Asosiy vositalar ta'mirini hisobga olish - Iqtisodiyot - Referatlar

Asosiy vositalar ta'mirini hisobga olish

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1705.005859375 KB

Ko'chirib olish

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR MOLIYA INSTITUTI Buxgalteriya hisobi fanidan MUSTAQIL ISH Mavzu: Asosiy vositalar ta'mirini hisobga olish Guruh: SBHA 86 Bajardi: S.Gafurov Qabul qildi: _________________ 1

Asosiy vositalar ta'mirini hisobga olish Reja: 1. Asosiy vositalar tahlili va uni takomillashtrish 2. Joriy vositalar tahlilining maqsadi va vazifalari 3. Asosiy vositalarning iqtisodiy mohiyati, ularni turkumlash va baholash 2

1. Asosiy vositalar tahlili va uni takomillashtrish. Nufuzli Jahon iqtisodiy forumi reytingiga muvofiq, O’zbekiston 2018 — 2019 yillarda iqtisodiy o’sish prognozlari bo’yicha dunyodagi eng tez rivojlanayotgan beshta mamlakat qatoridan joy olgan. 2019 yilda O’zbekiston Respublikasining yalpi ichki mahsuloti (YaIM) 58,3 mlrd. dollar dan oshdi va 2018 yilning shu davriga nisbatan 5,4 foizga o’sdi. O’zbekiston Davlat statistika qo’mitasima’lumotlariga ko’ra, YaIM indikatori 2018 yilgi narxlarga nisbatan 18,9%ni tashkil etdi. 2019 yil yakunlari bo’yicha aholi jon boshiga YaIM 1741 dollar ni tashkil etdi, bu o’tgan yilga nisbatan 13,6%ga ko’p 3 . Iqtisodiy o’sish sur’ati milliy iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari ijobiy o’sishiga bog’liqdir. Milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari tomonidan yaratilgan yalpi qo’shilgan qiymat (YaQQ) umumiy YaIM 89,8 foizini tashkil etdi va 5,3 foizga o’sdi.Mahsulotlarga sof soliqlar YaIM tarkibida 10,2%ni tashkil etdi va 5,3%lik shunga o’xshash o’sishni ko’rsatib berdi.Yalpi ichki mahsulotning o’sishiga eng katta hissa xizmat ko’rsatish sohasi tomonidan qo’shildi, u o’tgan yilga nisbatan 6,9%ga ko’p. Shu jumladan, turar-joy va oziq-ovqat xizmatlari 3,9%ga (YaIM tarkibidagi ulushi - 11,5%), olib o’tish va saqlash, axborot va aloqa - 8,9% (11,0%) hamda boshqa xizmatlar - 7,3%ga (24,8%)o’sdi. 2019 yilda YaIM tarkibida mulkchilik shakllari bo’yicha iqtisodiyotning nodavlat sektoriga umumiy hajmning 81,0%, davlat sektoriga 19,0% to’g’ri keldi. 4 Xo’jalik sub’ektlari moliya-xo’jalik faoliyatini amalga oshirishlari uchun ma’lum darajada mablag’larga ega bo’lishi kerak. Bu mablag’lar xo’jalik jarayonida turli xil funksiyalarni bajarishi bilan bir qatorda mablag’larning holati va harakatini to’g’ri amalga oshirilishida buxgalteriya hisobining harakati alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu xo’jalik mablag’lari buxgalteriya balansida aktivlar deb nomlanadi. Korxona aktivlari (boshqacha aytganda mol-mulki)–– korxona egalik qiladigan va ular yordamida o’zinig moliyaviy-xo’jalik faoliyatini amalga 3

oshiradigan xo’jalik vositalarining xilma-xil turlaridir. Korxonaning aktivlari quydagicha uchta talabga javob berganda moliyaviy hisobotga kiritiladi: – korxona bu mulkning egasiga deb hisoblanganda; – u uchun muayan qimmatiga ega bo’lganda ; – qandaydir qiymatga va kelgusida korxona uchun iqtisodiy foyda keltirish qobiliyatiga ega bo’lganda. Korxona aktivlari ikki turga bo’linadi: uzoq muddatli va joriy (aylanma) aktivlar 1- chizma. Korxona aktivlarining tarkibi. Uzoq muddatli aktivlarga foydali ishlatish muddati bir yildan ortiq bolgan mol- mulk kiradi. Mol-mulkdan foydalanish korxonaga daromad yoki iqtisodiy naf keltiradigan davr, uning foydali ishlatish muddatidir. Joriy aktivlar o’z ichiga pul mablag’lari va korxonaning normal ish yoki buxgalteriya balansi sanasidan bir yil davomida (qaysi biri uzunroq bo’lishiga bog’liq holda) pul mablag’lariga aylantirilishi, sotilishi yoki sarflanishi kutiladigan boshqa aktivlarni oladi. Korxonaning normal ish sikli-tovar va xizmatlar uchun pul xarajatlari (yoki to’lanadigon schyotrlarni tuzish) bilan pul mablag’lariga aylantirilgan tovar va xizmatlar sanasining o’rtacha vaqt muddatidir. Joriy aktivlarni turkumlash nisbatan yengil, lekin bu yerda ham muammolar kelib chiqishi mumkin, sababi normal ish sikli va pul mablag’lariga aylantirish uchun korxona kutiladigon davr kabi iboralar har xil mulohazalar keltirib chiqaradi. 4 Joriy (aylanma) aktivlarKorxonaaktivlari Uzoq muddatli aktivlar

