hozirgi zamon savdo shahobchalari va iqtisodiyoti (xalq ho`jaligining) uyushtirilgan, davlat tomonidan tartibga solinadigan xo`jalik subyektlari bo`lib hisoblanadi. Shunday qilib, tarixdan iqtisodiy nazariya shakllanib kelgan va iqtisodiyot (ekonomika) atamasi ishlatib kelingan. hozirgi kunda «Iqtisodiyot» bir necha xil mazmunda ishlatiladi. Birinchidan, «Iqtisodiyot» deganda, xo`jalik (xalq xo`jaligi, tarmoq hudud, birlashmalar, korxonalar va firmalar) tushuniladi; Ikkinchidan, «Iqtisodiyot» bu ishlab chiqarish, taqsimot, muomala va iste`mol fazalarida vujudga kelgan insonlar, xo`jalik subyektlari o`rtasida moddiy va boshqa boyliklar bilan bog`liq munosabatlardir; Uchunchidan, «Iqtisodiyot» bu siyosat, ya`ni davlat siyosati, davlatlararo aloqalar va hokazolardan iboratdir. Va nihoyat to`rtinchidan, «Iqtisodiyot» bu fan. Fan – bu tabiat, jamiyat va tafakkur, ijtimoiy taraqqiyotni tahlil qilish va umumlashtirilgan bilimlar yig`indisiga tushuniladi. Bu bilimlar orqali insoniyat tabiat sirlarini chuqur o`rganish imkoniyatiga ega bo`ladi, texnika va texnologiyani, hamda ijtimoiy taraqqiyotni muhim muammolarini hal qiladi. Eng avval bu jarayonlarni siyosiy iqtisod (yangicha, iqtisodiyot nazariyasi) fani o`rgana boshlagan. Insoniyat ijtimoiy – iqtisodiy faoliyat yuritish jarayonida uchta bir – biriga bog`liq bo`lgan muammolarga duch keladi. Bular qanaqa muammolar? Birinchidan, nima ishlab chiqarish va qancha miqdorda? Ikkinchidan, qanday ishlab chiqarish va qancha xarajatlar zarur bo`ladi? Uchinchidan, ким учун ишлаб чиқарилади ва улар қандай тақсимланади ? Жаҳон амалиётидан маълумки ривожланган давлатларда ҳам , юқоридаги масалаларни ҳал қилишда бир талай негатив ходисаларга дуч келмоқда . Булар жумласига , кризислар , монополизм , инфляция , ишсизлик , истеъмол бозоридаги номутаносиблик , ресурсларни , товар ва хизматларни дифицитлиги , пул муомаласидаги нуқсон ва камчиликлар кабилар киради . 6

