Asosiy vositalar hisobi - Iqtisodiyot - Referatlar

Asosiy vositalar hisobi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

204.5 KB

Ko'chirib olish

Asosiy vosi t alar hisobi Reja: 1.Asosiy vositalarning mohiyati va turlari 2.Asosiy vositalarni baholash tartibi. 3.Asosiy vositalarning kirimini hisobga olish tartibi. 4.Asosiy vositalarga eskirish hisoblash usullari 5.Asosiy vositalarni ishchi holatda saqlash xarajatlari va keyingi kapital qo’yilmalar hisobi 6.Asosiy vositalarning chiqib ketishini hisobga olish 7.Asosiy vositalar haqidagi ma’lumotlarni hisobotlarda aks ettirish

Asosiy vositalarning mohiyati va turlari. O’zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonunning 4- moddasida «Asosiy va joriy aktivlar, majburiyatlar, xususiy kapital, zahiralar, daromadlar va xarajatlar, foyda, zararlar hamda ularning harakati bilan bog’liq xo’jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobining ob’ektlaridir»- deb ko’rsatib o’til- gan. Buxgalteriya hisobini ob’ektlaridan biri hisoblanuvchi aktivlarni korxona faoliyatida ishlatish yoki foydalanish muddati nuqtai nazardan ikkita yirik guruhga ajratish mumkin:  bir yildan kam muddat mobaynida foydalaniladigan aktivlar;  bir yildan ortiq muddat mobaynida foydalaniladigan aktivlar. Bir yildan ortiq muddat mobaynida foydalaniladigan aktivlarni «uzoq muddatli aktivlar» deb aytiladi va ular tarkibiga moddiy va nomoddiy aktivlar kiradi. Moddiy (asosiy vositalar) va nomoddiy aktivlar - bu bir yildan ko’proq foydali xizmat qilish muddatiga ega bo’lgan ishlab chiqarish, ma’muriy maqsadlar uchun foydalanadigan va qayta sotish uchun mo’ljallanmagan aktivlardir. Moddiy aktivlarni eskirishi nuqtai nazardan uch guruhga ajratish mumkin:  eskirishga tegishli bo’lgan aktivlar - binolar, inshootlar, uskunalar, mebel, qurilmalar va shunga o’xshashlar;  emirilishga tegishli bo’lgan aktivlar - foydali qazilmalar, o’rmon boy- liklari;  emirilishga yoki eskirishga tegishli bo’lmagan aktivlar – foydalanish-dagi er. Uzoq muddatli moddiy aktivlar tarkibida asosiy vositalar katta salmoqqa ega bo’lib, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatida katta rol o’ynaydilar. O’zbekiston Respublikasining 5-sonli Buxgalteriya hisobi milliy standartining 7-

bandida asosiy vositalarga quyidagicha ta’rif berilgan: « Asosiy vositalar - moddiy ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalarida uzoq (bir yildan ortiq) muddat davomida foydalaniladigan hamda ijaraga berish uchun mo’ljallangan moddiy aktivlardir». Berilgan ta’rifga ko’ra, asosiy vositalarning asosiy xususiyatlari - korxonalar faoliyatida uzoq muddat mobaynida foydalanishi yoki ijaraga be-rilishidir. Shuningdek, ularning yana boshqa xususiyatlari – xizmat muddati mo-baynida o’zini natural-buyum shaklini saqlab qolishi va o’z qiymatini sekin-asta eskirish tariqasida chiqarib borishidir. Asosiy vositalar tarkibi, xizmat muddati, qiymati va boshqa bir qator ji- hatlari bo’yicha turlicha bo’lishi ularni hisobga olishda ham bir qator muammo- larni yuzaga keltiradi. Asosiy vositalarning foydali xizmat qilish muddati davomida davriy es- kirish hisoblab boriladi. Bir qator asosiy vositalarning barcha qiymati eski-rish yo’li bilan hisobdan chiqarib borilsa, boshqa bir turdagi asosiy vosi-talarning tugatish qiymatidan qolgan qismi eskirish tariqasida hisobdan chiqarib boriladi. Asosiy vositalarni hisobga olishda e’tibor beriladigan yana bir masala bu ularning qaysi birlarini eskirish summasini ishlab chiqarilgan mahsulot tan-narxi tarkibiga kiritish yo’li bilan qoplanadi-yu, qaysi birlarini qiymati foyda hisobidan koplanishini aniqlab olishdir. Bu masalalar o’z navbatida asosiy vositalarni ta’mirlash va ularga texnik xizmat ko’rsatish bilan bog’lik xarajatlarni hisobga olishni to’g’ri aniqlash bilan ham bog’lik. Demak, asosiy vositalarni hisobga olishda yuqoridagi aytib o’tilgan masa- lalar bilan bog’liq quyidagi ikkita muammoni hal qilib olish lozim:  joriy hisobot davrida ular qiymatining qanday qismi hisobdan chiqariladi;  ularning balansda ko’rsatilgan qiymatini qoplanish summasi qanday hisoblanadi. Bu muammolarni xal qilish, albatta, bir qator savollarga to’g’ri javob topishni taqozo qiladi. Bular jumlasiga asosan quyidagilarni kiritish mumkin:

 Asosiy vositalarning boshlang’ich qiymatini qanday aniqlash kerak?  Asosiy vositalarning bir qismini xarajatlarga qanday olib borish kerak?  Asosiy vositalarni ta’mirlash, texnik xizmat ko’rsatish va ulardan foydalanish bilan bog’liq xarajatlar hisobini qanday olib borish kerak?  Hisobda asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning chiqib ketishini qanday ifodalash kerak? Kutubxona fondlari, qishloq xo’jalik mashinalari va qurollari qiymatidan qat’iy nazar, asosiy vositalarga qo’shiladi. Asosiy vositalarni hisobga olishni engillashtirish maqsadida uni batafsil turkumlab olish maqsadga muvofiqdir. Asosiy vositalar bir qator belgilari bo’yicha turkumlanadi (8.1- chizma). 8.1- chizma. Asosiy vositalarni turkumlanishi Buxgalteriya hisobida hisobga olishda asosiy vositalarni turlari bo’yicha (natural buyum shakliga ko’ra) quyidagi gruhlarga ajratiladi: Asosiy vositalarni ng turkumlanishi turlari b х yicha foydalanish darajasi b х yicha taallu q li li gi b х yicha tarmo q lar b х yichaa h amiyati b х yicha

 yer;  yerni obodonlashtirish;  moliyalanadigan lizing shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalar;  binolar, inshootlar va uzatuvchi moslamalar;  mashina va uskunalar;  mebel va ofis jihozlari;  komp ь yuter jihozi va hisoblash texnikasi;  transport vositalari;  ish hayvonlari;  mahsuldor hayvonlar;  ko’p yillik o’simliklar (daraxtlar);  boshqa asosiy vositalar;  konservatsiya qilingan asosiy vositalar. Ahamiyati bo’yicha , ya’ni ishlab chiqarishdagi ishtirokiga ko’ra, asosiy vositalarni, odatda, ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan va noishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan turlarga ajratib o’rganiladi. Х o’jalik faoliyatida foydalanish darajasi bo’yicha asosiy vositalarni harakatdagi va harakatda bo’lmagan turlarga ajratish mumkin. Т aalluqligi nuqtai nazardan xo’jalik yurituvchi sub’ektning o’ziga tegishli (ya’ni xususiy) bo’lgan va ijaraga olingan asosiy vositalarga ajratiladi. Т armoqlar bo’yicha esa asosiy vositalar sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport, savdo va umumiy ovqatlanish, sog’likni saqlash va hokazolar kabi iqtisodiyotning tarmoqlariga tegishli bo’lgan asosiy vositalarga guruhlanadi. Asosiy vositalarni baholash tartibi. Asosiy vositalarni to’g’ri hisobga olish faqat ularni baholashning yagona tamoyili bo’lgan sharoitdagina amalga oshirilishi mumkin. Moliyaviy hiso- botning xalqaro standartlari (MH Х S)ga muvofiq qiymatning quyidagi tushun- chalari mavjud:

boshlang’ich qiymati; joriy qiymati; qoldiq qiymati; tugatish qiymati; Asosiy vositalarni sotib olish, qurish, ishlab chiqarish yoki holatini yaxshilash bilan bog’liq to’g’ridan-to’g’ri xarajatlarni, jumladan, undan maqsadli foydalanish uchun zarur bo’lgan o’rnatish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni o’z ichiga oladi. Boshlang’ich qiymat — bu asosiy vositalarni yaratish (qurish va qayta qurish) yoki sotib olish bo’yicha xaqiqiy amalga oshirilgan xarajatlar qiymati bo’lib, jumladan to’langan va qayta qoplanmaydigan soliqlar va yig’imlar, shuningdek, tashib keltirish va montaj qilish, o’rnatish va foydalanishga topshirish bo’yicha xarajatlar va aktivni tayyorlanishi bo’yicha foydalanish uchun ishchi holatga keltirish bilan bevosita bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlarni o’z ichiga oladi. Boshlang’ich qiymat ob’ektni korxonada ishga tushirish paytida shakllanadi. Asosiy vositani korxonada bo’lib turgan davri mobaynida faqat uning boshlang’ich qiymatida hisobga olinadi. Mehnat vositalari turli davrlarda, turli mehnat unumdorligi darajasida, xom ashyo materiallarining baholari turlicha bo’lganda va turlicha ish haqi darajasi sharoitlarida ishlab chiqariladi. Shuning uchun ham, turli davrlarda ishlab chiqarilgan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati solishtirib bo’lmaydigan mehnat xarajatlarini aks ettiradi. Bir turdagi asosiy vositalarni yagona baholanishini amalga oshirish maqsadida vaqti-vaqti bilan ularni qayta tiklash qiymatlarida qayta baholanib boriladi. Qayta tiklash qiymati - bu asosiy vositalarni hozirgi vaqt sharoitida takror ishlab chiqarish qiymatidir. Asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati inflyatsiya darajasini hisobga olgan holda ma’lum davrda qayta baholanadi. Qayta baholash O’zbekiston Respublikasida hukumat qaroriga muvofiq amalga oshiriladi. Qayta baholash natijasidan keyingi asosiy vositalar qiymati qayta tiklash qiymati deb ataladi. Bunday qayta baholashlar bizni mamlakatimizda 1925, 1945, 1960, 1972,

1992, 1995, 1997 va 2001, 2003 yillarda o’tkazilgan. Qayta baholash amalga oshirilgan fursatdan boshlab ob’ektning qayta tiklash bahosi uning bosh-lang’ich qiymati hisoblanadi. Joriy qiymat - bu ma’lum sanada amal qilayotgan bozor baholari bo’yicha asosiy vositalarning qiymati yoki o’zaro manfaatdor tomonlar o’rtasida aktivlar-ni almashtirish mumkin bo’lgan summadir. Asosiy vositalar ishlatilishi jarayonida eskiradi va buning oqibatida esa uning boshlang’ich qiymati kamayib boradi. Asosiy vositalarni o’z texnik-iqtiso- diy sifatlarini sekin-asta yo’qotib borishini pul ko’rinishida ifodalanishi ularni eskirishi deb aytiladi. Qoldik qiymat - asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati yoki joriy qiymatidan to’plangan eskirish summasini ayirmasidan keyingi hisobotda aks ettiriladigan qiymatdir. Т ugatish qiymati - bu asosiy vositalarning foydali xizmat qilish muddati oxirida asosiy vositalarni tugatishda paydo bo’ladigan qiymatdan taxmin qi- linayotgan chiqib ketish xarajatlarlarini ayirgandan keyin qolishi kutilayotgan qiymatdir. Asosiy vositalarning baholash tamoyillari mulkchilik shaklidan qat’iy nazar barcha korxonalar uchun bir xildir. Asosiy vositalarning boshlang’ich qiy-matlari ularga qo’shimcha qurishlar, qo’shimcha jihozlashlar, rekonstruktsiya qi-lishlar va qisman tugatishlar natijasida o’zgarishi mumkin. Asosiy vositalarning kirimini hisobga olish tartibi Mulkchilik shaklidan qat’iy nazar barcha korxonalar buxgalteriyasida asosiy vositalarni hisobga olish ularni turkumlanuvchi turlari (natural-buyum shakli ) inventar ob’ektlar bo’yicha amalga oshiriladi. Inventar ob’ekt deganda – tugallangan qurilma, buyum yoki ushbu ob’ekt uchun belgilangan funktsiyani bajarish uchun kerakli moslamalari bilan buyumlar majmuasi tushuniladi.