Xalqaro amaliyotda ushbu mablag’lar turlicha:joriy aktivlar, harakatdagi aktivlar, aylanma aktivlar deb yuritiladi. 5

Joriy aktivlarga eng likvidli mablag’lar kiradi (lotinchadan– suyuq, oquvchan), chunki ular majburiyatlarni to’lash uchun doimo pul mablag’lariga aylanish siklida bo’ladi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida xo’jalik sub’ektida aktivlar iqtisodiy naf keltiruvchi resurs sifatida e’tirof etiladi. Aktivlar xo’jalik sub’ektlarning faoliyatini kengaytiradi va kelgusida rivojlanish uchun zarur bo’lgan foyda olish imkonini yaratadi. Aktivlar iqtisodiy kategoriyalardan biri bo’lib, tayyorlash, ishlab chiqarish va sotish jarayonlarida bevosita ishtok etadi. Professor A.Sotivoliev, D.Sotivolieva, D.Shodibekovalarning fikrlariga ko’ra “Aktiv– ma’lum bir sanaga pul ko’rsatkichiga korxonaning mablag’lari, ularning tarkibi va joylanishi aks ettiruvchi buxgalteriya balansining qismi” hisoblanadi.I.Ismanovning fikricha “Xo’jalik yurituvchi sub’ektni faoliyatida ishtrok etadi resurslar bugungi buxgalteriya hisobi amaliyotida aktivlar deb e’tirof etilib, ularni shartli ravishda uzoq muddatli ( asosiy kapital va joriy aktivlar (aylanma kapital) kabi guruhlarga bolinadi.Ishlab chiqarishni amalga oshirishda, mahsulot sifatini yaxshilashda, rakobatbardoshligini oshirishda va ishlab chiqarish jarayonining qo’lamini ko’paytirishda xo’jalik sub’ektlar faoliyatida uzoq muddatli aktivlar mavkeyini yanada oshirishda xizmat qiladi 5 . Ular tarkibiga asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, kapital qo’yilmalar, uzoq muddatli investitsiyalar, o’rnatiladigan asbob-uskunalar, kapital qo’yilmalar, uzoq muddatli debitorlik qarzlari va kechiktirilgan xarajatlar kiradi. Xo’jalik sub’ektlarining jami aktivlari tarkibida joriy aktivlar yuqori mavqenitiklaydi. Joriy aktivlar o’zining harakatchiligi, tez pulga almashuvchanligi bilan xo’jalik sub’ekti faoliyatida yuqori samara korsatuvchi mablag’lardan bo’lib hisoblanadi. Xo’jalik sub’ektlarning joriy aktivlari uzoq muddatli aktivlardan farq qilib, bir ishlab chiqarish siklida to’la iste’mol qilinadi, o’z qiymatini tayyor mahsulotga o’tkazadi va ashyoviy-natura ko’rinishida ham, qiymat tavsifida ham tiklanadi va shu yo’sinda uzluksiz harakatda bo’ladi. Xo’jalik sub’ektlarining joriy aktivlari, pul mablag’lari , ularningkavalentlari va oladigan schyotlar bo’lib, xo’jalik muomolarining ushbu aktivlari quydagilarga bo’linadi: 6

5 Uzok mudatli aktivlarning buxgalteriya xisobi va audit metodologiyasini jamlashtirish masalalari .i.f.d. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan avtoreferati.T.:2008.-19 b. 7

8–tovar-moddiy zahiralari; –oladigan schyotlar; –oldindan to’langan sarflar (berilgan bo’naklar); –debitorlik qarzlari; –pul mablag’lari va ularning ekvivalentlari; Joriy aktivlar to’g’risida xorijlik iqtisodchi olim V.V.Kovalev qo’yidagi fikrlarni bayon etgan: “Aylanma kapital –odatda aktivlar deb nomlanib, bir yildan ortiq bo’lmagan davrda xo’jalik sub’ekti qo’llamalarida ishtirok etuvchi mablag’lardir. Aylanma mablag’lar xo’jalik sub’ektining harakatlanuvchi aktivlari sifatida namoyon bo’ladi va bir ishlab chiqarish jarayonida yoki bir yil davomida ishlatiladigan pul mablag’lari tushuniladi. Yo.Abdullaev, A.Ibrohimov va M.Raximovlarning fikrlariga ko’ra, “Joriy aktivlar tarkibiga xo’jalik sub’ektining moddiy aylanma mablag’lari, pul mablag’lari, qisqa muddatli moliyaviy qo’yilmalar hamda qarshi tomonga bo’lgan debitorlik majburiyatlari kiritiladi” deb tariflangan. Ammo, bu yerda ham “qarshi tomonga bo’lgan debitorlik majburiyati “ tushunchasi tahrir etish hamda muddati kechiktirilgan xarajatlarning joriy qismini qo’shish maqsadga muvofiq. Amaldagi 1-sonli “Hisob siyosati va moliyaviy hisobot “ nomli BHMS 6 ning 69.2.-bandiga asosan joriy aktivlarga quydagicha ta’rif etilgan:”Asosan qayta takroriy sotish maqsadida yoki qisqa muddatda ushlab turilgan bo’lsa va undan hisobot vaqtidan keyngi 12 oy mobaynida foydalanish kutilayotgan bo’lsa, bunday hollarda u joriy aktiv sifatida taklif etilishi lozim “ deb izohlangan . Bizningcha, joriy aktivlarga berilgan mazkur ta’rif ham uning mohiyatini to’la ochib beraolmagan. Ishlab chiqarish uzluksizligini ta’minlash uchun xo’jalik sub’ekti tasarrufida bor bo’lgan resurslar zahirasiga, shuningdek, ularning normadan ortiqcha to’planib qolmasligiga ahamiyat berish lozim. Aks xolda mablag’larning aylanuvchanligi sekinlashadi va ishlab chiqarish jarayoni buziladi.