www.arxiv.uz Юқорида келтирилган учта фундаментал муаммони ҳал қилиш , келтирилган камчиликлар , нуқсонларнинг ечимини топиш ўз ўзидан ҳал бўлмайди . Бунинг учун уларни ҳал қилиш усуллари ва механизмини тўғри топиш , истеъмолчилар талабини тўла қондириш йўлларини излаш , юқори самарали ишлаб чиқаришни ташкил қилиш , уни бошқариш , тармоқлараро ва хўжалик субъектлари ўртасидаги иқтисодий алоқаларни боғлаш , сотувчи билан истеъмолчилар орасидаги муносабатларни такомиллаштириш , иқтисодий ходисаларни уйғунлаштириш каби масалаларни ҳал қилиш зарурияти туғилади . Буларни ҳал қилиш назарий ва амалий билимларни мустаҳкам эгаллаган , олинган билимларни муайян илмий , ишлаб чиқариш , иқтисодий , ижтимоий вазифаларни ҳал этишда ижодий қўллай оладиган , уни ниҳоясига етказиш бўйича оптимал қарор қила оладиган мутахассисларга кўпроқ боғлиқдир . Бундай маҳоратларга , кўникмаларга эга бўлиш иқтисодий фанларни ўрганиш орқали амалга ошиши мумкин . Бозор иқтисодиёти рахбарларга янги иқтисодий фикрлашни , янгича иш юритишни , минглаган субъектлар ва истеъмолчилар билан ўз фаолиятини , жараёнларни ўз манфаати ва мақсадига йўналтиришни , уларни чуқур таҳлил қилиш , келажак учун режалаштириш каби муаммоларни ҳал қилиш йўлларини билиш талабларини қўяди . Буларсиз рақобатчилик шароитида ҳар қандай корхона , фирма инқирозга учраб қолиши эҳтимолдан узоқ эмас . Савдода жамиятни ривожлантирувчи иқтисодий қонунлар кўриниш шакллари ўз аксини топади . Шундай экан , савдони бошқариш асосида иқтисодий қонунлар талабларини объектив ҳолда кўра билиш ва унга асосан қарорлар қабул қилиш зарур бўлади . Масалан , иқтисодий қонунлардан бири меҳнат унумдорлигини иш ҳаққига нисбатан тезроқ ўсишидир . Бу қонуннинг талаби бузилса , пул муомаласи мувозанати бузулишига олиб келиши , ортиқча пул вужудга келиши , инфляция , товарлар дефицити пайдо бўлиши каби ноўрин ҳодисалар вужудга келиши муқаррардир . Иқтисодиёт фанлари ва амалиёт хўжаликни оқилона ва самарали 7

www.arxiv.uz бошқариш учун унга мос хўжалик юритиш механизмини ишлаб чиққан . Унга мос иқтисодий дастаклар ( баҳо , солиқ , фойда , иш ҳақи кабилар ) категориялар , кўрсаткичлар , усулларини ( иқтисодий ёки маъмурий усуллар , режалар , нормаллаштириш кабилар ) хўжалик юритувчилар ўз мақсадларига мувофиқ бошқарув объектларида ишлатадилар . Ички савдо иқтисоди фани юқорида келтирилганларнинг мазмуни ва моҳиятини очиб беради , уларни хўжаликни бошқариш учун ишлатиш шакл ва усулларини ўргатади . Ҳар қандай хўжалик субъекти , жумладан савдо умумий овқатланиш шахобчалари ўз кўрсаткичларини иқтисодий ҳисоб – китоблар орқали асослашлари зарур . Бу жараёнларни амалга ошириш учун иқтисодиётни малакали тушунадиган мутахассислар зарур . Бундай мутахассисларни тайёрлашда ички савдо иқтисодиёти бошқа иқтисодий фанлар билан бир қаторда катта аҳамиятга эга . « Ички савдо иқтисодиёти » иқтисодий фанлар тизимида алоҳида ўрин тутади . Иқтисодий фанлар бир қанча мустақил фанлардан иборатдир ва улар бир – бири билан чамбарчас боғлиқ бўлиб , мураккаб тизимни ташкил қилади . Ichki savdo iqtisodiyoti fanining boshqa fanlar bilan bog`liqligi Insoniyat taraqqiyoti fanning rivojlanishi bilan chambarchas bog`liq bo`lib, fan insoniyat jamiyati taraqqiyotini ta`minlagan. Fan juda murakkab, ko`p qirrali, ko`p xil hodisalar va jarayonlar to`g`risidagi bilimlar tizimi sifatida namoyon bo`lgan. Shu bilan bir qatorda ijtimoiy ong sifatida ham qaralishi zarur. Bilimlar yig`indisi (tizimi) va ijtimoiy ong sifatida fan insoniyat jamiyatining rivojlanishini ma`lum bir bosqichda shakllana boshlagan. Quldorchilik farmatsiyasi davrida fan yagona bo`lgan va bo`linmagan. Falsafa deb yuritilgan. Ijtimoiy mehnat taqsimoti ta`siri ostida jamiyat tarmoqlar, sohalarga ajralgani kabi fan ham har – xil turlarga bo`linib kelgan, takomillashgan, tarmoqlashgan, 8