Asosiy vositalarni saqlanishini nazorat qilish maqsadida har bir in-ventar ob’ektga inventar raqam beriladi. Inventar raqamlar bir marotaba ishla-tiladi - u asosiy vosita korxonaga keltirilgan vaqtda beriladi, u belgi tari-qasida ob’ektga va boshlang’ich hujjatlarda qayd qilinadi hamda ob’ekt korxonada bo’lgan davr mobaynida saqlanib turiladi. Asosiy vosita chiqib ketgandan keyin inventar raqam boshqa ob’ektga berilmaydi. Asosiy vositalarni keltirilishi «Asosiy vositalarni qabul qilib olish– topshirish dalolatnomasi» orqali rasmiylashtiriladi. Asosiy vositalarni qabul qilib olish–topshirish dalolatnomasi ikki tomonlama – ob’ektni qabul qilib oluvchi va topshiruvchilar tomonidan rasmiylashtiriladi. Ob’ektni qabul qilib olish bo’yicha komissiya tarkibiga, odatda, korxonaning bosh mexanigi, asosiy vosita ishlatiladigan bo’lim boshlig’i va ushbu ob’ektni saqlanishiga javob be-ruvchi – mas’ul shaxslar kiritiladi. Asosiy vositalarni qabul qilib olish–topshirish dalolatnomasi komis-siyaning barcha a’zolari tomonidan imzolanadi. Shundan keyin korxona buxgal-teriyasi ushbu operatsiya natijasida yuzaga keluvchi hisobvaraqlar bog’lanishini ko’rsatib, dalolatnomani buxgalteriya yozuvlari bilan rasmiylashtiradi. Buxgalteriya yozuvlarida odatda asosiy vositalar qiymat ko’rinishida aks ettiriladi. Binolar, inshootlar, uskunalar, mashinalarning sotib olish qiy-matiga tashib kelish, montaj qilish, o’rnatish, va foydalanishga topshirish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar kiradi. Asosiy vositalarni sotib olish va foydalanishi bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar kapital qo’yilmalar shaklida yoki daromad olish bilan bog’liq xarajat-lar shaklida hisobga olinadi. Hisobot davri tugagandan keyin ham kapital qo’yil-malar manfaat keltirishi kutiladi. Shuning uchun bunday xarajatlar kapital-lashtiriladi, ular aktivlarni sotib olish deb tavsiflanadi va aktivning mos keladigan hisobvarag’ining debeti bo’yicha hisobga olinadi. Aktivning kapital-lashtirilgan qiymati joriy va kelgusi davrlar uchun xarajatlar deb eskirish (amortizatsiya) orqali tan olinadi. Sotib olingandan keyin aktivni foydalanishga topshirishdan oldin foydalanishga tayyorlashda qilingan barcha xarajatlar aktivning qiymatiga

qo’shiladi. Uskunalar o’rnatish va rekonstruktsiya qilish xarajatlari, binoni zamonaviylashtirish va tarkibiy o’zgartirishlar, ya’ni sotib olingan yoki foy- dalanilayotgan aktivlar bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liq shunga o’xshash xarajatlar aktivning boshlang’ich qiymatining qismi sifatida kapitallashtiriladi. Zamonaviylashtirish vaqtidagi ustama xarajatlar, jumladan, sug’urta to’-lovi, soliqlar, nazorat idoralariga to’lovlar, shuningdek, oldin foydalanishda bo’lgan aktivni ta’mirlash bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’lgan yordamchi xa-rajatlar ham kapitallashtiriladi. Bu xarajatlar aktivning qiymatini oshiradi va korxona uchun uzoq muddatli manfaatlarga olib keladi. Olingan aktivni ta’-mirlash bilan bog’liq bo’lgan shunga o’xshash xarajatlar kapitalizatsiya kilinmaydi. Umuman aktivning umumiy kutilayotgan foydaliligini oshirmaydigan xarajatlar kapitalizatsiya qilinmaydi. Masalan, asosiy vositalarni o’rnatishda paydo bo’lgan shikastlanishlarni ta’mirlash xarajatlari kapitalizatsiya qilinmaydi. Asosiy vositalar korxonaga bir necha yo’llar bilan kirim qilinadi: pul mablag’lari evaziga. boshqa sub’ektlardan hadya sifatida kredit hisobiga qurilish yo’li bilan o’z aktsiyalariga almashtirish orqali boshqa aktivlarga almashish bilan Asosiy vositalarni pul mablag’lari evaziga sotib olish. Asosiy vositalarni sotib olish qiymatiga, yuqorida aytib o’tilgandek, ularni sotib olish bahosi, ularni olib kelish bilan bog’liq barcha xarajatlar, o’rnatish va ishga tayyorlash bi-lan bog’liq barcha xarajatlar kiradi. Asosiy vositalar pudrat usulida (ya’ni bosh-qa tashkilotlar orqali) sotib olingan bo’lsa, u buxgalteriya hisobida quyidagicha rasmiylashtiriladi: 1. Pudratchi (mol etkazib beruvchi)dan asosiy vosita olingan vaqtida, korxonani mol etkazib beruvchi oldida majburiyati vujudga keladi, ya’ni Dt. Asosiy vositalarni sotib olish (turlari bo’yicha )

Kt. Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga to’lanadigan hisobvaraqlar «Asosiy vositalarni sotib olish» hisobvarag’ining debet aylanmasi asosiy vositalarni sotib olish, o’rnatish va montaji bilan bog’liq bo’lgan barcha xarajat- larni ko’rsatadi, kredit aylanmasi esa foydalanishga berilgan asosiy vositalar qiymatini aks ettiradi.  Mol etkazib beruvchilar yoki pudratchilarga pul to’langanda: Dt Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan hisobvaraqlar Kt Hisob-kitob hisobvarag’i 2. Asosiy vositalar foydalanishga berilgan vaqtida: Dt Asosiy vositalar (turlari bo’yicha) Kt Asosiy vositalarni sotib olish (turlari bo’yicha) Boshqa sub’ektlardan hadya sifatida olingan asosiy vositalarni q iymati uni be- ruvchi tomon aniq aytilishi yoki ekspert yo’li bilan aniqlanishi mumkin. Bun-day yo’l bilan olingan asosiy vositalar, bir tomondan korxonaning asosiy vosi-talarini ko’paytirsa, ikkinchi tomondan, uning xususiy kapitali hajmini oshi-radi. Bunday operatsiyani buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: Dt Asosiy vositalar (turlari bo’yicha) Kt Т ekinga olingan mulk Agar bepul olingan mulk ma’lum muddat ishlatishda bo’lib, uni berish boshlang’ich qiymati bo’yicha amalga ohirilgan bo’lsa, u holda buxgalteriya quyidagi qo’shimcha o’tkazmani amalga oshirishi lozim: Dt Т ekinga olingan mulk

Kt Asosiy vositani eskirishi (turlari bo’yicha) Asosiy vositalarni kredit hisobiga sotib olish jarayonini buxgalteriya hisobida aks ettirish ham ularni naqd pulga sotib olish (yuqoridagi uchta o’tkazma) jarayo-niga o’xshash holda amalga oshiriladi. Faqat bu erda qo’shimcha ikkita quyidagi o’t- kazmalar beriladi, ya’ni 1. Bank krediti olingan vaqtida: Dt Hisob-kitob h isobvarag’i Kt Bank krediti (uzoq yoki qisqa muddatli) 2. Bank kreditini qaytargan vaqtda: Dt Bank krediti (uzoq yoki qisqa muddatli) Kt Hisob - kitob varag’i Albatta, kreditdan foydalangan davr uchun belgilangan foiz stavkalar bo’- yicha kredit foizlarini hisoblash va to’lab borish kerak. Qurilish yo’li bilan asosiy vositalarni yaratish (bino, inshoot va bosh-qalarni qurish) korxonaning o’z kuchi bilan amalga oshirilishi mumkin. Bunday qurilish pudrat usulidagi qurilish deb aytiladi. Qurish bo’yicha loyihalar bilan bevosita bog’liq bo’lgan xarajatlar ushbu aktiv tannarxining bir qismi sifatida kapitallashtiriladi.Bu xarajatlar o’z ichiga moddiy xarajatlarni, mehnat haqi xa- rajatlarini hamda ustama xarajatlarni oladi. Ba’zi bir umumiy ustama xarajatlar hamda qurilish vaqtida foizlar bo’-yicha qilingan xarajatlar ushbu aktivlar tannarxiga kiritiladi. Qurilish ob’ek-tiga taqsimlanishi kerak bo’lgan umumiy ustama xarajatlar summasini aniqlash ba’zan qiyinchilik tug’diradi, chunki taqsimlanib aktivlar tannarxiga kiritila-digan ustama xarajatlarni aniqlash ayrim tortishuvli masala bo’lib hisobla-nadi. Bu borada ayrim mutaxassislar, o’z kuchlari bilan qurilgan aktivlar bo’yicha xarajatlarga faqatgina ushbu ob’ekt bilan identifikatsiyalanadigan ustama xarajatlar