96 www.fmc.uz

Joriy aktivlarni ishlab chiqarishda ishtrok etish xarakteri va unga ta’sir etish darajasiga ko’ra, shuningdek, hosil bo’lish manbalari bo’yicha tarkiblash mumkun. Joriy aktivlarning tasniflanishi keltirilgan bo’lib, ular quydagicha tarkib bo’yicha ajratiladi. I. Likvidlik darajasiga ko’ra : II. Joriy aktivlarning ishlab chiqarishdagi qatnashish o’rni va darajasiga ko’ra. III. Joriy aktivlarning me’yorlashtirish darajasiga ko’ra: IV. Joriy aktivlarni shakllanish manbasiga ko’ra: V. Joriy aktivlarning to’lovga layoqatligini baholashga tavakkalchilik darajasiga ko’ra esa. Iqtisodiyot sub’ektlarining faoliyatida xo’jalik aloqalari muhim o’rin tutadi. Chunki bu aloqalar orqali ta’minot, ishlab chiqarish , mahsulotlarni jo’natish va sotish jarayonlari amalga oshiriladi. Xo’jalik sub’ektlar faoliyatida joriy aktivlardan samarali foydalanish evaziga mahsulot tannarxi kamayishi, foydaning ko’payishi va rentabellik darajasining ortishiga erishiladi. Xo’jalik sub’ektining joriy aktivlari ishlab chiqarish va hisob-kitob funksiyalarini bajarishi bo’yicha tavsiflanishi lozim. Mablag’larning me’yordan ortiqcha saqlanishi esa ulardan samarasiz foydalanishga olib keladi. Joriy aktivlar yukoridagi singari tasniflanishi bilan bir katorda ularning tarkibiy tuzulishi Moliya vazirligi tomonidan 2002 yil 27 dekabrdagi 104 – sonli buyrugiga asosan kabul kilingan <<Buxgalteriya balansi>> (1-shakl) kuydagi kurinishda bulishni tavsiya etamiz (2-chizma). Ishlab chikarish boskichining kiskartirilishi aylanma mablaglar aylanuvchanligini kiskartiradi va faoliyatiga kuyida xolatlada ta’sir etadi: - zahiralar aylanish davrini kiskartiradi; - tugallanmagan ishlab chikarish aylanish davrini kiskartiradi; - tayyor maxsulotlar aylanish davrini kiskartiradi; Ishlab chikarish boskichining kiskartirilishi aylanma mablaglar aylanuvchanligini kiskartiradi va faoliyatiga kuyida xolatlada ta’sir etadi:

- zahiralar aylanish davrini kiskartiradi;

Tayyor maxsuotTugallanmagan ishlab chiqarishIshlab chiqarish zaxiralariTovar-moddiy zaxiralari, jami Tovarlar Boshqa debitorlik qarzlariXodimlar- ning boshqa operasiyalar bo’yicha qarziTa’sischilar- ning ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha qarziMaqsad davlat jamg’armalariv a sug’urtalar bo’yichaByudjetga soliq va yig’imlar bo’yicha bo’nak to’lovlariMol yetkazib beruvchilar va pudrvtchilarga berilgan bo’naklar Qisqa mudatli investitsiyalarChet el valyuta- sidagi pul mablag’lari Kechiktirilgan xarajatlarXisob-kitob schyotidagi pul mablag’lari Kelgusi davr xarajatlari Kassadagi pul mablag’lari Boshqa joriy aktivlar, jamiPul mablag’lari, jamiDebitorlar, jami JORIY AKTIVLAR Xodimlarga berigan bo’naklar Boshqa pul mablag’lari va ekvivaletlariSho’’ba va qaram xo’jalikjamiyaat larning qarziAjratilgan bo’l- inmalarning qarziХаридор ва буюрт- мачиларнинг карзиshundan; muddati o’tgan- tugallanmagan ishlab chikarish aylanish davrini kiskartiradi; - tayyor maxsulotlar aylanish davrini kiskartiradi; Xujalik sub’ektlaridagi joriy aktivlarda asosiy urinni tovar-moddiy zahiralari egallaydi. 2- chizma. Joriy aktivlarning takomillashtirilgan tarkibi. 7

