Asosiy vositalar amortizatsiyasi. Eskirish hisobi - Iqtisodiyot - Referatlar

Asosiy vositalar amortizatsiyasi. Eskirish hisobi

Yuklangan vaqt:

25.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.99609375 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Asosiy vositalar amortizatsiyasi. Eskirish hisobi Reja: 1. Asosiy vositalarning amortizatsiyasi (eskirishi) ni hisobga olishda quyidagi atama va tushunchalar 2. Bajarilgan ish hajmiga proporsional hisoblash usuli 3. Xizmat yillari yig’indisiga proporsional hisoblash usuli

1. Asosiy vositalarning amortizatsiyasi (eskirishi) ni hisobga olishda quyidagi atama va tushunchalar muhim rol o’ynaydi. 2. Amortizatsiya – bu asosiy vositalarning amartizatsiyalanadigan qiymatini foydali xizmat muddati ichida yangi yaratilgan mahsulot (ish, xizmat) qiymatiga kiritish 3. BXMS №5, p.9). 4. Eskirish –bu asosiy vositaning belgilangan me’yorlar bo’yicha hisoblangan amartizatsiya summasi. 5. Amortizatsiyalanadigan qiymat - asosiy vositaning boshlang’ich qiymatidan ko’zda tutilayotgan likvidatsion qiymatni chegirgandan keyin qolgan qiymat ( BXMS № 5, p.8). 6. Likvidatsion qiymat - bu asosiy vositalarni foydali xizmat muddati oxirida likvidatsiya qilish chog’ida vujudga keladigan aktivlarning ularni olishga ketgan likvidatsiya harajatlari chegirib tashlangandan keyin qolgan qiymati (BXMS № 5, p.14). Asosiy vositalarni likvidatsiyasi natijasida olinadigan aktivlarga xom-ashyo va materiallar, inventarlar, ehtiyot qismlar, tovarlar sifatida tan olingan, baholangan va qabul qilingan moddiy boyliklar kiradi. Likvidatsiya harajatlari – asosiy vositalarni buzish uchun sarflangan moddiy, mehnatga haq to’lash harajatlari, ijtimoiy sug’urta organlariga ajratmalar, turli transport va boshqa xizmat harajatlari majmuasi. Sobiq hisob ta’limoti va amaliyotida asosiy vositalarning amortizatsiyalanadigan qiymatini aniqlashda likvidatsion qiymat e’tiborga olinmas edi. BXMS № 5 «Asosiy vositalar» respublikada birinchi marta amortizatsiyalanadigan qiymatni aniqlashda asosiy vositalarni ko’zda tutilishi mumkin bo’lgan likvidatsion qiymatini hisobga olish tartibini belgiladi. Likvidatsion qiymatni ko’zda tutish mumkin bo’lgan miqdorini BXMS ga muvofiq, korxonaning o’zi mustaqil asosiy vositalarni qabul qilib olish vaqtida belgilashi mumkin. Likvidatsion qiymatni ko’zda tutish majburiy hisoblanmaydi. Shuning uchun bu qiymat bo’lmasligi ham mumkin. Bunday holda asosiy

vositaning amortizatsiyalanadigan qiymati bevosita uning boshlang’ich qiymatidan iborat bo’ladi. BXMS № 5 «Asosiy vositalar»ga muvofiq asosiy vositalarni yillik amortizatsiya (eskirish) summasi (As) qo’yidagicha aniqlanadi:  Qoldiq qiymat ko’zda tutilgan asosiy vositalar bo’yicha Boshlang’ich qiymat – Likvidatsion qiymat As = ------------------------------------------------------------- (1) Xizmat muddati  Qoldiq qiymat ko’zda tutilmagan asosiy vositalar bo’yicha Boshlang’ich qiymat As = ------------------------------ (2) Xizmat muddati Barcha asosiy vositalar bo’yicha likvidatsion qiymatni belgilangan miqdorlari yoki ularni belgilanmaganligi ham korxonalarning buyruq bilan tasdiqlangan hisob siyosatlarida to’liq o’z aksini topishi lozim. Hisob siyosatida asosiy vositalar bo’yicha foydali xizmat muddati ichida jamlanib boruvchi amortizatsiyani (eskirishni) hisoblash usullari ham belgilab olingan bo’lishi kerak. BXMS №5 «Asosiy vositalar» ga muvofiq (p.23,24) jamlangan amortizatsiya (eskirish) ni hisoblash qo’yidagi usullar bo’yicha amalga oshirilishi mumkin: Bir maromda hisoblash;  Bajarilgan ish hajmiga proporsional hisoblash;  Xizmat yillari yig’indisiga proporsional hisoblash (kumulyativ usul);  Kamayib boruvchi qoldiq qiymatdan hisoblash.