www.arxiv.uz integratsiyalashgan va rivojlanib kelmoqda. Umuman fanlar tizimi jamiyatning tarkibini namoyon qiladi. Barcha fanlar ikkita katta guruhga ajratiladi. Tabiiy-texnik fanlar va ijtimoiy fanlar. Bu fanlarning bir – biri bilan bog`liqligi mavjud. Fanlarning bir – biri bilan bog`liqligi ularning usullaridan, obyektlaridan, subyektlaridan va nihoyat bir – birini maxsulidan foydalanishdan kelib chiqadi. Chunki tabiiy va texnik fanlar ham, ijtimoiy fanlar ham ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarini o`rganish bilan chambarchas bog`liqdir. Ijtimoiy fanlarning nazariy va metodologik asosini falsafa tashkil qiladi. Ijtimoiy fanlar tizimida iqtisodiy fanlar alohida o`ringa ega. Iqtisodiy fanlar bir qancha mustaqil fanlardan iboratdir va ular bir – biri bilan chambarchas bog`liq bo`lib, murakkab tizimni tashkil qiladi. 1.Chizmada iqtisodiy fanlar tizimi keltirilgan. 1. Chizmada keltirilgan fanlardan tashqari ayrim sohalar, iqtisodiy jarayonlarga oid boshqa iqtisodiy fanlar ham mavjuddir. 9

www.arxiv.uz 1. chizma Iqtisodiy fanlar tizimi 10Iqtisodiy nazariya (barcha iqtisodiy fanlarning nazariy va metodologik asoslari) Tarmoqlar iqtisodiyoti Махсус и қ тисодий фанларУмуми қ тисодий фанлар И қ тисодий таълимотлар тарихи Молия қ ишло қ х ў жалик и қ тисодиёти Статистика Маркетинг Транспорт и қ тисодиёти И қ тисодий география Менежмент Ало қ а и қ тисодиёти Жа ҳ он и қ тисоди ва хал қ аро иєтисодий муносабатлар Макрои қ тисодиёт Савдо иєтисодиёти (ички савдо и қ тисодиёти, таш қ и савдо иєтисодиёти) Таълим и қ тисодиёти Хизмат со і аси и є тисодиёти Сайёхлик и є тисодиёти Ижтимоий со ҳ алар и є тисодиёти Агросаноат и қ тисодиёти И қ тисодий та ҳ лил Микрои қ тисодиёт Миллий иєтисодиётни Давлат томонидан тартибга солиш Соли қ ва соли ққ а тортишПул муомаласи Кредит ва молия Бухгалтерия ҳ исоби ва аудит Корхона и қ тисодиётиСаноат и қ тисодиёти

www.arxiv.uz Barcha iqtisodiy fanlar bir-birlari bilan chambarchas bog`liqlikda bo`lib, har birini jamiyat iqtisodiyotini rivojlantirish va takomillashtirishda o`ziga xos ahamiyati bor. Ichki savdo iqtisodiyoti fanining obyekti va predmeti Obyekt lotincha «objectum» so`zidan olingan bo`lib, o`zbekcha narsa, buyum mazmunini bildiradi. Falsafada esa, obyekt so`zi bizdan tashqarida va bizning ongimizga bog`liq bo`lmagan holda mavjud bo`lgan borliq, voqeylik, moddiy dunyo, mavjudod mazmunida kishi faoliyati, diqqat e`tibori qaratilgan hodisa, predmet yoki shaxs ma`nosida ham ishlatiladi. Oddiy hayotda obyekt korxona, tashkilot, muassasa yoki biror bir faoliyat o`tkaziladigan joy ma`nosida ishlatiladi. Har qanday fanning o`rganadigan, uning maqsadi qaratilgan obyekti mavjud. Ichki savdo iqtisodiyoti fanining obyekti nima hisoblanadi? Savdo deganda, bozor, magazin, laryok, ya`ni savdo bilan shug`ullanadigan joy, bino ko`z oldimizga keladi. Lekin binoni, magazin yoki laryokning joylashtirilishi, qurilishi, arxitekturasi va boshqa texnikaviy jihatlari obyekt sifatida o`rganadigan fanlar mavjud. Ichki savdo iqtisodiyoti fanining metodologiyasi, uning maqsadi, diqqat e`tibori savdo faoliyatida sodir bo`layotgan iqtisodiy jarayonga qaratiladi. YA`ni savdoda ro`y berayotgan iqtisodiy reallikni o`rganishga qaratiladi. Biz yuqorida keltirilgan «Obyekt» so`zini falsafiy mazmunidan kelib chiqsak, ichki savdo iqtisodiyoti fanining e`tibori unda sodir bo`layotgan iqtisodiy jarayonlar, ya`ni tovarlarni ishlab chiqarishdan iste`molchilarchilarga yetkazishda ro`y berayotgan iqtisodiy jarayonlarga qaratiladi. Bu yerda tovarlarni tashish, saqlash, qadoqlash kabi texnologik jarayonlar emas, ushbu jarayonlarni va oldi – sotdi jarayonida ro`y berayotgan iqtisodiy jarayonlarni ko`z oldimizga keltirishimiz zarur. Predmet so`zining mazmuni ikki xil, birinchidan, narsa, moddiy vosita, xodisa sifatida, ikkinchidan, xayol, fikr qaratilgan narsa, uning mazmuni yoki faoliyat qaratilgan hodisa, jarayon deb tushuniladi. 11