7 Chizma muallif tomonidan ishlab chikilgan.

Chunki, bu bandda xojalik sub’ekti ishlab chikarishni yuritishga zarur bolgan xom-ashyo va materiallar jamlanadi. Unda xom-ashyo va materiallar, sotib olingan yarim tayyor maxsulotlar va butlovchi buyumlar, konstruksiyalar va detallar, urug, yem – xashak, yokilgi, idishlar va idishbob materiallar, extiyot kismlar, kayta ishlash uchun chetga berilgan materiallarning xakikiy tannarxi ( sotib olish va olib kelish bilan boglik xarajatlar) kursatiladi. 1- jadval Foydalanishning iqtisodiy mazmuniga ko’ra Tovar - moddiy zahiralari guruhlari Tovar- moddiy zahiralarning nomlari Iqtisodiy mazmuni 1 Xom-ashyo Maxsulotning moddiy asosini tashkil etadigan mexnat ashyolaridir 2 Materiallar Xom-ashyoga ta’sir etish uchun kullaniladigan va maxsulotga ma’lum iste’mol xususiyatini berishda foydalaniladigan vositalardir 3 Sotib olingan yarim tayyor maxsulotlar va butlovchi kismlar Ma’lum darajada ishlov boskichidan utgan, lekin xali provard maxsilot darajasiga yetkazilmagan maxsulotlar 4 Yokilgi Kumir, benzin, torf, gaz va neft’ maxsulotlari 5 Extiyot kismlar Mashina va jixozlarni tuzatishda, ishdan chikkan kismlarni almashtirishda kullaniladigan mashina va mexanizmlarning detal’ agregat va kismlar 6 Kurilish materiallari Bevosita kurilish va montaj ishlari jarayonida, kurilish kisimlarini tayyorlashda, bino va inshootlarning aloxida konstruksiya va kurilmalarni kutarishda va kurib tugatishda foydalaniladi 7 Idish va idish materiallari Turli material va maxsulotlarni urash, joylashtirish, tashish xamda saklashda ishlatiladigan buyuumlar 8 Inventar’ va xujalik anjomlari Xujalik faoliyatida ishlatiladigan inventar’ buyumlar, kiradi 9 Boshka tomonga kayta ishlashga berilgan materiallar Xojalik sub’ekti balansida turgan, kayta ishlash uchun boshka xujalik sub’ektiga berilgan materiallar 10 Boshka materiallar Yukorida kursatib utilmagan boshka materiallar Mahsulot ishlab chiqarish rejasining bajarilishi, tannarxning pasayishi, foyda va ishlab oshishi, xo’jalik sub’ektini moddiy resurslar bilan belgilangan assortimenti va sifati bo’yicha ta’minlashiga bog’liq. Joriy aktivlarning shakillanish manbalariga nazar tashlaydigan bo’lsak, uning asosiy manbasi sifatida o’z aylanma mablag’larining mavjud xisobi hisoblanadi. Ya’ni, xo’jalik sub’ektining o’z manbalari birinchi navbatda uzoq muddatli aktivlarini qoplovchi manba bo’lishi hamda qolgan kismgina joriy aktivlarni qoplashga tegishli bo’lib hisoblanadi. Bundan tashqari xo’jalik sub’ektlari joriy

aktivlarini bank kreditlari xisobiga, kreditorlik qarzlari hisobiga hamda boshqa manbalar hisobiga shakllantirishi mumkun. Xo’jalik sub’ekti imkon qadar joriy aktivlarni kreditorlik qarzlari hisobiga shakllantirmasligi lozim bo’ladi.

2. Joriy vositalar tahlilining maqsadi va vazifalari. Iqtisodiyotni modernizasiya qilish sharoitida iqtisodiyotni boshkarishda zarur bo’lgan axborot bilan ta’minlashda o’ziga xos bo’lgan tizimga ehtiyoj seziladi. Axborot to’plash, umumlashtirish va ishlashning eng muhim vositalaridan biri buxgalteriya hisobidir. Joriy aktivlar hisobida ularning harakatlarini tarkibiytuzilishi bo’yicha hujjatlashtirib borish dolzarb masalalardan biri bo’lib qoplanadi. Buxgalteriya hisobida joriy aktivlarning asosiy tarkibiy elementi xisoblangan tovar-moddiy zahiralarini to’g’ri baholash muhim ahamiyatga ega. 21-sonli «Tovar- moddiy zahiralar» nomli BHMSning 13-bandiga asosan tovar-moddiy zahiralar tashkilotning buxgalteriya balansiga tannarxi bo’yicha kiritiladi, u xarid qiymati (etkazib beruvchiga to’lanadigan summalar) va ularni xarid qilish bilan bog’liq bo’lgan barcha xarajatlarni ichiga oladi- deb ifodalangan. Ishlab chiqarishning moddiy sharoitlaridan biri mehnat buyumlari xisoblanadi. Amalda ular TMZlar deb ataladi. Asosiy vositalardan farq qilib, materiallarning har bir turi bo’yicha me’yoriy miqdori korxona tomonidan mustaqil belgilanadi. Materiallar harakati bilan bog’liq xarajatlar o’z vaqtida hujjatlarda rasmiylashtirish ularning hisobini to’g’ri yuritishni ta’minlaydi. Xo’jalik sub’ektlarga materiallarning o’z vaqtida keltirilishni ta’minot bo’limi nazorat qilib boradi. Mol otkazib beruvchilardan olingan schyot va boshqa hisob-kitob xujjatlari, eng avvalo , xo’jalik sub’ekti buxgalteriyasiga topshiriladi, ular tekshiriladi, royxatga olinadi. Shundan so’ng bu hujjatlar xo’jalik sub’ektining ta’minot bo’limiga topshiriladi. Joriy aktivlarni hisobda to’g’ri aks ettirish va yuritishda buxgalteriya hisobining asosiy vazifalaridan bo’lib kuyidagilar xisoblanadi. –joriy aktivlarni samarali boshqarishda buxgalteriya hisobi ma’lumotlarni umumlashtirish;