Hisob siyosatida amortizatsiya (eskirish) ni hisoblashning u yoki bu usulini doimiy tarzda tanlab olish yoki har to’rtta usulni bir vaqtning o’zida u yoki bu asosiy vositalar bo’yicha belgilab olish mumkin. Shuni ta’kidlash joizki, ushbu usullarni qo’llashda amortizatsiya (eskirish) summasi turlicha bo’lishi va u Soliq Kodeksida ko’zda tutilgan bir maromda hisoblab chiqildan miqdordan kam yoki ko’p bo’lishi mumkin. Shuning hisob siyosatida kam yoki ko’p hisoblangan amortizatsiya (eskirish) summasini soliqga tortish jihatlari ham aniq belgilab olingan bo’lishi lozim. Amortizatsiya (eskirish) ni hisoblash usullarining moxiyatini, ularning solik solish bazasiga ta’sirini qo’yidagi misol asosida ko’rib chiqaylik. Aytaylik, avtomashinaning boshlang’ich qiymati – 1000000 so’m, korxona tomonidan ko’zda tutilgan likvidatsion qiymat – 100000 so’m, xizmat muddati – 5 yil, yillik eskirish me’yori – 20%. Texnik pasportida xizmat muddati davrida ko’zda tutilgan ish hajmi (soatlarda) – 10000 soat. Mashinaning haqiqatda ishlagan vaqti hisob ma’lumotlari bo’yicha 1-yilda – 2000 soat, 2-yilda – 3000 soat, 3-yilda – 2500 soat, 4-yilda – 1500 soat, 5-yilda – 1000 soat. Bir maromda hisoblash usuli. Ushbu usulning mohiyati shundaki, u amortizatsiyalanadigan qiymatni foydali xizmat muddat davomida bir maromda (miqdorda) hisoblashni, jamlangan amortizatsiya (eskirish) ni bir maromda ko’payib borishini va qoldiq qiymatini bir maromda kamayib borishini taqozo etadi. Yillik amortizatsiya (eskirish) summasi ushbu usulda 180000 so’mni tashkil etadi. 1000000 – 100000 900000 As = ------------------------------- = -------------- = 180000 so’m 5 5 Ushbu usulda avtomashinaning foydali xizmat muddati yillari bo’yicha hisoblangan, jamlangan amortizatsiya (eskirish) summasi va qoldiq qiymati qo’yidagicha:

Yillar Boshlan- g’ich qiymat Amorti- zatsiyala- nadigan qiymat Amorti- zatsiya me’yori Yillik amorti- zatsiya Jamlan- gan amorti- zatsiya Qoldiq qiymat 1 1000000 900000 20% 180000 180000 820000 2 1000000 900000 20% 180000 360000 640000 3 1000000 900000 20% 180000 540000 460000 4 1000000 900000 20% 180000 720000 280000 5 1000000 900000 20% 180000 900000 100000 Bir maromda hisoblash usuli Soliq Kodeksiga to’liq muvofiq keladi. Yillik amortizatsiya (eskirish) summasining 1/12 qismi har oyda harajatlar schetiga kiritib boriladi va u foyda solig’ini hisoblash bazasiga qayta qo’shilmaydi. Bajarilgan ish hajmiga proporsional hisoblash usuli. Ushbu usulda, avvalom bor, bir yillik ish hajmiga to’g’ri keladigan amortizatsiya (eskirish) summasi topib olinadi. Bizning misolimizda u 90 so’mga teng (900000 : 10000 = 90). Avtomobilning xizmat muddati yillarida haqiqatda bajargan ish hajmiga proporsionlal hisoblanadigan, jamlangan amortizatsiya (eskirish) summasi, shuningdek qoldiq qiymat qo’yidagicha bo’ladi: Yil- lar Boshlan- g’ich qiymat Amorti- zatsiyala- nadigan qiymat Ish hajmi, soat Amorti- zatsiya me’yori, so’m Yillik amorti- zatsiya Jamlan- gan amorti- zatsiya Qoldiq qiymat 1 1000000 900000 2000 90 180000 180000 820000