www.arxiv.uz Fan predmetini aniqlashda biz so`zning ikkinchi mazmunidan kelib chiqib aniqlashimiz zarur. Ichki savdo iqtisodiyoti fani o`z obyektida ro`y berayotgan real iqtisodiy jarayonlar, hodisalarni o`rganib, ularning ahamiyati, holati va kelajagini yoritib, ma`lumot yoki xulosalar berishni o`rganishi zarur. Ushbu fanning obyekti bo`lmish savdo jarayonida ro`y berayotgan iqtisodiy reallik qanday, qachon va nimada namoyon bo`ladi, hozirgi holati va kelajakda qanaqa natija beradi? – degan savollarga javob berish uchun fanning predmetini, unda qo`llaniladigan usullarni, maqsad va vazifalarni nazariy jihatdan asosli aniqlab olishimiz zarur. Buning uchun savdo faoliyatida shakllanadigan iqtisodiy jarayonlar, (reallik), xodisalar qanday vositalar orqali vujudga kelishini aniqlab olishi kerak. Umuman, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish (ishlab chiqarish, taqsimot, ayriboshlash va iste`mol) jarayonidagi faoliyatlar, jumladan savdoda ham sodir bo`ladi. Jamiyatda takror ishlab chiqarish jarayoni quyidagi omillar orqali xarakatda bo`ladi: Birinchi omil – inson omili, uning mehnati; Ikkinchisi omil – mehnat vositalari, ya`ni kapital; Uchinchisi omil - tabiiy resurslar, yer; To`rtinchi omil - tadbirkorlik. Bu omillar orqali jamiyatda inson ehtiyojini qondirish uchun zarur bo`lgan moddiy va ma`naviy boyliklar yaratiladi, ishlab chiqarishdan iste`molchilarga yetkaziladi, iste`mol tashkil etiladi. Bu jarayonda «yer – mehnat - kapital» tadbirkorlik orqali birlashtiriladi. Bu omillarni birlashishi natijasida texnik – texnologik, ilmiy texnik, ijtimoiy – siyosiy, madaniy – ma`naviy va ma`rifiy jarayonlar qatorida iqtisodiy jarayonlar va hodisalar ham ro`y beradi. Bu iqtisodiy jarayonlar va hodisalar jarayon ishtirokchilarining (Davlat, tarmoq, sohalar, jamiyatlar, boshqarmalar, konsernlar, korparatsiyalar, korxonalar va 12