–xo’jalik sub’ektining joriy aktivlarini samarali boshqarish uchun axborot bilan ta’minlash, –joriy aktivlarning hisob-kitoblarni tartibga soluvchi me’yoriy xujjatlar asosida joriy aktivlar hisobini o’z vaqtida amalga oshirish;

–tovar-moddiy zahiralar xo’jalik sub’ekti tomonidan ishlab chikarish limitlar va smetalarga muvofiq foydalanishning amaldagi koidalarga rioya qilish kassada , banklardagi hisob-kitob, valyuta va boshqa schetlarda pullar borligi va butligini nazorat qilish; –kiska muddatli investisiyalarning holati va harakati to’g’risida ishonchli ma’lumotlarni shakllantirish; –debitorlik qarzlarini o’z vaqtida hisobiga olinishini va ularni schotlarda to’g’ri aks ettirish; –hisob-kitob to’lov intizomga rioya qilinishi ustidan nazorat olib joriy aktivlar harakati bo’yicha hisobotlarni o’z vaqtida tuzish va solik organlarga taqdim etish. Xo’jalik sub’ektlarning asosiy ko’rsatkichlaridan biri hisoblangan joriy aktivlar bilan ta’minlanganlik darajasiga asosiy e’tibor berilgan. Xo’jalik sub’ekti o’z maqsadini muvaffaqiyatli hal etishda ishlab chiqarish bilan ta’minlanish holatiga alohida e’tibor beradi. Ishlab chiqarish jarayoning bir maromda amalga oshirilishi ko’p xo’jalik sub’ektining ishlab chiqarish zahiralari bilan birga ham bog’liqdir. Shu kunda xo’jalik sub’ektlarining iqtisodiy ahvoli barqaror bulmagan ishlab chiqarish zahiralarini sotib olishlari uchun o’z mablagiga ega bo’lmagan hollarda bank kreditidan ham foydalinishi mumkun . tavakkalchilik shaklidan qat’iy nazar tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda yetarli darajada mablag’lar bilan ta’minlanishi taqozo etadi. Jami mablag’ tarkibida joriy aktivlar har qanday sharoitida asosiy va butun mavqeni egallaydi. Joriy aktivlar o’zining harakatchalligi, tez pulga aylanuvchanligi bilan xo’jalik sub’ekti faoliyatida yuqori samara qirituvchi mablag’lar bo’lib hisoblanadi. Xo’jalik sub’ektlari faoliyati joriy aktivlardan samarali foydalanish evaziga mahsulot tannarxi kamayishi, foydaning ko’payishi va rentabellik darajasining ortishiga erishiladi. Biroq bu joriy aktivlarni qay tarzda shakllanishi va ulardan

foydalanishga bevosita bog’liq. Bu sohadagi xo’jalik muomolarini

takomillashtirishda hisob, taxlil va nazorat qilish masalalari muhim ahamiyat kasb etadi. Joriy aktivlarning manbalarnini shakllanishida o’z mablag’larining yetishmovchiligiga xo’jalik sub’ekti o’z faoliyatiga bog’liq yoki bog’liq bo’lmagan sabablar natijasida yuzaga keladi. Xo’jalik sub’ektida mavjud bo’lgan o’z joriy aktivlari saqlanish holati yetarli darajada taminlanmaganligini, joriy aktivlardan noqonuniy foydalanish natijasida, bo’lmagan foyda hisobidan kapital qurilish evaziga ma’lum summani yokotilishiga sabab bo’ladi. Xo’jalik sub’ekti tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy shart-sharoit ham joriy aktivlar holatiga samarali darajada o’z tasirini o’tkazadi. Foydanaliyotgan tovar-moddiy zahiralar bahosining o’sishi orqali xo’jalik sub’ektida yuqori miqdorda joriy aktivlar yetishmovchiligini keltirib chiqaradi. Ushbu yetishmovchilikni to’ldiruvchi manbalardan biri inflyasiya jarayonida yuqori foyz stavkali kreditlar hisoblanadi. Mamlakatda amalga oshirilayotgan moliyaviy siyosat xo’jalik sub’ektining odatiy moliyaviy-ishlab chiqarish faoliyatini ragbatlantirishi mumkin, jumladan, joriy aktivlardan samarali foydalanishi ta’minlaydi. Bunda muhim rolni mamlakat davlat soliq siyosati egallaydi. Masalan, mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga qator anikllarning bog’likligi, xo’jalik sub’ektida qo’shilgan qiymat solig’i, daromad soliqlari bo’yicha bo’nak to’lovlari yuzasidan hisoblashishlar xarajatlarining ortishiga olib keladi. Joriy aktivlarni hisobga olishda ularni to’g’ri baholashda quydagilarga alohida e’tibor qaratish lozim: –investisiya qarorlarini qabul qilish ; –ishlab chiqarish qarorlari qabul qilish; –moliyaviy qarorlar ; –daromadlar, foyda va dividentlar to’g’risida qarorlar qabul qilish nuktai nazaridan dolzarb hisoblanadi. Bugungi fan-texnika taraqiy etayotgan sharoitda xo’jalik sub’ektlarining buxgalterlari tomonidan amalga oshiriladigon operativ hisob-kitob ishlarining

ko’pchilik qismi komp’yuterlarda maxsus dasturlar orqali amalga oshirilmoqda.