taqsimlanishi kerak deb hisoblaydilar. Boshqalari esa ishlab chiqa-rish ustama xarajatlari va ustama xarajatlarining bir qismi faoliyatdagi shunga o’xshash ob’ektlar mezonlariga muvofiq o’z kuchlari bilan qurayotgan ob’ekt tannarxiga olib boriladi deb hisoblaydilar. Bir qator mutaxassislar, umumiy ustama xarajatlarining ma’lum bir qis-mini o’z kuchi bilan amalga oshiriladigan qurilish bo’yicha loyihalarga olib bo-rish imkoniyatining yo’qligi o’z kuchlari bilan yaratilgan aktivlar qiymatining pasayishiga, Т MZ va sotilgan mahsulot qiymatining oshishiga olib keladi, degan fikrni bildiradilar. Bundan tashqari aktiv sotib olingan bo’lsa, sotib olish narxi shubhasiz, sotuvchining ustama xarajatlarining bir qismini aks ettirishi lozim. Qurilish bo’yicha to’plangan xarajatlar odatda " Т ugallanmagan ishlab chi- qarish" hisobvarag’i bo’yicha aks ettiriladi. Qurilishning tugashigacha bino "Bino va inshootlar" hisobvarag’ida hisobga olinmaydi, chunki u hali ishchi holatda emas. Qurilishning tugashi va foydalanishga topshirishda aktiv "Bino va inshootlar" hisobvarag’iga o’tkaziladi va amortizatsiya hisoblanadi. Dt Bino va inshootlar Kt Т ugallanmagan ishlab chiqarish 3. Asosiy vositalarga eskirish hisoblash usullari Ma’lumki, asosiy vositalarni ishlab chiqarish jarayonida uzoq muddat mo- baynida ishlatilishi, ularni ana shu muddat mobaynida tabiiy kuchlar ta’siri ostida jismoniy, ilmiy-texnik taraqqiyot natijasida esa ma’naviy eskirishiga olib keladi. Shu nuqtai nazardan, buxgalteriya tamoyillariga muvofiq asosiy vo-sitalarning qiymati ularni ana shu taxmin qilinayotgan ishlatish muddati mo-baynida, ular foyda keltiradigan hisobot davri davomida teng ravishda taqsim-lanishi (hisobdan chiqarilishi) kerak. Bu jarayon eskirish deb ataladi. Asosiy vositalarga eskirish hisoblashning asosiy vazifasi - uzoq muddatda foydalanadigan moddiy aktivlar qiymatini taxmin qilinayotgan xizmat muddati

davomida qo’llaniladigan tizimli va ratsional yozuvlar asosida taqsimlashdir. Bu erda quyidagi muhim holatlarga alohida e’tibor berish lozim:  barcha uzoq foydalaniladigan aktivlar (erdan tashqari) cheklangan ishlatish (xizmat) muddatiga ega bo’lib, ularning qiymati barcha ishlatilish muddati yillari davomida xarajatlarga taqsimlanishi kerak. Aktivlarning xizmat muddatini cheklanganligining asosiy sabablari ularning jismoniy va ma’na- viy eskirishidir. Asosiy vositalar ko’pincha jismoniy eskirishga ulgur- masdan, ma’naviy eskirib qoladi. Buxgalterlar odatda jismoniy va ma’naviy eskirish o’rtasida farqni ajratmaydilar, chunki ularni asosiy vositalarning foydalanish muddati qiziqtiradi;  buxgalteriya hisobida qo’llaniladigan “eskirish” iborasida jismoniy eski-rish berilgan vaqt mobaynida ob’ektlar bozor qiymatining pasayishini emas, balki asosiy vositalarning qiymatini ularning foydali faoliyati vaqtida hisobdan chiqarish deb tushuniladi. Atama asosiy vositalarning qiymatini xarajatlarga doimiy ravishda olib borilishini aks ettirish uchun ishlatiladi;  eskirish qiymatni baholash jarayoni hisoblanmaydi. Buxgalteriya yozuvlari tannarxni aniqlash tamoyillariga muvofik olib boriladi va shunday qilib, ular baho darajasini hisoblash indikatori bo’lib xizmat qila olmaydi. Agarda foydali bitim va bozor kon’yukturasining o’ziga xosligi natijasida bino yoki boshqa aktivning bahosi oshganda ham shunga qaramay amortizatsiya hisoblashni davom ettirish kerak, chunki bu baholashning emas, balkim avvalgi qilingan xarajatlarni taqsimlash natijasi hisoblanadi. Asosiy vositalarning eskirish miqdorini hisoblashga bir qator omillar ta’sir ko’rsatadi. Bular asosiy vositalarning:  boshlang’ich qiymati;  qoldiq qiymati (tugatish qiymati);  eskirish hisoblanadigan qiymati;  taxmin qilinayotgan foydalanish muddati. Asosiy vositalarga eskirishni hisoblash turli usullar yordamida amalga oshirilishi mumkin. Soliq Kodeksida asosiy vositalarga eskirish hisoblashning bir

tekisda hisobdan chiqarish usuli tavsiya qilingan bo’lsa-da amaliyotda uning boshqa usullarini ham qo’llash mumkin. Х alqaro amaliyotda asosiy vositalarga es-kirish hisoblashning quyidagi usullari qo’llaniladi:  bir tekisda (chiziqli) eskirishni hisoblash usuli;  bajarilgan ish hajmiga mutanosib ravishda eskirishni hisoblash (ishlab chiqarish) usuli;  tezlashtirilgan eskirishni hisoblash usullari: o kamayib boruvchi qoldiq usuli; o kumulyativ (sonlar yig’indisi ) usuli. Asosiy vositalarga eskirish hisoblashning yuqoridagi sanab o’tilgan usul- lari mazmuni bilan batafsil tanishib chiqamiz. 1. Bir tekisda (to’g’ri chiziqli) eskirishni hisoblash usuli. Bu usulda ob’ekt qiymatining eskirish hisoblanayotgan qismi xarajat hisobvaraqlariga uning xizmat qilish muddati davomida bir tekisda (maromda) o’tkazib boriladi. Har yil uchun eskirish summasi (A) eskirish hisoblanadigan qiymat (ob’ektning bosh- langich qiymati (B) dan uning tugatish qiymati ( Т ) ni chegirilgan qismi)ni asosiy vositalarning foydali xizmat muddati (M) ga bo’lish orqali aniqlanadi, ya’ni B - Т A = ------------ . M Masalan, dastgohning boshlang’ich qiymati 550.000 so’m, xizmat muddati besh yil, xizmat muddati oxiridagi tugatish qiymati - 50.000 so’m. Bu holda har yillik eskirishso’mmasi eskirish hisoblanadigan qiymatning 20% ni tashkil qiladi yoki to’g’ri chiziqli hisobdan chiqarish usuliga binoan 100000 so’mni tashkil etadi, ya’ni Boshlang’ich qiymat (B) - tugatish qiymati ( Т ) 550.000 – 50.000 A = -------------------------------------------------------- = ------------------------ = 100.000 so’m

Х izmat qilish muddati (M) 5 Ushbu dastgohga besh yil mob a ynida eskirish hisoblashni quyidagi ishchi jadval orqali ko’rsatish mumkin: (so’m hisobida) Jadval yordamida ko ’ rsatilgan eskirish hisoblashdagi asosiy xususiyatlarga to ’ xtalsak , ularni quyidagi uchta holatga ajratish mumkin : birinchidan, besh yil davomida eskirishso’mmasi hisobi bir xil; ikkinchidan, jamg’arilgan eskirishso’mmasi bir me’yorda ortib boradi; uchinchidan, balans qiymati qoldiq qiymatiga etmagunicha bir me’yorda kamayib boradi. 2. Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda eskirish hisoblash usuli. Ba’zi ob’ektlarni eskirishi ularning ishlatish jadalligi bilan bog’liq holda hisobga oladi, bunda ob’ektning mavjudlik davri (vaqti) e’tiborga olinmaydi. Bunda dastavval ish (maxsulot, xizmat) birligiga to’g’ri keladigan eskirishso’mmasi ( A ) hisoblab olinadi. Uni hisoblash eskirish hisoblanadigan qiymat (ob’ektning boshlangich qiymati (B) dan uning tugatish qiymati ( Т ) ni chegirilgan qismi)ni asosiy vositalarning bajargan ishi (ishlab chiqarilgan mahsuloti, ko’rsatgan xizmati) hajmiga (I) ga bo’lish orqali aniqlanadi, ya’ni B - Т A = ------------ . I Sana Boshlangich qiymat Yillik eskirish summasi Jamlangan eskirish summasi Balans qiymati xarid sanasi 550.000 - - 550.000 1 yil oxiri 550.000 100.000 100.000 450.000 2 yil oxiri 550.000 100.000 200.000 350.000 3 yil oxiri 550.000 100.000 300.000 250.000 4 yil oxiri 550.000 100.000 400.000 150.000 5 yil oxiri 550.000 100.000 500.000 50.000

Bajarilgan ish birligiga to’g’ri keladigan eskirish summasi hisoblab olin- gach, uni bir yilda bajaradigan ish hajmiga ko’paytirish yo’li bilan asosiy vo- sitaning yillik eskirish summasi aniqlanadi. Masalan, balans qiymati 550.000 so’m, tugatish (qoldiq) qiymati 50.000 so’m bo’lgan dastgohning 5 yillik xizmat muddati mobaynida umumiy bajaradigan ish hajmi 200.000 donani tashkil qiladi. Har bir dona hisobiga to’g’ri keladigan eskirish xarajatlari summasi quyidagicha aniqlanadi: Boshlang’ich qiymat (B) - tugatish qiymati ( Т ) 550.0000 – 50.000 A = ----------------------------------------------- = -------------------- = 2,5 so’m bir donaga Bajarilgan ish hajmi (I) 200.000 Agar dastgohni xizmat muddatining birinchi yili 50.000 dona, ikkinchi yili – 60.000 dona, uchinchi yili – 40.000 dona, to’rtinchi yili -30.000 dona va beshinchi yili -20.000 dona mahsulot ishlab chiqarsa, u holda dastgohga hisoblangan eskirish quyidagicha bo’ladi: (so’m hisobida) Sana Boshlang’i ch qiymat Bajarilgan ish hajmi, tG’km Yillik eskirish summasi Jamlangan eskirish summasi Balans qiymati xarid sanasi 550.000 - - - 550.000 1 yil oxiri 550.000 50.000 125.000 125.000 425.000 2 yil oxiri 550.000 60.000 150.000 275.000 275.000 3 yil oxiri 550.000 40.000 100.000 375.000 175.000 4 yil oxiri 550.000 30.000 75.000 450.000 100.000 5 yil oxiri 550.000 20.000 50.000 500.000 50.000 Jadvalda keltirilgan hisoblardan ko’rinib turibdiki, yillik eskirish summasi va bajarilgan ish birligi o’rtasidagi to’g’ri bog’liqlik mavjud. Jam-g’arilgan eskirish har yili ish birligi hajmiga bog’langan holda o’zgarib boradi, balans qiymati esa yil sayin ish hajmiga mutanosib ravishda qoldiq qiymatga etmaguncha kamayib boradi. Bu usulga muvofiq har bir ob’ektni taxmin qilina-yotgan foydali