www.arxiv.uz h.k.)xo`jalik mexanizmida o`z aksini topadi. Bundan kelib chiqsak, ichki savdo iqtisodiyoti fani o`z obyektida sodir bo`layotgan xo`jalik mexanizmini o`rganishga qaratilgan deb xulosa qilish mumkin. Bu masalani bizlar 4 mavzuda batafsil o`rganamiz. Ichki savdo iqtisodiyoti fanini o`rganish to`g`risida gapirar ekanmiz albatta uning asosiy vaziflarini aniqlab olishimiz kerak. Ichki savdo iqtisodiyoti fanining vazifalari quyidagi asosiy omillardan kelib chiqadi. Birinchidan, savdoning iqtisodiyotda tutgan o`rnidan. Savdoni ishlab chiqarish, taqsimot, ayriboshlash, iste`mol jarayonining qon- tomirlariga o`xshatish mumkin. Savdo iste`mol tovarlarini iste`molchilarga yetkazadi, ayriboshlashni ta`minlaydi. Savdoning samarali ishlashidan butun jamiyatning rivojlanishi, xalqning moddiy va ma`naviy farovonligi, ularni erkin vaqti, davlatning tashqi iqtisodiy aloqalarini mustahkamlanishi; Ikkinchidan, savdo faoliyatida ro`y berayotgan iqtisodiy jarayonlar va hodisalarni doimiy o`zgarib turishi, unga ko`pgina omillar ta`sir qilish natijasida shakllanadi; Uchinchidan iqtisodiy kadrlarga qo`yiladigan talablardan (ularning kasbiy maxorati, bilimdonligi, tadbirkorligi, bashorat qila bilishligi va hokazolar) kelib chiqadigan omillar. Keltirilgan fazilatlar ichki savdo iqtisodiyoti fanini o`rganishda shakllanib boradi. Bu omillardan kelib chiqib, ichki savdo iqtisodiyoti fanining asosiy vazifalarini quyidagicha ifodalash mumkin. Ichki savdo iqtisodiyoti fanining asosiy vazifalari: - iqtisodiy hodisalar va jarayonlarni o`lchov birliklari, ko`rsatkichlari va kriteriyalari (baholash mezonlari) aniqlash usullarini o`rganish; - savdo xo`jalik mexanizmini o`rganish, baholash, kelajakka bashorat qilish; - bo`lajak iqtisodchi mutaxassislarni savdo korxonalari faoliyatini tahlil qilish, rejalashtirish, kelajagini bashorat qilish usullari bilan qurollantirish; - barcha turdagi savdo korxonalarining rivojlanish tendensiyalari va 13

www.arxiv.uz qonuniyatlarini aniqlash, takliflar berish; - savdo korxonalarida birlashtirilgan omillardan (yer, kapital, mehnat, tadbirkorlik) samarali foydalanish yo`llarni belgilash. Ichki savdo iqtisodiyoti fanining usullari Har qanday ilmiy fan o`rganadigan predmetdan kelib chiqib, o`z usullarini (metodlarini) yaratgan. Metod grekcha «methodos» so`zidan olingan bo`lib, to`g`ridan to`g`ri «Biron narsaga yo`l topish» ma`nosini bildiradi. o`zbek tilida metod so`zi usul ma`nosiga to`g`ri keladi. Fan usuli (metodi) deganda tabiat va jamiyatda sodir bo`layotgan xodisalar va jarayonlarni bilish, o`rganish va tadqiq qilish uchun fanda qo`llaniladigan vositalar majmuasi tushuniladi. Usul – bizning fikrimizcha, jamiyat sirlarini obyektiv fikrlash, nazariy mushoxada qilish va amaliyotga joriy etish vositalari sifatida qaralishi mumkun. Usul, falsafiy ma`noda qaralsa, fan o`rganadigan predmetni inson fikrida nusxalanishi yoki shakllanishini bildirib, ularni o`rganish quroli sifatida qaraladi. Ongli ravishda, ilmiy asoslangan fan usularini qo`llash, har bir fan uchun yangiliklar yaratish uchun asos bo`lib hisoblanadi. Qadimgi islom dunyosida olimlar tabiat va jamiyatni rivojlanishini, tafakkurni takomillashtirishni o`rganishda «Rivojlanish-shakllanish» nazaryasini ishlatishgan. Ushbu nazariya asosida fikr yuritishni «Olloh-inson-modda-vaqt-iqtisodiy ravnaq» usuli ishlatilgan. Shu bilan birga, bilish jarayoninig rivojlanishi asosida ilmiy fikr yuritishning umumiy usullari ham yaratilgan. Ular qatoriga dealektika, induksiya, deduksiya, analiz va sintez kabilar kiradi. Keltirilgan usullarni qisqacha mazmunini yoritib o`tamiz. Bobolarimiz ishlatgan «Rivojlanish - shakllanish» nazariyasi, Ollohning yaratuvchanligi, uning birlamchiligini asoslab, keyin inson – modda – vaqt – iqtisodiy ravnaqqa qarab rivojlanish amalga oshishini asoslaydigan fikr yuritish usulidir. Dialektika-grekcha «diaiektike» so`zidan kelib chiqib, tabiat, jamiyat va 14