Xo’jalik sub’ektini joriy aktivlar bilan ta’minlanganlik tahlilida: joriy aktivlar bilan ta’minlanganlikni tahlil qilishda joriy aktivlarni belgilangan nomativlar bilan summada va aylanish kunlarida taqqoslash; –o’z va qarz mablag’larining muomalaridagi ishtrokini aniqlash; -joriy aktivlarning umuman va turlari bo’yicha shakllanish manbalarini tahlil qilib chiqish zarur. Korxonaning joriy aktivlarini taxlili uch bosqichda amalga oshiriladi:  Korxonaning joriy aktivlari xolatining tahlili  Korxonaning joriy aktivlar bilan ta’minlanganlik tahlili  Korxonaning joriy aktivlardan foydalanish samaradorligi tahlili Korxonaning joriy aktivlari xolatining tahlili. Korxonaning joriy aktivlari holatini tahlil qilishda joriy aktivlarning ma’lum sanaga mavjud hajmi, ularning yil va qator yillardagi o’zgarishini hisoblab chiqish, o’z joriy aktivlarining joylashtirilishini tahlil qilish kerak bo’ladi. Joriy aktivlar tahlili joriy aktivlarni tavsiflovchi, tahlil qilinayotgan yil boshi va ohiriga bo’lgan ko’rsatkichlarni, ularning bir yildagi o’zgarishlarini aniqlashdan boshlanadi. Bu ma’lumotlar buxgalteriya balansi aktivi 2-bo’limi (A2) yakunidan olinadi. Mablag’lar harakatchanligining tahlili. Balans ma’lumotlariga asoslanib, korxona mablag’larini tez pulga aylanish holati o’rganiladi. Bunday tahlilning zaruriyati bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarda qattiq moliyaviy cheklanishlarning paydo bo’lishi va olingan qarzlarni qaytarish imkoniyatlarini o’z vaqtida hisoblab, baho berishda ko’rinadi. Ayniqsa to’lov majburiyatlarining muddati korxona mulki faoliyat natijasida pulga aylanish muddatiga mos kelishi, moliyaviy holatini yaxshilanishiga ta’sir ko’rsatadi. Shu bois korxona aktivlarining harakatchanligini tahlil qilgan holda qarzlarni qaytarishga yetarli yoki yetishmasligi muntazam o’rganilishi lozim.

3. Asosiy vositalarning iqtisodiy mohiyati, ularni turkumlash va baholash Asosiy vositalar - korxona tomonidan uzoq muddat davomida xo’jalik faoliyatini yuritishda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko’rsatish jarayonida yoxud ma‘muriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga oshirish maqsadida foydalanish uchun ishlatiladigan moddiy aktivlardir.3 5-sonli BHMS «Asosiy vositalar» (Oo’zR AV tomonidan 20.01.2004 yilda 1299-son bilan roo’yxatdan oo’tkazilgan)da asosiy vositalarga ana shunday ta‘rif berilgan. Mazkur standart mulk, xoo’jalik yuritish yoki tezkor boshqaruv huquqlari asosida xo’jalik yurituvchi sub‘ektga tegishli boo’lgan asosiy vositalar hisobi tartibiva uslubiyatini belgilaydi. Shunindek buxgalteriya hisobi tizimida asosiy vositalarni hisobga olishning o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berishda foydalanilgan buxgalteriya hisobini yuritish sohasidagi me‘yoriy hujjatlar, uslubiy materiallar va standartlar 1-ilovada keltirilgan. Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirish yo’nalishida ko’rsatilgan chora-tadbirlarni ro’yobga chiqarish uchun milliy valyuta va narxlarning barqarorligini ta‘minlash, valyutani tartibga solishning zamonaviy bozor mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish, mahalliy byudjetlarning daromad bazasini kengaytirish, tashqi iqtisodiy aloqalarni kengaytirish, eksportga mo’ljallangan mahsulot va materiallar ishlab chiqarish uchun zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, transport-logistika infratuzilmasini, tadbirkorlikni rivojlantirish hamda xorijiy investorlar uchun investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish, soliq ma‘murchiligini yaxshilash, bank faoliyatini tartibga solishning zamonaviy prinsiplari va mexanizmlarini joriy etish, ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklarini rivojlantirish, shuningdek turizm industriyasini jadal rivojlantirish nazarda tutilmoqda. 1 Asosiy vositalar va ularning tahlili to‘g‘risida bir qator iqtisodchi olimlar o‘zlarining mualliflik yondoshuvlarini bildirib o‘tishgan. Jumladan, 1 G‘ulomova F.G‘ ‖Zamonaviy buxgalteriya hisobi: noldan balansgacha‖ o‘quv qo‘llanma va masalalar to‘plami Toshkent-2015 yil, 90-b.