xizmat muddatini aniqlashda qo’llaniladigan ish birligi ma’lum aktivlarga mos kelishi kerak. Masalan, ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori aniq bir uskunaga mos kelishi kerak, bunda ob’ektdan foydalanish soatlari miqdori boshqa uskunaga eskirish hisoblashda yaxshi ko’rsatkich bo’lib xizmat qilishi mum-kin. Bu usulni ob’ektdan foydali ishlatish muddati ichida fondlar qaytimi etar-licha aniqlash mumkin bo’lgan hollarda qo’llash ma’quldir. 3. Т ezlashtirilgan eskirish hisoblash usuli a) sonlarning yigindisi bo’yicha qiymatni hisobdan chiqarish usuli. Bu usul eskirish hisoblanadigan asosiy vositaning xizmat qilish yillari summasi orqa-li aniqlanadi va bu summa hisoblash koeffitsientida maxraj bo’lib xizmat qila-di. Bu koeffientsientning sur’atida ob’ektning xizmat muddati oxirigacha qolgan yillar soni (teskari tartibda) turadi. Bu usulda ham, oldingilarga o’xshash, eski-rish summasi boshlang’ich qiymatdan tugatish (qoldiq) qiymati chegirilgandan qol-gan qismidan hisoblanadi. Masalan, yuqorida misol tariqasida olingan dastgohning taxmin qilina- yotgan foydali xizmat muddati 5 yil bo’lsin. U holda dastgohni ishlatish yillari summasi (kumulyativ son) - 15 yil bo’ladi: 1+2+3+4+5=15 Dasgohning xizmat muddatining har yiliga to’g’ri keladigan eskirish summa-si ulushini topish uchun xizmat muddatini oxirigacha bo’lgan yillarni (ya’ni tes-kari tartibda) kumulyativ songa bo’lib chiqamiz, ya’ni 5  15, 4  15, 3  15, 2  15, 1  15 So’ngra, har bir kasrni e s kirish hisoblanadiganso’mma (B- Т ) ga ko’pay- tirish orqali har yillik amortizatsiya summasi aniqlanadi. Bu usulda amortiza-tsiya ajratmalari summasi jadvali quyidagi ko’rinishda bo’ladi (jadvalga qarang). Jadvalda keltirilgan hisoblardan ko’rinib turibdiki, dastgohning xizmat muddatining dastlabki yillarida eng katta amortizatsiyaso’mmasi hisoblanmokda, keyingi yillarda esa u yilma-yil kamayib bormoqda, jamlangan amortizatsiya

sekin-asta ortib boradi, balans qiymati qoldiq qiymatga etib bormagunicha har yili eskirish summasiga kamayib boradi. ( so’m hisobida) Sana Boshlang’ic h qiymat Yillik eskirish summasi Jamlanga n eskirish summasi Balans qiymati xarid sanasi 550.000 550.000 1 yil oxiri 550.000 (5  15x500.000) = 166.66 7 166.667 383.333 2 yil oxiri 550.000 (4  15x500.000) = 133.33 3 300.000 250.000 3 yil oxiri 550.000 (3  15x500.000) = 100.00 0 400.000 150.000 4 yil oxiri 550.000 (2  15x500.000) = 66.667 466.667 83.333 5 yil oxiri 550.000 (1  15x500.000) = 33.333 500.000 50.000 b) kamayib boruvchi qoldiq usuli. Asosiy vositalarga eskirish hisoblashning bu usuli sonlar yigindisi usuli tamoyillariga asoslangan. Kamayib boruvchi qoldiq usulida har kanday qat’iy belgilangan eskirish me’yorini qo’llanilishi mumkin bo’lsa-da, ko’pincha to’g’ri chiziqli usulda foydalangan normal eskirish me’yorga nisbatan ikki karra ko’paytirilgan me’yor qo’llaniladi. Shuning uchun ham, ayrim hollarda bu usulni ikki karra me’yorlarda kamayib boruvchi qoldiq usuli deb ham atashadi. Oldingi misolda dastgohning foydali xizmat muddati 5 yilga teng edi. Bir tekisda eskirish hisoblash usulida o’rtacha yillik eskirish me’yori 20% (100%G’5 yilga)ni tashkil qiladi. Kamayib boruvchi qoldiq usulida hisobdan chiqarishning ikki karra me’yorida eskirish me’yori 40% (2x20%)ga teng bo’ladi. Qayd qilingan ushbu 40% har yil oxirida balans qiymatiga ko’paytiriladi. Eskirishni hisob-

lashda taxmin qilinayotgan tugatish qiymati, oxirgi yildagisidan tashqari hisob-ga olinmaydi. Bu usulni ifodalovchi jadval quyida keltirilgan. Sana Boshlang’i ch qiymat Yillik eskirish summasi Jamlangan eskirish summasi Balans qiymati xarid sanasi 550.000 - 550.000 1 yil oxiri 550.000 (40%x550.000) = 220.00 0 220.000 330.000 2 yil oxiri 550.000 (40%x330.000) = 132.00 0 352.000 198.000 3 yil oxiri 550.000 (40%x198.000) = 79.200 431.200 118.800 4 yil oxiri 550.000 (40%x118.800) = 47.520 478.720 71280 5 yil oxiri 550.000 71.280 -50000= 21.280* 500.000 50.000 Jadvaldan ko’rinib turganidek, amortizatsiyaning qat’iy me’yori doimo oldingi yilning balans qiymatiga nisbatan ishlatilgan. Amortizatsiya summasi (eng kattasi birinchi yilda) yildan-yilga kamayadi va nihoyat, oxirgi yildagi amortizatsiya summasi balans qiymatini qoldiq qiymatigacha kamaytirish uchun zarur bo’lgan summa bilan cheklangan. *Oxirgi yilgi eskirish summasi asosiy vositaning 4- yilgi balans qiymati va xizmat muddati oxiriga qoldiq qiymati orasidagi farq summasini tashkil qi-ladi Asosiy vositalar eskirishini hisoblash bo’yicha yuqoridagi to’rt xil usulning qo’llanilishi zamon talabidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar asosiy vositalar eskirishini tezlashtirilgan usul bilan hisoblab, ularning ma’naviy eskirishining oldini olishi mumkin. Bundan tashqari, korxonalar kuchli raqobatchilik sharoitida doim ham bir maromda ishlash imkoni bo’lmasligi mumkin. Bunday sharoitda ishlatilmagan asosiy vositalar bo’yicha eskirish hisoblash korxona xarajatlarining asossiz ravishda ortib ketishiga olib keladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitidagi ana shunday holatlarni hisobga olgan holda

korxonalar eskirish hisoblashning 2-, 3-, 4-, usullaridan foydalanishlari mumkin. Bizning amaliyotda an’anaviy ravishda bir maromda (chiziqli) hisoblash usulidan foydalaniladi. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, asosiy vosi-talarning eskirishi har oyda belgilangan amortizatsiya me’yorlariga binoan hisob-lanadi va tegishli xarajatlar tarkibiga kiritiladi. Asosiy vositalar eskirishi ularning turlari bo’yicha alohida ajratilgan hisobvaraqlarda olib boriladi. Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluv-chi hisobvaraqlar «kontraktiv hisobvaraqlar» bo’lib, ulardagi yozuvlar asosiy vositalar qiymatini kamaytiradi. Ushbu hisobvaraq krediti bo’yicha asosiy vo-sitalarning eskirish summasi to’planadi va bu summalar quyidagi buxgalteriya yozuvlari bilan aks ettiriladi: Dt Asosiy, yordamchi, umumishlab chiqarish, davr xarajatlari hisobvaraqlari Kt Asosiy vositalarning eskirishi hisobvaraqlari Asosiy vositalar hisobdan chiqarilayotganda eskirish summasi ham hisobdan chiqariladi 5. Asosiy vositalarni ishchi holatda saqlash xarajatlari va keyingi kapital qo’yilmalar hisobi Asosiy vositalarni sotib olingandan so’ng uni saqlash va ishlatish bilan bog’liq bir qator xarajatlar vujudga kela boshlaydi. Masalan, ta’mirlash, ishlatish, rekonstruktsiya va joylarini almashtirish bilan bog’liq xarajatlar shular jumlasidandir. Bu xarajatlarni hisobga olish balansni turkumlash va keyinchalik eskirish bo’yicha ajratmalarni hisoblashda ta’sir etadi. Yuqorida aytib o’tilgandek, harid qilib olinganida baholangan boshlang’ich qiymatiga asosiy vositalarni haqiqiy xizmat muddati va unumdorligini yuqo-riroq darajada bo’lishini ta’minlovchi xarajatlar kapitallashtiriladi. Х arid qilinganidan keyingi paydo bo’lgan kapitallashtirilgan xarajatlar, foyda-lanishning ma’lum bir davridan keyin bahosizlanadi va bu davr ma’lum bir aktivlarning kutilayotgan xizmat muddatidan qisqa bo’lishi mumkin.

Asosiy vositalarni foydalanish imkoniyatlarini va harid qilib olin-ganida aniqlab olingan foydalanish davrini ta’minlash, minimal darajadagi saqlab turish va ta’mirlashlar bo’yicha xarajatlarni amalga oshirib turishni taqozo qiladi. Bu xarajatlar foydalanish muddatini harid qilinganida belgi-langanidan yuqoriroq darajada uzaytira olmaydi, ular joriy hisoblanadi va paydo bo’lgan davr xarajatlari moddasiga kiritiladi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, asosiy vositalar halokat, sovuqqonlik, bilgan holda suiste’mol qilish, o’g’rilik natijasida paydo bo’lgan xarajatlar zararlarga olib boriladi. Masalan, agar dastgohni o’rnatish jarayonida ayrim muhim qismlarining sinishi yuz bersa, u holda ta’mirlash to’lovlari xarajatlar moddasiga yoziladi. Т a’mirlashdan so’ng bu inventar avval ega bo’lgan qiymatga ega bo’lmasligi mumkin. Bulardan tashqari, baxtsiz hodisa natijasida shikastlangan, sug’urta qilingan mulkni qayta tiklash xarajatlari zararlar moddasiga kiritiladi. Bunday shikastlanishlarni tiklash, tabiiyki, inventarni foydalanish muddatini baxtsiz hodisadan oldingi darajadan yuqoriroq darajada uzaytirmaydi. Agarda qayta ta’mirlashdan so’ng uskunaning xizmat yoki foydalanish muddati uzaysa, xarajatlar foydali faoliyat muddatini uzayishining butun davriga kapital- lashtiriladi. Asosiy vositalarni sotib olingandan keyin uni saqlab turish uchun xara-jatlar qilinadi. Bu xarajatlar 4 asosiy turkumga bo’linadi: Ishchi holatida saqlab turish va joriy ta’mirlash Yaxshilash Qo’shimchalar kiritish Qayta qurish va tartibga solish Asosiy vositalarni ishchi holatida saqlab turish va joriy ta’mirlash xarajatlari.