www.arxiv.uz tafakurning umumiy qonunlarini o`rganish usuli sifatida vujudga kelgan. Qadimiy falsafa tabiatda va jamiyatda butun borliq o`zgaruvchanligini asoslagan, hodisalar, jarayonlarning bir holatdan ikkinchi qarama-qarshi holatga o`tishini isbotlagan. Aristotel dialektikani ehtimol fikrlarni isbotlash to`g`risidagi fan deb qaragan. Butun borliq, mavjudodni har biri ham bor, ham yo`q; o`zi o`ziga teng va teng emas; o`ziga o`xshaydi va o`zidan qarama qarshi holatga o`tadi. Shuning uchun ham borliq to`la qarama-qarshilikdan iborat, yagona va ko`p; mangu va o`tuvchan; o`zgarmas va o`rgaruvchan; tinch holatda va harakatda; o`ziga o`xshaydi va o`zidan qarama – qarshi holatga o`tadi. Bu jarayonlarni o`rganish usuli sifatida dealektika vujudga kelgan. Dialektika – oddiy mushohadadan abstrakt fikrlash, undan amaliyotga o`tishni bildiradi. Aslida, tarixda dialektika – tortishuv o`tkazish qobiliyati, ya`ni savol – javob orqali tortishuv o`tkazish qobiliyati hamda narsalar, tushunchalarni shakllar va turlarga tasniflash mahorati deb tushunilgan. Shunday qilib falsafaning tabiat, jamiyat va tafakkurini o`rganish usuliga dialektika deb tushuniladi. Iqtisodiy reallik ham butun jamiyatdagi borliqning bir qismidir. Shuning uchun, iqtisodiy reallikda sodir bo`layotgan hodisalar va jarayonlarni o`rganishda barcha iqtisodiy fanlar, shu jumladan Ichki savdo iqtisodiyoti fani ham dialektika usulidan keng foydalanadi. Induksiya lotincha «induktio» so`zidan olingan bo`lib, xabar olish ma`nosini bildiradi. Fikr yuritishning bir turi bo`lib, tadqiq qilish usulidir. Umuman, induksiya tadqiqot qilishda, xulosalarni asoslashda xususiy miqdordan, ayrim voqelikdan umumiylikka o`tish usulidir. Iqtisodiy jarayonlarning tahlil qilishda umumiy nazorat bilimga ega bo`lish uchun uning alohida tomonlari, emperik asoslari o`rganilib, xulosa qilinadi. Deduksiya lotincha «dedukctio» so`zidan olinib so`zma – so`z «chiqarish» ma`nosini bildiradi. Deduksiya ham induksiya kabi fikr yuritishni bir turi va tadqiq qilish usuli bo`lib, induksiya usulining teskarisini anglatadi. Deduksiya usuli 15