Shog‘iyosov.T.SH. ―Kompleks iqtisodiy tahlil nomli darsligida quyidagicha mualliflik yondoshuvi aks ettirilgan: ―Asosiy vositalar deb tarkibiga bir yildan ko’proq muddatda xizmat qiladigan yoki xizmat muddatidan qa‘tiy nazar har bir birligi (to’plami)ning qiymati O’zbekiston Respublikasida belgilangan eng kam ish haqining ellik baravari miqdoridan ko’p bo’lgan (sotib olish vaqtida) aktivlar kiradi. Korxona rahbari hisobot davri uchun buyumlarni asosiy vositalar tarkibida hisobga olish uchun ularning pastroq qiymatini, buni hisob siyosatida aks ettirgan holda belgilash huquqiga ega.As о siy v о sitalar xususiyatlari bo‘yicha bir nechta turlarga bo‘linadi:1. As о siy v о sitalarning k о rx о naning ishlab chiqarish jarayonida qatnashuviga qarab: - aktiv as о siy v о sitalar; - passiv as о siy v о sitalar. 2. As о siy v о sitalarni ma`lum tarm о qlarga bo‘ysunuviga qarab: - san о at ishlab chiqarish as о siy v о sitalari; - b о shqa tarm о q as о siy v о sitalari; - n о ishlab chiqarish tarmoqlaridagi as о siy v о sitalar. 2 3. As о siy v о sitalarning f о ydalanish jarayonidagi qatnashuviga qarab: - f о ydalanishdagi as о siy v о sitalar; - f о ydalanishdan о lib qo‘yilgan (k о nservatsiya qilingan) asosiy vositalar. 4. As о siy v о sitalarning turlarga ajratilishi bo‘yicha: - yer; - bin о lar; - insh оо tlar; - uzatish m о slamalari; 2 Shog‘iyosov.T.SH.―Kompleks iqtisodiy tahlil‖. Toshkent.: ―Iqtisod-moliya‖ nashriyoti, 2009 yil, 84-b.

- his о blash texnikasi va k о mpyuterlar; - mashina va uskunalar; - transp о rt v о sitalari; - asb о b uskunalar; - xo‘jalik jih о zlari; - ishlab chiqarish inventarlari; - ishchi va mahsuld о r hayv о nlar; - ko‘p yillik ekinlar va b о shqa as о siy v о sitalar. 5. Mulkiy egaligiga qarab: - o‘ziga tegishli as о siy v о sitalar; - ijaraga о lingan as о siy v о sitalar. Bundan tashqari as о siy v о sitalarning yana b о shqa bir xususiyatlari bo‘yicha ham tasniflash mumkin.Asosiy vositalar bajaradigan vazifasiga ko‘ra ishlab chiqarish va noishlab chiqarish vositalariga bo‘linadi. Ishlab chiqarish asosiy vositalari bevosita moddiy ne‘matlarni yaratishda ishtirok etadigan vositalardir. Noishlab chiqarish asosiy vositalari guruhiga uy-joy hamda kommunal-xo‘jalik, maishiy xizmat, sog‘liqni saqlash, ta‘lim va boshqalarning asosiy vositalari kiritilgan. Asosiy vositalarning bunday guruhlanishi ulardan foydalanish samaradorligini baholash, eskirgan vositalarni almashtirish, keraksiz asosiy vositalarni boshqa xo‘jalik yurituvchi sub‘ektga berish yoki sotish to‘g‘risidagi qaror qabul qilish, shuningdek ularning eskirishini to‘g‘ri hisob-kitob qilish uchun zarurdir.H о zirgi shar о itda k о rx о nalarda as о siy v о sitalarning barcha turlarini kerakli nisbatda va tarkibda bo‘lishini ta`minlash maqsadga muv о fiqdir. 0110 - Yer; 0111 - Yerni obodonlashtirish;

0112 - Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo’yicha olinadigan asosiy vositalarni obodonlashtirish; 0120 - Binolar, inshootlar va uzatuvchi moslamalar; 0130 - Mashina va asbob-uskunalar; 0140 - Mebel va ofis jihozlari; 0150 - Kompyuter jihozlari va hisoblash texnikasi; 0160 - Transport vositalari; 0170 - Ishchi va mahsuldor hayvonlar; 0180 - Ko’p yillik o’simliklar; 0190 - Boshqa asosiy vositalar; 0199 - Konservatsiya qilingan asosiy vositalar. Hisobga olish va hisobotda asosiy vositalar ob‘ekti boshlang’ich qiymat, qoldiq qiymat, tiklash va tugatish qiymati bo’yicha aks ettiriladi. Haq evaziga sotib olingan asosiy vositalar ob‘ektining boshlang’ich qiymati quyidagi xarajatlardan tashkil topadi: - aktivlarni yetkazib beruvchilarga hamda shartnoma bo’yicha qurilish- montaj ishlarini bajarganlik uchun pudratchilarga to’lanadigan to‘lovlar; - asosiy vositalar ob‘ektiga doir huquqni sotib olish munosabati bilan amalga oshirilgan ro’yxatdan o’tkazish yig’imlari, davlat bojlari va boshqa shunga o’xshash to’lovlar; - bojxona bojlari va yig’imlari; - asosiy vositalar ob‘ektlarini sotib olish (barpo qilish) munosabati bilan soliqlar va yig’imlar to‘lovlari (agar ular qoplanmasa); - asosiy vositalar ob‘ektlarini sotib olish (barpo qilish) bilan bog’liq axboriy va maslahat xizmatlari uchun to’langan to‘lovlar;