Ishchi holatda saqlab turish xarajatlariga moylash, tozalash, tartibga solish, bo’yashdan iborat bo’lib, bularning hammasi uskunani ishchi holatida saqlab tu- rishning ajralmas qismi hisoblanadi. Joriy ta’mirlash xarajatlari ehtiyot qismlar sarflari, oldini olish va ta’mirlash ishlari xarajatlaridan iborat. Bunday turdagi ta’mirlashga zaruriyat tez-tez paydo bo’ladi va jiddiy xarajat-larni talab qiladi. Saqlab turish va joriy ta’mirlashlarni xarajatlarini hisoblashda 2 usul-dan foydalaniladi: Paydo bo’lishi bo’yicha hisobga olish usuli - bu usul bo’yicha xarajatlarni ularga zarurat paydo bo’lganda hisobga olishni va xarajatlarni butun davr davomida taqsimlashni nazarda tutadi. Biroq ayrim vaziyatlarda har yillik ta’mirlash va saqlab turish xarajatlari yoki bir vaqtga, yoki juda qisqa vaqt oralig’iga to’g’ri keladi. Bu usuldan foydalanilganida uskunani saqlab turish uchun butun yillik xarajatlarning sinish holati yuz bergan ma’lum bir vaqt oralig’iga to’g’ri keladi. Т aqsimlash usuli - bu usul xarajatlarning taxminiy hajmiga asoslanib, undan foydalanish joriy ta’mirlash muntazam o’tkazilish tavsifga ega bo’lgan va hajm bo’yicha ahamiyatli bo’lganda tavsiya qilinadi. Bu usuldan foydalanilganda joriy yilda kutilayotgan ta’mirlash uchun taxmin qilinayotgan xarajatlarning umumiy hajmi baholanib, vaziyatdan kelib chiqqan holda vaqt yoki ishlab chiqarish hajmi asosida taqsimlanadi. Vaqt asosida taqsimlanganda har bir oraliq davr uchun ta’mirlash va saqlab turish xarajatlarining teng bo’lgan summasi aniqlanadi. 2. Asosiy vositalarni yaxshilash (rekonstruktsiya qilish) xarajatlari . Asosiy vositalarni rekonstruktsiyasi deganda – ularni maxsulot ishlab chiqarish-ni ko’paytirish, maxsulotlar tannarxini pasaytirish, maxsulot sifatini yaxshi-lash va ularni xizmat muddatini uzaytirish maqsadida amalga oshirilgan asosiy vositalar konstruktsiyasiga kiritilgan o’zgartirishlar tushuniladi. Rekonstruktsiya uskunaning bosh komponentini mutlaqo yangi komponent bilan almashtirish jarayonini o’z ichiga oladi. Masalan, eski tunuka tomni yangi- siga, olovga chidamli cherepitsaga almashtirish, dastgohga yanada quvvatliroq dvi- gatelni o’rnatish, binoni elektr tizimini ancha yaxshilash. Ma’lumki, almashti- rishlar asosiy vositaning oldingi standarti va sharoiti bo’yicha mos keladigan, lekin

quvvati va boshqa sifat ko’rsatkichlari bo’yicha oldingisidan ustunroq bo’l-gan uskunaga almashtirilishi kerak. Masalan, traktorning dvigateli shunga o’xsha-shiga almashtirilishi kerakki, natijada u keyinchalik traktorni xizmat mudda-tini yoki quvvatini (unumdorligini) oshishiga olib keladi. Rekonstruktsiya asosiy vositalarning ish imkoniyatlarini oshirish uchun zarur bo’lgan ma’lum bir xarajatlarni talab qiladi. Asosiy vositalarni ishchi holatini saqlab turish xarajatlari rekonstruktsiya emas, balkim ta’mirlashga taalluqlidir. Rekonstruktsiya xarajatlari chiqim sifatida baholanadi. Quyidagi holatlar asosiy vositalarni rekonstruktsiya qilishga sabab bo’-ladi: Eski uskunani almashtirish . Bunda asosiy vositaning taalluqli qismi qiymati va unga mos eskirishso’mmasi hisobdan chiqariladi, balans qiy-matiga teng bo’lgan zarar hisobga olinadi va aktivning boshlang’ich qiyma- ti xarajatlar miqdoriga ko’payadi. Misol uchun, shifr tomning qiymati 12.000.000 so’m, eskirishi darajasi 80%, qiymati 6.000.000 bo’lgan yangi zanglamaydigan rux tunikaga almashtiriladi. Holatini yaxshilash bilan bog’liq xarajatlarining te-gishli xarajatlar moddasiga kiritilishi quyidagicha rasmiylashtiriladi: Eski tomni taalluqli qismini olib tashlash qiymatini hisobi: Dt Eskirish summasi (eski tom, 12.000.000 * 80%) 9.600.000 Dt Qayta qurish xarajatlari 2.400.000 Kt Bino (eski tom) 12.000.000 Binoning yangilangan qismi (yangi tom) qiymatini buxgalteriya yozuvlarida quyidagicha o’tkazma bilan rasmiylashtiriladi hisobi: Dt Bino (yangi tom) 6.000.000 Kt Pul mablag’lari 6.000.000 Zarar asosiy vositaning boshlang’ich qiymatning eskirish hisoblanmay qolgan qismini ifodalaydi. Demak ko’rinib turibdiki, bu usulni qo’llash uchun

asosiy vositaning almashtirilayotgan eski komponentning qiymati va mos ra-vishda hisoblangan eskirish darajasi aniq bo’lishi kerak yoki nisbatan aniqlash imkoniyati mavjud bo’lishi kerak. Aktiv hisobvara g’ ining oshishi . Aktivlar hisobvarag’ining oshishi tamoyili eski aktivning qiymati va jamlangan eskirish summasi to’g’risidagi ma’lumotlar mavjud bo’lmaganda qo’llaniladi. Holatini yaxshilash xarajatlari aktivlar hisob- varag’iga debetlanadi. Almashtirilishi zarur bo’lgan bir aktivning qiymati va jamlangan eskirish hisobvarag’idan chiqarilib yuborilmaydi, chunki uning haqi-qiy qiymatini hisoblash murakkab tuyuladi. Bu usulni qo’llashning natijasi bo’-lib, umumiy qiymatning va jamlangan eskirishning oshirilgan baholanishi hisoblanadi. Asosan, eski aktivning balans qiymati ayirboshlash vaqtida nis-batan past bo’ladi. Agarda komponentning eskirishi uni ayriboshlashga olib kel-sa, unda amortizatsiya darajasini qayta ko’rib chiqish zarur. 3. Qo’shimchalar kiritish. Mavjud asosiy vositalarga qo’llanadigan uzay- tirish, oshirish va kengaytirish ishlari bilan bog’lik xarajatlar asosiy vosi-talarga qo’shimchalar kiritish xarajatlari deb tavsiflanadi. Misol tariqasida, mavjud binoga qo’shimcha qanot yoki xonaning qurilishi. Qo’shimchalar kiritish kapital xarajatlar hisoblanadi va asosiy vositalarning tannarxiga olib bori-ladi. Ma’lumki, bir qator korxonalar ishlab chiqarish bino va inshootlarini atrof muhitning ifloslantirmaslik maqsadida maxsus qurilmalar bilan jihozlaydilar. Ba’zi hollarda bu qurilmalarining qiymati atrof - muhitni ifloslantiruvchi dastgohlar qiymatidan ko’proq ham bo’ladi. Bunday hollarda bu asboblar qiymati alohida kapitallashtiriladi va asosiy vositalarga qo’shimchalar kiritish sifatida eskirish hisoblab boriladi. 4. Qayta o’rnatish va tartibga solish. Ma’lumki , asosiy vositalarning samaradorligini oshirish maqsadida qayta o’rnatish maqsadida o’zgartirish va qayta qurish ishlari amalga oshiriladi. Agarda qayta qurishdan olinadigan manfaat joriy hisobot davriga taalluqli bo’lsa, u holda qilingan ishlar qiymati kapital xarajatlar tarkibiga kiradi. Bunday xarajatlar alohida aktiv, muddati uzaytirilgan

bino yoki maxsus bino sifatida kapitallashtiriladi. Bu xarajatlar qayta qurishdan foyda olish boshlangan davridan keyingi vaqt davomida eskirish hisoblab boriladi. Keyingi kapital qo’yilmalar hisobi. Agarda asosiy vositalarlarga qilingan kapital qo’yilmalar aktivning holatini boshlang’ich baholangan me’yoriy ko’rsat- kichlaridan yuqoriroq darajada yaxshilab, kelgusida iqtisodiy manfaatni oshi-shiga olib kelish ehtimoli mavjud bo’lsa, u holda kapital qo’yilmalar aktivning balans qiymatiga qo’shiladi (kapitalizatsiya qilinadi). Yaxshilanishi natijasida iqtisodiy manfaatdorlikni oshishiga olib keluvchi misollar bo’lib, quyidagilar xizmat qiladi: asosiy vositaning foydali xizmat muddatini uzaytirish bilan birga quvvatini oshirish maqsadida rekonstruktsiya qilish; asosiy vosita yordamida ishlab chiqarilayotgan maxsulotning sifatini tubdan yaxshilash maqsadida ushbu ishlab chiqarish vositasi qismlarining sifatini oshirish; asosiy faoliyatning dastlab baholangan xarajatlarini kamaytirishga olib keladigan yangi ishlab chiqarish jarayonlarini qo’llash. Boshqa barcha kapital qo’yilmalar, ular amalga oshirilgan davrda xara- jatlar sifatida tan olinishi kerak. Masalan, yuqorida aytib o’tganimizdek, aso-siy vositalarni ta’mirlash yoki texnik xizmat ko’rsatish ularni dastlabki baho-langan ishchi holatida ushlab turish yoki qayta tiklash uchun amalga oshiriladi. Ma’lumki, kapital xarajatlar yoki kapital qo’yilmalar deb asosiy vosi- talarni va boshqa uzoq muddatda foydalaniladigan aktivlarni sotib olish va yaratish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarga aytiladi. Asosiy vositalarni sotib olishdan tashqari kapital qo’yilmalar o’z ichiga asosiy vositalarning o’sishi va yaxshilanishini ham oladi. Asosiy vositalarning o’sishi deganda, ishlab chiqarish quvvatlarining jismoniy kengayishi tushuniladi. Masalan, agarda bino kengay- tirilib qo’shimcha xonalar qurilsa va keyingi yillarda bu qo’shimcha xonalar qurish uchun qilingan xarajatlardan daromad olish kutilsa, bu qo’shimcha quri-lishga ketgan xarajatlar “bino” hisobvarag’i debetida aks ettiriladi, ya’ni bino qiymatiga kapitallashtiriladi.