2 1000000 900000 3000 90 270000 450000 550000 3 1000000 900000 2500 90 225000 675000 325000 4 1000000 900000 1500 90 135000 810000 190000 5 1000000 900000 1000 90 90000 900000 100000 Ushbu usulda ko’rinib turibdiki, yillik hisoblangan amortizatsiya (eskirish) summasi haqiqiy bajarilgan ish hajmiga qarab turlicha bo’lgan. 1-yilda hisoblangan amortizatsiya (eskirish) summasi Soliq Kodeksida belgilangan me’yorga mos keladi va u soliq solish bazasiga qayta kirmaydi. 2-yilda me’yordagidan 90000 so’m (270000-180000) ortiqcha amortizatsiya (eskirish) hisoblangan. Ushbu summa ikkinchi yil soliq hisob-kitoblarida foyda solig’ini hisoblash bazasiga qayta qo’shiladi.3-yilda me’yordagidan 45000 so’m (225000- 180000) ortiqcha amortizatsiya (eskirish) hisoblangan.Ushbu summa 3-yil soliq hisob-kitoblarida foyda solig’ini hisoblash bazasiga qayta qo’shiladi. 4- va 5- yillardan me’yordan mos ravishda 45000 so’m (135000-180000) va 90000 so’m (90000-180000) amortizatsiya (eskirish) kam hisoblangan. Ushbu summalar mos ravishda 4- va 5- yillarda soliq solish bazasidan kamaytirilishi maqsadga muvofiq yoki kelgusi yillarda avtomobildan qo’shimcha ishlatishda soliq solish bazasiga 2- va 3- yillarda qayta kiritilgan 135000 so’m (90000+45000) miqdorida amortizatsiya (eskirish) summasi soliqga tortilmasligi kerak. Yuqoridagi hol mavjud bo’lganda soliqga tortilmaydigan amortizatsiya (eskirish) summasi miqdori asoslangan holda hisob siyosatida aks ettirilgan bo’lishi kerak. Xizmat yillari yig’indisiga proporsional hisoblash usuli. Ushbu usulda xizmat yillari yig’indisi topib olinadi va ularning hissasi teskari holda belgilanadi. Bizning misolimizda xizmat yillari yig’indisi 15 ga teng (1+2+3+4+5). Yillar hissasi: 1- yil uchun - 5/15; 2- yil uchun - 4/15; 3- yil uchun - 3/15; 4- yil uchun - 2/15; 5- yil uchun - 1/15.

Ushbu usulda hisoblangan va jamlangan amortizatsiya (eskirish) summasi, shuningdek qoldiq qiymat xizmat yillari ichida qo’yidagicha bo’ladi: Yillar Boshlan- g’ich qiymat Amorti- zatsiyala- nadigan qiymat Amorti- zatsiya me’yori Yillik amorti- zatsiya Jamlan- gan amorti- zatsiya Qoldiq qiymat 1 1000000 900000 5/15 300000 300000 700000 2 1000000 900000 4/15 240000 540000 460000 3 1000000 900000 3/15 180000 720000 280000 4 1000000 900000 2/15 120000 840000 160000 5 1000000 900000 1/15 60000 900000 100000 Kumulyativ usul amortizatsiya (eskirish) ning tezlashtirilgan usullaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun xizmat muddatining birinchi yillarida amortizatsiya (eskirish) me’yoridan ko’p miqdorda, keyingi yillarda esa me’yordan kam miqdorda hisoblanadi. Bizning misolimizda birinchi ikki yilda miqdordan mos ravishda 120000 (300000-180000) so’m va 60000 (240000-180000) so’m ko’p hisoblangan. Ushbu summalar mos ravishda 1- va 2- yillar soliq hisob-kitoblarida soliq solish bazasiga qayta qo’shilishi lozim. 3- yilda amortizatsiya (eskirish) me’yor miqdorida hisoblangan. Shuning uchun ushbu summa soliq solishga ta’sir qilmaydi. 4- va 5- yillarda mos ravishda amortizatsiya (eskirish) me’yordan 60000 (120000-180000) so’m va 120000 (60000-180000) so’m kam hisoblangan. Ikkinchi usuldagidek, 4- va 5- yillarda mos ravishda kam hisoblangan amortizatsiya (eskirish) summalari ushbu yillar hisob-kitoblarida soliq solish bazasidan kamaytirilishi yoki ular avtomashina kelgusi yillarda ishlatilganda va amortizatsiya (eskirish) hisoblanganda (bizning misolimiz bo’yicha 60000+120000) 180000 so’m miqdorigacha soliqga tortilmasligi lozim. Bunday hol uchraganda, qo’shimcha ishlagan davrlarda hisoblangan amortizatsiya