- asosiy vositalar ob‘ektlarini yetkazib berish (barpo qilish) xatarini sug’urtalash bo’yicha xarajatlar; - asosiy vositalar ob‘ektini sotgan vositachilarga to’lanadigan haqlar; - asosiy vositalarni o’rnatish, montaj qilish, sozlash va ishga tushirishga oid xarajatlar; - aktivdan mo’ljal bo’yicha foydalanish uchun uni ishchi holatga keltirish bilan bevosita bog’liq boshqa xarajatlar. Kreditdan foydalanganlik uchun foizlarni to’lashga doir xarajatlar qarzga olingan kapital hisobidan butkul yoki qisman sotib olingan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymatiga kiritilmaydi. Qurilish davrida qurilish uchun olingan uzoq muddatli kredit bo’yicha hisoblangan foizlar barpo etilgan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymatiga kiritiladi. Korxonaning o’zida tayyorlangan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati deb asosiy vositalarning mazkur ob‘ektlarini tiklash (qurish, qurib bitkazish) bo’yicha haqiqiy xarajatlar summasi tan olinadi. Korxona tomonidan tekinga (hadya shartnomasi bo’yicha) olingan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati deb sotib olish xarajatlarini hisobga olgan holda buxgalteriya hisobiga qabul qilingan sanadagi ularning joriy qiymati tan olinadi. Buxgalteriya hisobiga qabul qilingan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymatini o’zgartirishga asosiy vositalarning tegishli ob‘ektlari qurib bitkazilgan, qo’shimcha jihozlangan, rekonstruksiya qilingan, zamonaviylashtirilgan, texnik qayta qurollantirilgan, qisman tugatilgan va ular qayta baholangan holatlarda ruxsat etiladi. Misol. ,,O‘zbektelekom‖ AK Andijon filiali mol yetkazib beruvchidan 5 mln.so’mga aloqa uskunasini sotib olgan, transport xarajatlari - 300 ming so’mni, o’rnatish va montaj ishlari - 100 ming so’mni, uskunani o’rnatish jarayonida shikastlangan devorni ta‘mirlash ishlari - 80 ming so’mni tashkil etgan. Uskunaning boshlang’ich qiymati 5 000 000 + 300 000 + 100 000 = 5 400 000 so’mni tashkil etadi. O’rnatish jarayonida shikastlangan devorni ta‘mirlash xarajatlari boshlang’ich qiymatga kiritilmaydi va joriy xarajatlarga o’tkaziladi. 3 3 Vahobov A.V. Ibrohimov A.T. Ishonqulov N.F. ―Moliyaviy va boshqaruv tahlili‖. Toshkent.:-2005 yil, 289-b.

Boshlang’ich qiymatini o’zgartirishga asosiy vositalarning tegishli ob‘ektlari qurib bitkazilgan, qo’shimcha jihozlangan, rekonstruksiya qilingan, zamonaviylashtirilgan, xarajatlar aktivdan kutilayotgan foydani oshirsa va undan foydalanish natijasida iqtisodiy nafni oshirishga imkon bergan holatlarda ruxsat etiladi. Asosiy vositalarni xarid qilish, o’rnatish, zamonaviylashtirish, rekonstruksiyalash bo’yicha xarajatlarni ularning boshlang’ich qiymatiga o’tkazish kapitallashtirish deb ataladi. Asosiy vositalarning ishlash qobiliyatini tiklash bo’yicha joriy va kapital ta‘mirlashga oid har qanday boshqa xarajatlar joriy xarajatlar sifatida ko’rilishi va kapitallashtirilmasligi lozim. Qoldiq (balans) qiymat - jamlangan eskirish summasini chegirgan holda asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati. Vaqt o’tishi bilan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati ular qiymatining oshishi, shuningdek inflyatsiya munosabati bilan ko’payishi mumkin. Shuning uchun vaqti-vaqti bilan asosiy vositalarni qayta baholash va ularning tiklash qiymatini belgilash zarurati paydo bo’ladi. Tiklash qiymati (qayta baholashdan keyingi qiymat) – asosiy vositalarninghozirgi narxlar sharoitidagi qiymatidir. U hukumat qaroriga ko’ra o’tkaziladigan qayta baholash natijasida shakllanadi. Joriy qiymat – asosiy vositalarning ma‘lum sanadagi amal qilayotgan bozor narxlari bo’yicha qiymati yoki aktivni almashtirish mumkin bo’lgan summa. Tugatish (likvidatsion) qiymati - asosiy vositalarning chiqib ketishi bo’yicha kutilayotgan xarajatlarni chegirgan holda kutilayotgan foydali xizmat muddati oxirida asosiy vositalarni tugatish chog’ida olinadigan aktivlarning faraz qilinayotgan summasi.

O'xshashlar

Kassa muomilalarini hisobga olish

Asosiy vositalar hisobi

Asosiy vositalar harakatining tahlili

Asosiy vositalar harakati hujjatlashtirish

Asosiy vositalar amortizatsiyasi. Eskirish hisobi