Uskunalarni ta’mirlash yoki xizmat ko’rsatish, yoqilgi sotib olish xara-jatlari ya’ni korxona faoliyati uchun zarur bo’lgan barcha xarajatlar nokapital xarajatlarga yoki chiqimga kiritiladi, chunki ular ushbu hisobot davrida daromad olish uchun qilingan xarajatlarni ifodalaydi. Buxgalteriya hisobida xo’jalik faoliyati natijalarini to’g’ri aks ettirish nuqtai nazaridan kapital qo’yilmalar va xarajatlarni qat’iy ajratish zarur. Kapital qo’yilmalar - bu balansning aktiv qismida aks ettirilgan xarajatlardir va buxgalteriya axborotlari nuqtai nazaridan xarajatlar hisoblanmaydi . xara-jatlar esa - bu chiqim deb tan olinadi va tannarxga yoki davr xarajatlariga olib boriladi hamda moliyaviy natijalarni aniqlashda asos bo’lib xizmat qiladi. Odatdagi xarajatlarga joriy ta’mirlash, xizmat ko’rsatish, moylash, tozalash, qa-rab turish to’lovlari ya’ni uskunani ishchi holatida ushlab turish uchun zarur bo’lgan xarajatlar kiradi Ayrim hollarda asosiy vositalar yaratish uchun olingan qarzlar bo’yicha foizlar ular qiymatiga kapitallashtiriladi. Masalan, binolarni qurish uchun olingan qarzlar bo’yicha hisoblangan foizlar ba’zi hollarda ular qiymatiga kapitallashtiriladi. Foizlarni kapitallashtirish masalasi murakkab va qarama-qarshi bo’lgan muammo bo’lib hisoblanadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, montaj qilinmaydigan asosiy vositalarni sotib olishda foydalanilgan qarzlar bo’yicha foizlar kapitallashtirilmaydi, chunki bunday aktiv tayinlanish shakliga ega bo’lgan holatdadir. Bunday holat bilan bog’liq foizlar moliyaviy xarajat-larni ifodalaydi va sotib olingan asosiy vositalarning iqtisodiy manfaatini ortishiga olib kelmaydi. Sotib olingan aktivlar ularga qo’shimcha xarajatlar qilinmay, shu zahoti daromad keltiruvchi ishga jalb qilinadi va ularni sotib olish uchun ishlatilgan mablag’lar bo’yicha foizlar bilan taqqoslash imkoni bo’ladi. Asosiy vositalarni qurish jarayonida paydo bo’lgan foizlarni to’lash xara- jatlari esa ularni ishga tayyorlash uchun zarur bo’lgan xarajatlar sifatida qara-ladi. Chunki asosiy vosita uni ishiga tushirish ishlari tugamagunicha daromad keltira olmaydi, shuning uchun uning yaratilishi jarayonida hisoblangan foiz-larni

kapitallashtirish zarur. Keyinchalik kapitallashtirilgan foizlar doimiy amortizatsiya hisoblarining bir qismi sifatida hisobdan chiqariladi. Asosiy vositani qurilishiga olingan qarzlar bo’yicha foiz xarajatlari ka- pitallashtirilganida foizlar bo’yicha xarajatlarning kamayishi va bino qiy-matining ortishi amalga oshadi. Oldingi olingan foizlar bo’yicha xarajatlar tu-gallanmagan qurilishga kapitallashtirilsa quyidagi buxgalteriya o’tkazmasi bilan rasmiylashtirilishi mumkin: Dt Т ugallanmagan qurilish Kt Foizlar bo’yicha xarajatlar Foiz ko’rinishidagi xarajatlarni hisobga olish alohida mavzu sifatida ko’rib chiqiladi. Shu sababli bu erda umumiy holatlargagina to’xtalib o’tdik xolos. Korxonalar odatda aktivni xarid qilganidan keyingi vujudga kelgan barcha xarajatlar to’g’risidagi ma’lumotlarni ochib beradi, bu ma’lumotlar moliyaviy hisobotlarning tushuntirish xatlariga kiritiladi. Asosiy vositalarni keyinchalik baholash. Ma’lumki, asosiy vositalar vaqti - vaqti bilan hukumat qarorlariga muvofiq qayta baholab turiladi. Qayta baho- lashlarni amalga oshirish uchun quyidagi umumiy holatlarni bilish zarur:  Qayta baholash hukumat qaroriga muvofiq amalga oshiriladi;  Jamg’arilgan amortizatsiya qayta baholash sanasiga aktivning boshlang’ich qiymatini o’zgarishiga mutanosib ravishda shunday tuzatish qilinishi kerakki, natijada qayta baholanayotgan summa haqiqiy qiymatga teng bo’lsin;  Aktivlarni saqlash xarajatlarining qayta baholash natijasi sifatida oshib ketganda, bunday oshib ketishi operatsiyalar to’g’risidagi hisobotda daromad sifatida emas, balki balans hisobotida qayta baholash natija-sida vujudga kelgan qo’shimcha kapital sifatida hisobga olinadi;  Qayta baholash natijasida aktivlarni saqlash xarajatlari kamayganida; agarda qayta baholashdan so’ng qo’shimcha qiymat paydo bo’lmasa

kamayish moliyaviy natijalari to’g’risidagi hisobotida xarajatlar sifatida hi-sobga olinadi. Asosiy vositalarni q ayta ba h olash h ar yili (1 fevralgacha) 1- yanvar h olatiga k o’ ra q ayta ba h olash o’ tkazilayotgan paytdagi narxlar darajasidan kelib chi q ib amalga oshirilishi lozim. Asosiy vositalarni q ayta ba h olash O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 2002 yil 29 oktyabrda 129-son bilan tasdi q langan «1 yanvar xolati b o’ yicha asosiy fondlarni har yillik qayta baholashni o’tkazish tar- tibi to’g’risidagi» Nizom bilan tartibga solinadi. Barcha asosiy vositalar, o’rnatish uchun uskunalar, tugallanmagan qurilish ob’ektlari,uzoq muddatli ijaradagi asosiy vositalar, ya’ni texnik holatidan qat-’iy nazar, foydalanishda va foydalanishda bo’lmagan, konservatsiyada bo’lgan, hi- sobdan chiqarishga tayyorlangan, lekin chiqarish dalolatnomasi bilan rasmiylash- tirilmagan, shuningdek tugallanmagan qurilish va o’rnatishga mo’ljallangan us- kunalar korxona mulkchiligida, tezkor boshqaruvida va uzoq muddat ijarada bo’lgan asosiy vostalar qayta baholanishi lozim. Х o’jalik yurituvchi sub’ektning hohishiga ko’ra asosiy vositalar quyidagi ikki xil usul bilan baholanishi mumkin: - to’g’ridan-to’g’ri qayta baholash usuli. Bunda alohida ob’ektlar qayta baho-lanadiganlarga o’xshash bo’lgan Yangi obx’ektlarni baholash paytida 1 yanvar hola-tiga ko’ra hujjatli tasdiqlangan bozor narxlari, ishlab chiqaruvchi zavodlardan, savdo tashkilotlaridan, davlat idoralaridan, ommaviy axborot vositalari va maxsus adabiyotlarda chop etiladigan bo’yicha narxlar to’g’risida yozma ravishda olin-gan ma’lumotlar, shuningdek baholovchining hisobotiga asosan qayta baholanadi. -dastlabki (tiklash) qiymatini indeksatsiyalash usuli. Bu usul bo’yicha alo-hida ob’ektlar O’zbekiston Respublikasi Statistika davlat qo’mitasi tomonidan ishlab chiqilgan asosiy vositalar qiymati o’zgarishi indeksatsiyalarini qo’llagan holda qayta baholanadi.

Buxgalteriya hisobi yuqorida qayd etilgan usullarni qo’llash yo’li bilan asosiy vositalar balans qiymati ularning tiklash qiymatigacha oshishi (kama-yishi) asosiy vositalar, uzoq muddatli ijara shartnomasiga muvofiq olingan asosiy vositalar, o’rnatish uchun uskunalar, zahira kapitalini hisobga oluvchi hi-sobvaraq bilan bo g’langan holda kapital qo’yilmalar hisobvaraqlarining debeti (krediti) bo’yicha aks ettiriladi. Asosiy vositalar to’g’ridan-to’g’ri usul bilan qayta baholanganda buxgalteriya hisobida eskirish summasi qayta baholangandan keyingi tiklash qiymatining qayta baholashdan oldingi qiymatiga nisbati bilan hisoblanadigan qayta sanash koeffitsenti bo’yicha tuzatish kiritiladi. Asosiy vositalar indeksatsiyalash usuli bilan qayta baholanganda qayta baholash sana holatiga hisobda bo’lgan eskirish summasi (to’liq eskirish hisob- langan ob’ektlar ham bunga kiradi.) tiklash qiymatigacha qayta hisoblashda aso- siy fondlar qiymati o’zgarishining tegishli indekslariga ko’paytirilishi lozim. Т uzatish kiritilgan eskirish bilan qayta baholashgacha bo’lgan eskirsh summasi orasidagi farq zahira kapitalini hisobga oluvchi hisobvaraqlar bilan korrespondentlashgan «Asosiy vositalar eskirishi» hisobvarag’inig kreditida (oshgan taqdirda) va debetida (kamaygan taqdirda) aks ettiriladi. Misol. Korxona 1200 ming so’mlik, bozr qiymati 1500 ming so’m bo’lgan, 240 ming so’m eskirish hisoblongan komp ь yuterni qayta baholashniamlga oshirdiyu Dastlabki qiymatdan bozor narxining oshishi (1500 - 1200) x 1200 : 100 q 25% ni tashkil etdi. Binobarin eskirishga 240 ming so’m x 25% : 100 q 60 ming so’mlik summaga tuzatish kiritiladi. - qayta baholash summasiga berilgan yozuv : Dt «Komp ь yuter jihozlari va hisoblash texnikasi» - 300 ming so’m. Kt «Mol-mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar» - 300 ming so’m. - eskirishning tuzatish kiritilgan summasiga : Dt «Mol-mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar» - 60 ming so’m.

Kt «Komp ь yuter jihozlari va hisoblash texnikasi» - 60 ming so’m. Arzonlashtirish holatida teskari o’tkazmalar beriladi. Shuni aytib o’tish joizki, 5-sonli B H MSning 53 moddasiga binoan asosy vositalar ob’ektlarining chiqib ketishidan ko’rilgan moliyaviy natijani (foyda yoki zararni) aniqlashda ilgari qayta baholangan asosiy vositalar ob’ektlarini qo’shimcha baholash summasi, mazkur asosiy vositalar ob’ektini ilgarigi qo’shimcha baholashlar summasining ilgarigi arzonlashtirishlar summasidan oshib ketishi «Mol-mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar» hisobvarag’i bo’yicha zahira sar-moyasini bir yo’la kamaytirish bilan asosiy vositalarning chiqib ketishidan olingan daromad tarkibiga kiritiladi. 6. Asosiy vositalarning chiqib ketishini h isobga olish Asosiy vositalarni chiqib ketishi u yoki bu ob’ektni ishlashini to’xtati-lishi va uni harakatdagi asosiy vositalar tarkibidan chiqarib yuborilishini bil-diradi. Asosiy vositalarni chiqib ketishiga quyidagilar sabab bo’lishi mumkin: tugatish; sotish; almashtirish; qaytarib olmaslik sharti bilan berish; pay badali ko’rinishida berish. Bulardan tashqari asosiy vositalarni chiqib ketishiga tabiiy ofat nati-jasida yoki halokat natijasida nobud bo’lishi, moliyalashtiriladigan ijaraga be-rish natijasida yoki inventarizatsiya natijasida kamomad tariqasida aniqlanishi oqibatida chiqib ketishi ham mumkin. Asosiy vositalarni chiqib ketishini hujjatli rasmiylashtirish ularni chiqib ketish sabablariga bog’liq. Ularni sotish, qaytarib olmaslik sharti bilan (hadya sifatida) berish va moliyalashtiriladigan ijaraga berish «Asosiy vosita-larni topshirish-qabul qilib olish dalolatnomasi» orqali rasmiylashtiriladi. Asosiy