(eskirish) ning 180000 so’mga miqdori soliqga tortilmasligi hisob siyosatida asoslangan tarzda ochib berilishi kerak. Kamayib boruvchi qiymatdan hisoblash usuli. Ushbu usul ham tezlashtirilgan usul hisoblanadi. Uning mohiyati shundaki, birinchidan amortizatsiya (eskirish) belgilangan me’yordan ikki karra miqdorda hisoblanadi, ikkinchidan, amortizatsiya (eskirish) bazasi bo’lib har yilda qoldiq qiymat hisoblanadi. Bizning misolimizda yillik amortizatsiya (eskirish) me’yori 20%, ishlatiladigan me’yor – 40% (20% x 2). Ushbu usulda hisoblangan va jamlangan amortizatsiya (eskirish), shuningdek qoldiq qiymat xizmat yillari bo’yicha qo’yidagicha bo’ladi: Yillar Boshlan- g’ich qiymat Amorti- zatsiyala- nadigan qiymat Amorti- zatsiya me’yori Yillik amorti- zatsiya Jamlan- gan amorti- zatsiya Qoldiq qiymat 1 1000000 1000000 40% 400000 400000 600000 2 1000000 600000 40% 240000 640000 360000 3 1000000 360000 40% 144000 784000 216000 4 1000000 216000 40% 86400 870400 129600 5 1000000 - - 29600 900000 100000 Hisob-kitoblardan ko’rinib turibdiki, birinchi ikki yilda amortizatsiya (eskirish) me’yordan mos ravishda 220000 so’m (400000-180000) va 60000 so’m (240000-180000) ko’p hisoblangan. Mos ravishda bu summalar 1- va 2- yillarda soliq solish bazasiga qayta qo’shilishi lozim. Keyingi 3 yilda amortizatsiya (eskirish) me’yordan mos ravishda 36000 so’mga (144000-180000), 93600 so’mga (86400-180000), 150400 so’mga (29600-180000) kam bo’lib, ular mos raivshda 3-, 4- va 5- xizmat yillarida soliq solish bazasidan chegirilishi yoki yuqorida aytilgan tartibda kelgusi yillarda soliq solish bazasiga kiritilmasligi kerak. Bu usul qo’llanilganda hisob siyosatida xizmat muddatining barcha yillari ichida,

shuningdek qo’shimcha xizmat yillarida ham amortizatsiya (eskirish) ni hisoblash va uni soliq solishga munosabati hisob siyosatida aniq belgilangan bo’lishi kerak. Shunday qilib, asosiy vositalarning amortizatsiyasi (eskirish) ni hisoblashning turli usullarini qo’llash xizmat muddati yillari ichida hisoblangan va jamlangan amortizatsiya (eskirish) summalarini va qoldiq qiymatni turlicha bo’lishiga, shuningdek ularni turli miqdorda soliq solish bazasiga kiritilishi yoki undan chegirilishi bo’yicha bir-biridan farq qilar ekan. Bu farqlarni keltirilgan avtomashina misolida qo’yidagicha ifodalash mumkin: Yillar Yillik amortizatsiy a Soliqga toriladigan amortizatsiya Jamlangan amortizatsiya Qoldiq qiymat 1 – usul 1 180000 - 180000 820000 2 180000 - 360000 640000 3 180000 - 540000 460000 4 180000 - 720000 280000 5 180000 - 900000 100000 2 – usul 1 180000 - 180000 820000 2 270000 90000 450000 550000 3 225000 45000 675000 325000 4 135000 - 45000 810000 190000 5 90000 - 90000 900000 100000 3 – usul 1 300000 120000 300000 700000

2 240000 60000 540000 460000 3 180000 - 720000 280000 4 120000 - 60000 840000 160000 5 60000 - 120000 900000 100000 4 – usul 1 400000 220000 400000 600000 2 240000 60000 640000 360000 3 144000 - 36000 784000 216000 4 86400 - 93600 870400 129600 5 29600 - 140400 900000 100000 Asosiy vositalar bo’yicha amortizatsiya (eskirish)ni hisoblashga doir operatsiyalar schetlar rejasida ko’zda tutilgan kontraktiv bo’lgan 02 «Asosiy vositalarning eskirishi hisobi schetlari»da aks ettiriladi. Ushbu schetning saldosi kredit tomonida bo’lib, u jamlangan eskirish summasini ko’rsatadi. Hisoblangan eskirish, ya’ni eskirish summasini ko’payishi ushbu schetning kreditida va harajat schetlarining debetida (2010,2310,2510,3190, 9210,9410,9420,9430 va boshqalar), eskirish summasini kamayishi esa 02- schetning debetida va boshqa schetlarning kreditida (8510,0110-0190 va boshqalar) aks ettiriladi. Asosiy vositalarni sotishning va boshqa chiqimlarining hisobi. Asosiy vositalarni sotishning hisobi . Korxonalar zarur hollarda o’zlarining to’liq amortizatsiya qilingan yoki qilinmagan asosiy vositalarini sotishlari mumkin. Sotishga asos bo’lib sotuvchi va sotib oluvchi o’rtasida tuzilgan shartnoma hisoblanadi. Asosiy vositani sotish schet-faktura bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu hujjat sotish operatsiyalarini hisobda aks ettirishga asos bo’ladi. Schet-faktura asosida sotish operatsiyalari hisobda qo’yidagi buxgalteriya o’tqazmalari bilan aks ettiriladi.