www.arxiv.uz ishlatilganda umumiylikdan xususiylikka qarab fikr yuritiladi va tadqiqot olib boriladi. Induksiya va deduksiya mantiqiy fikr yuritishga asoslangan. Iqtisodiy tadqiqotlar o`tkazilishidan ayrim belgilarni tahlil qilib, uning asosida umumiy jarayonga baho berish yoki uning teskari hollari yuz berishiga ko`p to`qnashamiz. Analiz va sintez grekcha «analysis» va «syntesis» so`zidan olingan bo`lib analiz – bo`lish va ajratish, sintez – muvofiqlik, munosiblik ma`nosini bildiradi. Analiz va sintez tadqiqot usuli bo`lib, umumiy mazmuni yaxlitlikni alohida tarkibiy bo`limlarga (xususiylikka) ajratish va yaxlitlikni alohida tarkibiy bo`limlardan umumiylikni yaratish jarayoni tushuniladi. Bular ham tadqiqotni mantiqiy usullaridandir. Iqtisodiy amaliyotda bu usullardan keng foydalaniladi. Bunga asos bo`lib, «Iqtisodiy tahlil nazariyasi», «Xo`jalik faoliyatining iqtisodiy tahlili» degan fanlarning mavjudligi hisoblanadi. Ichki savdo iqtisodiyoti ilmiy fan sifatida yuqorida keltirilgan falsafaning usullaridan va boshqa fanlarda ishlatiladigan ko`p arsenalli usul va uslublarni o`z predmetini o`rganishda ishlatadi. Ular qatoriga solishtirish, guruxlash, indeks, zanjirli bog`lash, balansli bog`lash, grafiklar, iqtisodiy matetmatik va boshqalarini kiritish mumkin. Tabiiy yo`naltirilishi bo`yicha bu usul va uslublar iqtisodiy jarayon va xodisalarni tahlil qilish, ilmiy tadqiqot o`tkazish, prognozlash rejalashtirish qurollari sifatida ishlatiladi. Bir qator alomatlari bo`yicha bu usullar son va sifat tahlili, solishtirish, kuzatish, eksprement o`tkazish, sistemali tahlil, modellashtirish, ekstropolyatsiya, interpolyatsiya kabilarga bo`linadi. Shular bilan bir qatorda statistik, matematik, bashorat (gipoteza), monografik, ekspert usullari keng ishlatiladi. 16

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Mulkchilik to`g`risidagi qonun. 1990 yil 31 oktabr o`zbekiston Oliy Sovetining Vedemostlari, 1990 yil №31-33. 2. O`zbekiston Respublikasida Mulkchilik to`g`risidagi qonunga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish haqida o`zbekiston Respublikasining 1993 yil 7 may qonuni o`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1993 yil, 5-son. 3. O`zbekiston Respublikasi korxonalar to`g`risida qonun. 1991 yil 15 fevral O`zbekiston Respublikasi qonun va farmonlari. Toshkent. “O`zbekiston”, - 1992. 4. O`zbekiston Respublikasining Kooperatsiya to`g`risidagi 1991 yil 14 iyun qonuni O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1991 yil yil, 8-son. 5. O`zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risida 1991 yil 14 iyun qonuni. O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi. 1991 yil, 8- son. 6. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risida o`zbekiston Respublikasining 1991 yil 19 noyabr qonuni O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axbortnomasi. 1992 yil, 1-son. 7. Monopolistik faoliyatni cheklash to`g`risida O`zbekiston Respublikasining 1992 yil, 2 iyul qonuni O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi.1992 yil, 10-son. 8. Karimov I.A. O`zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo`lida. Toshkenat., O`zbekiston, 1995. 9. Karimov I.A. o`zbekiston – bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`li. Toshkent., O`zbekiston, 1995. 10. Karimov I.A. O`zbekistonning siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining ta`moillari. Toshkent., O`zbekiston, 1995. 11. www.ziyonet.uz 17

O'xshashlar

Moliyaviy tahlil fanining nazariy asoslari

Bozor iqtisodiyoti shakllantirish sharoitida savdo

Savdo tadbirkorligi fanining predmeti va vazifalari

Sanoat iqtisodiyoti fanining predmeti va vazifalari

Savdo menejmentining tashkiliy asoslari