vositalarni kamomadi esa inventarizatsiya (yuqlama) dalolatnomasida qayd qilinadi. Asosiy vositalarni eskirishi, halokat yoki tabiiy ofat natija-sida chikib ketishi «Asosiy vositalarni tugatilishi haqida dalolatnoma» orqali rasmiylashtiriladi. Asosiy vositalarni chiqib ketish jarayoni turlicha vaziyatlarda yuz berishi mumkin. Yuqorida aytib o’tilganidek, korxonaning asosiy vositalarini hisobdan chiqarilishi ularni ixtiyoriy ( sotish, almashtirish) hisobdan chiqarish natijasi yoki majburiy (yong’in, zilzila, suv toshqini kabi tabiiy ofatlar oqibati) nati-jasidir. Asosiy vositalarning majburiy hisobdan chiqarilishi korxona nazora-tidan tashqarida bo’lib, u tabiiy ofatlar natijasida yuz beradi. Shuningdek, asosiy vositalarni majburiy chiqib ketishiga davlatning o’z mulkiy huquqidan foydalanish natijasida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar mulkini olish (ma’lum bir sharoitlarda - davlat ahamiyatidagi magistral yo’llar, kanallar, zavod yoki fabri-kalar qurilishi sababli ekspropriatsiya qilish) huquqini ham aytish mumkin. Asosiy vositalarni hisobdan chiqarilayotganda, uni hisobdan chiqariladigan sanagacha bo’lgan davrga eskirish hisoblanishi va uni boshlang’ich qiymatiga mos ravishda o’zgartirishlar kiritish zarur. Shuningdek, asosiy vositaga to’g’ri kela- digan soliqlar, sug’urta xarajatlari va shunga o’xshash xarajatlar, o’sib boruvchi yakun bilan chiqib ketish sanasiga hisoblanadi. Aktivning chiqib ketishi paytiga ob’ektning boshlang’ich qiymati va uning xizmat muddatida hisoblangan eskirish summasi taalluqli buxgalteriya hisobvaraqlaridan hisobdan chiqariladi. Asosiy vositaning balans qiymati va uning sotishdan tushgan tushumning farqi moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda foyda va zarar sifatida aks ettiriladi. Agar asosiy vositalarni hisobdan chiqarish haqidagi qaror hisobot yilining oxiriga yakinroq qabul qilingan bo’lsa, u holda hisobdan chiqarishidagi zararlar shu yilda hisobga olinadi. Kutilayotgan hisobdan chiqarish xarajatlari zararlarni oshiradi va taxmin qilinayotgan qarzlarni shu xarajatlarso’mmasida hisobga olish zaruratini tug’diradi.

Endi asosiy vositalarning chikib ketishini qayd qilish tartibini, ya’ni buxgalteriya hisobida rasmiylashtirish tartibini har bir sabab bo’yicha alohida – alohida ko’rib chiqamiz. 1. Asosiy vositalarni tugatilishi sababli chiqib ketishini qayd qilish. Ma’lumki, asosiy vositalar kam hollarda taxmin qilinayotgan xizmat muddati davomida ishlatiladi. Agarda asosiy vositalar bu muddatdan keyin ham foydalanilsa, unga eskirish hisoblanmaydi, unda balans qiymati qoldiq qiymatiga teng bo’ladi. Agarda to’la eskirgan aktivning qoldiq qiymati nolga teng bo’lsa, unda mulkni hisobdan chiqarish paytigacha yoki uni realizatsiya qilgunga qadar balans qiymati nolga teng bo’ladi. Asosiy vositalarni chiqib ketishini bir kichik misol yordamida ko’rib chiqamiz. Faraz qilaylik, 19xx yil 1 yanvarda «Oltinko’l» O Х J 550.000 so’mga dastgoh xarid qildi va 10 yillik xizmat muddatidan kelib chiqqan holda u bo’yicha eski-rish hisoblagan, eskirish to’g’ri chiziqli (bir tekisda eskirish hisoblash) usul bo’-yicha aniqlangan. 10 yil o’tganidan keyin qoldiq qiymat 50.000 so’mni tashkil qi-lishi kerak. 19xx y. 1 yanvarida bu dastgohning hisobi bo’yicha qoldiq taalluqli hisobvaraqlarda quyidagicha bo’lgan: Dastgoh Dastgohning jamlangan eskirishi 550.000 350.000 Ushbu dastgoh, eskirganligi tufayli foydalanishdan chiqarilgan. Ko’rinib turibdiki, chiqib ketgan uskunaning chiqib ketish vaqtida balans qiymati 200.000 so’mni tashkil qildi. Balans qiymatiga teng bo’lgan asosiy vositalarni chiqib ke- tishidan ko’rilgan zarar uskunani hisobdan chiqarish vaqtida hisobda quyidagicha aks ettirilishi kerak: Dt Uskunaning jamlangan amortizatsiyasi 350.000

Dt Uskunani hisobdan chiqarishdan zarar 200.000 Kt Dastgoh 550.000 Eslatma : BHMSga ko’ra asosiy vositalar va boshqa aktivlarni hisobdan chiqarishda vaqtinchalik (tranzit) hisobvaraq «Asosiy vositalarning chiqib ketishi» hisobvarag’i orqali aks ettiriladi. Asosiy vositalarning chiqib ketishi natijasida paydo bo’lgan foyda va zararlar boshqa daromad va xarajatlar singari moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotida aks ettiriladi. 2. Asosiy vositalar sotilishi sababli chiqib ketishini qayd qilish. Asosiy vositalarni pulga sotishni aks ettiruvchi buxgalteriya o’tkazmalarida yukoridagiga o’xshash uning boshlang’ich qiymati va jamlangan eskirishso’mmasi ko’rsatiladi va shu bilan birga uni sotish natijasida olingan pul mablag’i ham aks ettiriladi. Misolimizdagi dastgohni sotilishini bir nechta holatlarni ko’rib chiqaylik: Birinchi holat - sotish bahosi 200.000 so’mni tashkil qiladi, bu qoldiq qiymatiga teng va shunday qilib foyda yoki zarar mavjud emas. Dt Pul mablag’lari 200.000 Dt Jamlangan amortizatsiya 350.000 Kt Dastgoh 550.000 Ikkinchi holat - asosiy vosita 150.000 so’mga, ya’ni balans qiymatidan kam qiymatda sotildi. Bu holda zarar 50.000 so’mni tashkil qiladi. Dt Pul mablag’lari 150.000 Dt Jamlangan amortizatsiya 350.000 Dt Hisobdan chiqarishdan zarar 50.000 Kt Dastgoh 550.000

Uchinchi holat - asosiy vosita 280.000 so’mga, ya’ni balans qiymatidan ko’proq narxda sotildi. Bu holatda asosiy vositalarni sotishdan olingan q o’ shimcha 80.000 so’m foyda sifatida aks ettiriladi. Dt Pul mablag’lari 280.000 Dt Jamlangan amortizatsiya 350.000 Kt Asosiy vositani sotishdan olingan foyda 66.667 Kt Ko’shilgan qiymat solig’i 13.333 Kt Dastgoh 550.000 3 a). Asosiy vositalarni pulsiz asosida almashtirish. Buxgalteriya hisobi- ning xalqaro standartlari (BH Х S)da asosiy vositalar ba’zi holda boshqa asosiy vositalarga yoki ko’rsatilayotgan xizmatlarga ayriboshlash inobatga olinadi. Bun- day ayriboshlash harid qilish maqsadida ham, asosiy vositalarni hisobdan chiqa- rish maqsadida ham amalga oshiriladi. Asosiy vositalar bo’yicha pulsiz asosda ay-riboshlash deganda aktivlarni, majburiyatlarni yoki xizmatlarni, boshqa aktivlar, majburiyatlar yoki xizmatlar bilan ko’p bo’lmagan miqdordagi pulni jalb qilish bilan yoki umuman pul mablag’larni jalb qilmay ayriboshlash tushuniladi. Agarda pul ifodasida bo’lgan ob’ektning haqiqiy qiymati chiqib ketgan yoki olingan aktivlar haqiqiy qiymatining 10% dan kamini tashkil qilsa, savdo pul-siz shakldagi bitim deb hisoblanadi. BH Х S ko’ra agar harid qilingan asosiy vositalarning haqiqiy qiymati aniq belgilangan bo’lmasa, u holda boshqa aktivlarga ayriboshlash orqali xarid qilingan aktivlar qiymati, berilgan aktivlarning haqiqiy qiymatiga teng deb hisoblanadi. Agarda aktivlar turli toifada bo’lsa, unda ayriboshlash puldagi savdo shak- lida amalga oshiriladi. Foyda ham, zarar ham pul olinishi yoki to’lanishidan qat’iy nazar hisobga olinadi. Ayriboshlash holida foyda va zararni aniqlash va hisobga olish binoni hisobdan chiqarishga o’xshash jarayondek amalga oshiriladi. Foyda va zarar berib yuborilayotgan aktivning balans va bozor qiymatlari o’rtasida farq bo’lib daromad moddasi bo’yicha hisobga olinadi. Balans qiymati bozor bahosidan

ortiq bo’lgan holda, zarar vujudga keladi; bozor qiymati balans qiymatidan past bo’lganida - foyda vujudga keladi. Ushbu holda foyda va zararlar avval hisoblangan amortizatsiyaning tuzatish kiritishi hisoblanadi va u asosiy vositalar qiymatining ortishini (foyda) yoki kamayishini (zarar) bilan aks ettiriladi. Bir turdagi yoki o’xshash aktivlarni o’rinma-o’rin ayriboshlashda foyda va zararlar hisobga olinmaydi. Korxonaning ayriboshlash natijasida olingan ak-tivlar hisobiga vujudga kelgan ish unumdorligini har qanday ortishi yoki kama-yishi kelgusidagi daromadiga ta’sir qiladi. Buning natijasida xarid qilingan aktivlar ayriboshlash jarayonida berib yuborilgan aktivning balans qiymati bo’-yicha hisobga olinib to’langan pul mablag’lari summasi qo’shiladi yoki olingan pul mablag’lari summasi ayriladi. 3. b). Asosiy vositalarni ayriboshlashni qayd qilish . BH Х S korxona- larning asosiy vositalarni boshqa mulklarga (biri sotadi, boshqasi xarid qi-ladi) almashtirishini, ya’ni barter qarama-qarshi savdoni amalga oshiri-lishini tan oladi. Masalan, eski dastgohni yangisiga almashtiriladi. Bunday hol-larda sotib olish bahosi qarama-qarshi savdoda sotiladigan eski asosiy vosita-ning qiymati hajmidagi yangi narxdan beriladigan chegirma summasiga pasaytiriladi. Barter usulida amalga oshirilgan ayirboshlashdagi buxgalteriya o’tkazmalari pul mablag’lariga sotishdagi o’tkazmalarga o’xshashdir. Asosiy vositalarni ayri- boshlashidan olinadigan zarar va foydani aniqlashning (tan olishni) bir necha maxsus qoidalari mavjud bo’lib, ayriboshlanayotgan ob’ektlar tavsifga bog’liqdir. Ayriboshlash jarayonida uchrashi mumkin bo’lgan bir necha holatlarni ko’rib chiqamiz: foydani zararni tan olish tan olish Moliyaviy hisobotni tuzish maqsadida: Bir xil toifada bo’lmagan vositalarni ayriboshlash Ha Ha