№ Operatsiyaning mazmuni Summa Debet schet Kredit schet Asos bo’luvchi hujjat 1 Asosiy vositani jo’natish qiymatiga 700000 4010 9210 Shartnoma, schet-faktura 2 Sotishdan olingan QQS summasiga ( agar korxona QQS to ’ lovchi va soliq solish ob ’ ekti mavjud bo ’ lsa ) 100000 9210 6410 Shartnoma, schet-faktura 3 Asosiy vositaning boshlan- g’ich qiymatiga 600000 9210 0111- 0190 Shartnoma, schet-faktura 4 Jamlangan eskirishni hisobdan chiqarish 500000 0211- 0290 9210 Shartnoma, schet-faktura 5 Sotishdan olingan foyda 500000 9210 9310 Shartnoma, schet-faktura Asosiy vositalarni sotish natijasida korxona foyda yoki zarar ko’rishi mumkin. Bu natija jo’natish qiymati (Jq) va qoldiq qiymati (Qq) o’rtasidagi farqdan iborat bo’ladi. Agar jo’natish qiymati (Jq) qoldiq qiymat (Qq) dan katta bo’lsa (Jq  Qq) korxona asosiy vositalarni sotishdan foyda olgan bo’ladi va QQS to’lovchi hisoblanadi, agar jo’natish qiymati (Jq) qoldiq qiymat (Qq) dan kichik bo’lsa (Jq  Qq), korxona asosiy vositalarni sotishdan zarar ko’rgan bo’ladi va QQS to’lovchi hisoblanmaydi, ya’ni: Fs (Zs) = Jq – Qq Yuqoridagi misolda korxona sotishdan foyda ko’rgan. Agar korxona asosiy vositani 50000 so’mga sotganda edi, u Soliq Kodeksiga muvofiq QQS to’lamaydi, shuningdek ushbu korxona sotishdan 50000 so’m zarar ko’rgan bo’lar edi va bu zarar hisobda qo’yidagicha aks ettiriladi: Debet 9430 «Boshqa operatsion harajatlar» - 50000

Kredit 9210 «Asosiy vositalarning chiqimi» - 50000 Asosiy vositalarni sotishdan ko’rilgan zararlar, agar bu asosiy vositalar 3 yildan kam ishlatilgan bo’lsa, Soliq Kodeksiga muvofiq (22–modda) foyda solig’i bo’yicha soliq bazasiga qayta qo’shiladi. Agar asosiy vositalar qoldiq qiymat bo’yicha sotilsa, u holda ham korxona QQS to’lovchi hisoblanmaydi, sotishdan na foyda olingan, na zarar ko’rilgan bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Shavkat Mirziyoyev O`zbekiston: bozor iktisodiyotiga utishning uziga xos yuli. - T. O`zbekiston, 2017. 2. Shavkat Mirziyoyev O`zbekiston iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirish yulida. - T. O`zbekiston, 2018. 3. Kodirxonov S.B. Sanoat korxonalarida buxgalteriya hisobi. -T.: Ukituvchi, 2020. 4. Umarova M., Axmadjonov K., Eshboyev U. Buxgalteriya hisobi. -T.: 2021. 5. Yuldashev S.SH., Buxgalteriya hisobining chukurlashtirilgan moduli. T.: 2017. 6. Каримов И . А . Узбекистон : бозор иктисодиётига утишнинг узига хос йули . - Т . Узбекистон , 1995. 7. Каримов И . А . Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулида . - Т . Узбекистон , 1995. 1. www.ziyonet.uz 2. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Asosiy vositalar hisobi

Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar hisobi

Budjet tashkilotlarida asosiy vositalar va material zaxiralar hisobi

Budjеt tashkilotlarida asosiy vositalar kirimi va balansdan chiqarish hisobi

Asosiy vositalar to‘g‘risida tushuncha va uning analitik va sintеtik hisobi