Bir xil toifada bo’lgan vositalarni ayriboshlash Ha Yo’q Foydani soliqqa tortish maqsadida : Bir xil turda bo’lmagan vositalarni ayriboshlash Ha Ha Bir xil turda bo’lgan vositalarni ayriboshlashi Yo’q Yo’q Keltirilgan ma ь lumotlardan kurinib turibdiki,bir xil toifada bo’lmagan vositalarni ayirboshlash holatida foyda yoki zarar ko’rsatiladi. Moliyaviy hisobot tuzilayotganida bir toifadagi vositalarning ayirboshlashidan olingan foyda ko’rsatilmaydi, chunki bu ashyo foyda keltiradigan muddat to’la foy-dalanilmaydi. Eski dastgohni bir muncha yangisiga almashtirish, eski dastgohni o’zgartirish yoki uni zamonaviylashtirishdek iqtisodiy ma’noga ega bo’ladi. Buxgalteriya hisobida yangi dastgohni hisobga olish eski dastgohni balans qiymatiga to’langan pul mab- lag’laridagi summani qo’shish bilan ko’rsatiladi Birinchi holat - ayriboshlash natijasidagi zararni ko’rsatish. Faraz qilay- lik, korxona balans qiymati 200.000 so’m bo’lgan eski dastgohni yangi zamonaviy-siga quyidagi shartlarda almashadi, so’m hisobida: Yangi dastgohning qiymati - 1.000.000 Ayirboshlanayotgan eski dastgohga chegirma - 150.000 Zarur bo’lgan pul mablag’lari summasi - 850.000 Bunday holda qarama - qarshi savdodagi chegirma (150.000 so’m) eski dastgoh-ning balans qiymatidan kam (200.000 so’m). Demak, yo’qotishlar (zarar) 50.000 so’m-ni tashkil qiladi. Buxgalteriya yozuvlarida bu quyidagicha ko’rsatiladi. Dt Dastgoh (yangi) 1.000.000 Dt Jamlangan amortizatsiya 350.000 Dt Asosiy vositalarni ayriboshlashidan ko’rilgan zarar 50.000 Kt Dastgoh (eski) 550.000

Kt Pul mablag’lari 850.000 Ikkinchi holat - ayirboshlash natijasidagi zararlarni tan olmaslik. Oldingi misolda zararlar tan olinganida, yangi dastgoh xarid bahosi – 1.000.000 hisobga olinib ko’rilgan zararlar 50.000 so’m miqdorda hisoblangan edi. Zarar-larni ko’rsatish ko’zda tutilmagan holda, yangi ob’ektning boshlangich qiymati vu- judga keladigan zararlar summasiga ortadi. Balans qiymati eski dastgohning ba- lans qiymatiga to’langan pul mablag’larini qo’shish yo’li bilan hisoblanadi,so’m hisobida: Eski uskunaning balans qiymati 200.000 Pul mablag’lari 850.000 Yangi uskunaning hisobdagi qiymati 1.050.000 Muomalalarni bunday qayd etishda zararlar ko’rsatilmaydi: Dt Dastgoh (yangi) 1.050.000 Dt Jamlangan amortizatsiya 350.000 Kt Dastgoh ( eski) 550.000 Kt Pul mablag’lari 850.000 Yangi dastgohga eskirish balans qiymati – 1.050.000 so’mdan kelib chiqqan holda hisoblanadi. Asosiy vositani ayirboshlash jarayonida agar ayriboshlanayotgan dastgoh uchun beriladigan chegirma uning qoldiq summasidan ortiq bo’lsa, u holda chegirma ayirboshlashdan foyda olish mumkin. Bunda ayirboshlanayotgan asosiy vositaning qoldiq qiymatidan unga kilinaetgan chegirma summasi ko’p bo’lishi kerak. Buni ifodalash uchun o’sha misoldan foydalanamiz. Faraz qilaylik, uskunani almash-tirish sharti quyidagicha, so’m hisobida: Yangi dastgoh qiymati 1.000.000 Ayirboshlanayotgan dastgohga chegirma - 300.000 Zarur bo’lgan pul mablag’lari 700.000

Bu holda qarama-qarshi savdodagi chegirma (300.000) eski dastgohning balans qiymati (200.000 so’m)dan (100.000 so’mga) ortiq bo’lgani uchun foyda vujudga keldi. Ushbu holatni aks ettiruvchi buxgalteriya o’tkazmasi quyidagicha bo’ladi,so’m hiso-bida: Dt Dastgoh (yangi) 1.000.000 Dt Jamlangan amortizatsiya. 350.000 Kt Dastgoh (eski) 550.000 Kt Pul mablag’lari 700.000 Kt Dastgohni ayirboshlashidan foyda 100.000 Т o’rtinchi holat - ayirboshlashdan olingan foydani tan olmaslik. Ma’lumki, agar bir turdagi (toifadagi) asosiy vositalarni ayirboshlansa, u holda ayirboshlash natijasida olingan foyda hisobda aks ettirilmaydi. Bunday hollarda ob’ektining boshlang’ich qiymati vujudga keladigan foyda summasiga kamaytiriladi. Yuqorida keltirilgan misol ma’lumotlaridan foydalanamiz, so’m hisobida: Eski dastgohning balans qiymati 200.000 Т o’langan pul mablag’lari 700.000 Yangi dastgohning boshlang’ich qiymati 900.000 Demak, asosiy vositaning boshlang’ich qiymati, eski dastgohning balans qiymatiga to’langan pul mablag’lariso’mmasini qo’shish yo’li orqali hisoblanadi. Ayriboshlash bilan bog’liq bu holatni aks ettiruvchi buxgalteriya o’tkazmasi quyidagi ko’rinishda bo’ladi: D-t Dastgoh (yangi) 900.000 D-t Jamgarilgan amortizatsiya 350.000 K-t Dastgoh (eski) 550.000

K-t Pul mablag’lari 700.000 Garchand ushbu holatda asosiy vositalarni ayriboshlashdan olingan foyda ko’rsatilmagan bo’lsada, haqiqatda bu uning muddatini o’zaytirilishini anglatadi. Chunki, yuqorida keltirilgan holda, ma’lum sharoitlarda yangi dastgohni hisobdan chiqarilishida (eskirish hisoblashda), uning balans qiymati 1.000.000 so’m emas, balki 900.000 so’m bo’ladi. Demak, eskirish 900.000 so’mdan hisoblangani uchun ko’rsatilmagan foyda har yili qamroq hisoblanayotgan eskirish summalari orqali o’z ifodasini topadi. 4. Asosiy vositalarni qaytarib olmaslik sharti bilan berish yo’li orqali chiqib ketishi. Korxonalar ba’zan o’zlarining asosiy vositalarini boshqa tashki- lotlarga hadya qiladilar. Asosiy vositalarni bunday hadya qilish keyingi yillarda tez-tez uchrab turibdi. Jumladan, yirik, iqtisodiy jihatdan baquvvat korxonalar institut va universitetlarning o’quv xonalari va laboratoriyalarini jihozlash uchun berayotgan uskunalari, shifoxonalar, maktablar va qariyalar uyiga hadya sifatida berilayotgan jihozlarni misol keltirish mumkin. Bulardan tashqari bir korxona ikkinchi korxonaga ana shunday qaytib olmaslik sharti bilan berilayotgan asosiy vositalarni iqtisodiy ko’mak sifatida ham hadya qilmoqda. Aktivlarni bergan korxona bu holda berilgan aktivlarning bozor qiy-matiga teng bo’lgan xarajatlarni hisoblaydilar. Bozor qiymati berib yuborilgan aktivlarning balans qiymatiga emas, balki to’g’rirog’i, donorning olinmagan iqtisodiy samaradan yo’qotishlariga tengdir. Balans va bozor qiymatining ayirmasiga teng bo’lgan foyda yoki zarar qaytarmaslik sharti bilan (tekinga) berib yuborilgan sifatida hisobga olinadi. Fakatgina qaytarmaslik sharti bilan berilishi bo’yicha so’zsiz majburiyat bo’lgandagina xarajatlar moddasi bo’yicha hisoblash amalga oshiriladi. 7. Asosiy vositalar haqidagi ma’lumotlarni hisobotlarda aks ettirish

Buxgalteriya hisobining xalqaro vamilliy standartlari talablariga ko’ra moliyaviy hisobotlarda uzoq muddatli aktivlarning, shu jumladan, asosiy vosita- larning har bir toifasiga nisbatan quyidagilarni ochib berish kerak: balans qiymatini aniqlashda foydalanilayotgan hisoblash tamoyillari. Bir necha bazalardan foydalanilaetganda bu baza uchun balans qiymati har bir toifa bo’yicha yoritilishi zarur; foydalanilayotgan amortizatsiyani hisoblash usullari; foydali faoliyat muddatlari va qo’llanilayotgan amortizatsiya me’yorlari; hisobot davrining boshi va oxiridagi balans qiymati va hisoblangan amortizatsiya summasi; hisobot davrining boshi va oxirida quyidagilarni ifodalovchi asosiy vositalarning balans qiymatini solishtirish: asosiy vositalarning o’sishi; chiqib ketishi; kompaniyalarning birlashishi orqali sotib olish; kayta baholash natijasida vujudga keladigan ko’payish yoki kamayish; balans qiymatini qoplanadigan qiymatga etguncha qisman hisobdan chiqarish va bunday hisobdan chiqarishni tuzatuv yozuvi bilan ras-miylashtirish hollari; amortizatsiya; chet el kompaniyalarining moliyaviy hisobotini milliy valyutaga o’t-kazishda yuzaga keladigan valyuta kurslarining sof tafovutini; balans qiymatidagi boshqa o’zgarishlar. Agarda aktivlar hisobot davri mobaynida qayta baholangan bo’lsa, qo’yidagi ma’lumotlarni yoritish zarur: aktivlarni qayta baholashda foydalanilgan asos; oxirgi baholash o’tkazilgan sana; qayta baholashda foydalanilgan indekslarning tavsifi; agar aktivlar baholashga jalb qilinmagan takdirda, moliyaviy hisobot-larga kiritiladigan har bir toifadagi aktivlarning balans qiymati; hisobot davri mobaynidagi o’zgarishlarni ko’rsatuvchi qayta baholash natijalari.

Moliyaviy hisobot shu bilan birga quyidagilarni yoritishi kerak: asosiy vositalarga hamda majburiyatlarning ta’minoti sifatida beril-gan asosiy vositalarga bo’lgan mulkiy huquq cheklanishlarining mavjud-ligi va hajmi; qurilish jarayonida asosiy vositalarga qilingan kapital qo’yilma-larining summasi; asosiy vositalarni xarid qilish bo’yicha shartnoma majburiyatlaridagi summasi;

O'xshashlar

Asosiy vositalar amortizatsiyasi. Eskirish hisobi

Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar hisobi

Budjet tashkilotlarida asosiy vositalar va material zaxiralar hisobi

Budjеt tashkilotlarida asosiy vositalar kirimi va balansdan chiqarish hisobi

Asosiy vositalar to‘g‘risida tushuncha va uning analitik va sintеtik hisobi