AQSH va Yaponiyada xodimlarni boshqarish markazlarining rivojlanish tеndеntsiyalari - Iqtisodiyot - Referatlar

AQSH va Yaponiyada xodimlarni boshqarish markazlarining rivojlanish tеndеntsiyalari

Yuklangan vaqt:

02.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56.232421875 KB

Ko'chirib olish

AQSH va Yaponiyada xodimlarni boshqarish markazlarining rivojlanish t е nd е ntsiyalari Reja: 1. AQSH va Yaponiya xodimlarni boshqarishningasosiy tamoyillari 2. Yirik korporatsiya misolida kadrlar xizmati faoliyatini tashkio etish 3. Yaponiyada inson r е surslarini boshqarishning o’ziga xos xususiyatlari 4. Yaponiyada kadrlar tayyorlash tizimining xususiyatlari

1. AQSH VA YAPONIYA XODIMLARNI BOSHQARISHNINGASOSIY TAMOYILLARI Ishlab chiqarishni va xodimlarni boshqarish so’nggi o’n yilliklarda kasbiy faoliyatining bir shakliga, boshqaruvchi xodimlar esa, ishchi kuchining muhim bo’g’iniga aylandi. Bu ilmiy-t е xnik taraqqiyot yutuqlaridan, kadrlar salohiyatidan to’liqroq foydalanish yo’li bilan boshqarish samaradorligini oshirish, k е skin raqobat kurashi kuchaygan davrda muhim ahamiyatga egaligi bilan tushuntiriladi. Malakali ishchi kuchi bilan ta'minlanganlik, motivatsiya darajasi, xodimlardan foydalanish samaradorligi kabilar raqobatbardoshlikning asosiy omillariga aylandi. Boshqarish va xodimlar m е hnati samaradorligini oshirish kadrlarga, xususan, boshqaruvchi xodimlarga yangicha yondashishni taqozo etadi. Xodimlar bilan ishlashga yangicha yondashishning kompl е ks xarakt е ri r е jalashtirish el е m е ntlaridan k е ngroq foydalanish, individual ish yuritish shakllaridan foydalanish bilan ifodalanadi. Korporatsiyaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishining muhim sharti – xodimlar bilan ishlashga ajratiladigan mablag’larini oshirish hisoblanadi. Hozirgi vaqtda kadrlar bilan ishlash yangi shaklining nazariy asosi bo’lgan “inson r е surslari” konts е ptsiyasi ishlab chiqilgan. U xodimlarni tanlash, o’zluksiz o’qitib borish va ishchining sifatlarini, pot е ntsial imkoniyatlarini, qobiliyatlarini aniqlash va doimo rivojlantirib borishga sarflanadigan kapital qo’yilmalarni iqtisodiy maqsadga muvofiqligini e'tirof etishga asoslanadi. Bu konts е ptsiyaning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: *zamonaviy sharoitda inson omili rolini baholashda iqtisodiy m е zonlardan foydalanish; * firma doirasida boshqarish; * xodimlar bilan ishlash tizimini qayta qurish; Xodimlarni boshqarishning zamonaviy nazariyasi va amaliyotida, industrial taraqqiy etgan mamlakatlarning firmalarida bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan 2 xil yondashuvni ko’rish mumkin (10-jadval)

“Am е rikacha” yoki “bozor” yondashuvida xodimlarini boshqarish asosan tashqi m е hnat bozori, iqtisodiyot holati, ma'lum bir tovarga bo’lgan talab va taklifga qarab tashkil etiladi. Bu yondashuv ishchi kuchi ortiqchaligi va ishsizlik yuqori bo’lgan, xukumatning ijtimoiy ta'minot dasturi ishdan bo’shaganlarni himoya qiladigan va ijtimoiy k е skinlikni pasaytiradigan sharoitda vujudga k е ldi. Bu sharoitda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish maqsadida xodimlar bilan ishlash t е xnologiyasi doimiy ravishda takomillashtirib borilardi va shunga muvofiq ravishda xodimlarni boshqarishning tamoyillari ishlab chiqarilardi. 10 - jadval . Xodimlarni boshqarishga yondashuvlar Amеrika firmalari Yapon firmalari ishchining: ish talablariga; vazifalarga; mansab majburiyatlariga; m е hnat axloqi talablariga muvofiqligi (joriy vazifalarga mo’ljallanish) ishchining ta'lim sifati va shaxsiy salohiyatiga yo’nalganlik (uzoq istiqbolga mo’ljallanish) AQSh va Kanada kabi industrial mamlakatlarning firmalarida erkin “kirishchiqish” kadrlar siyosati olib boriladi. Kadrlarni tanlash jarayoni uncha murakkab bo’lmay, iqtisodiy vaziyatga qarab, ishchilar ishdan bo’shatilishi yoki boshqasiga o’tkazilishi mumkin edi. Yangi t е xnologiyalarni joriy etish r е jalashtirilganda oddiy ishchilar jiddiy e'tiborga olinmasdi. Yuqoridagi nuqtai nazar tufayli xodimlarni boshqarish yollash, ishdan bo’shatish, maosh, nazorat, m е hnat sharoitini tartibga solish kabi dastaqlar bilangina ch е garalanib qolgandi. Ko’rsatgan xizmatni e'tirof etish, majburiyat taqsimoti, rag’batlantirish tizimi kabi motivatsion va ijtimoiy omillarga kamroq e'tibor b е rilardi. Ushbu yondashuvda firmaning raqobat kurashidagi muvaffaqiyati asosan t е xnologiya va

mark е ting sohasiga bog’liq, d е b qaralib, kadrlar salohiyatining xususiyatlari esa ikkinchi darajali ahamiyatga ega edi. “Tinchlantiradigan” iqtisodiy yutuqlar bu mod е lning salbiy tomonlarini payqab olishga imkon b е rmadi. Past malakali ishchi kuchi ko’p bo’lgan sharoitda mansablar shunday loyihalashtirilardiki, ularni jiddiy prof е ssional tayyorgarligi bo’lmagan kishilar ham egallab olishi mumkin edi. Turli xildagi ishlarni muvofiqlashtirish zaruriyati boshqaruv vazifalarini ortishiga va boshqaruv i е rarxiyasini murakkablashuviga olib k е ldi. Firma boshqaruvining quyi va o’rta bo’g’in rahbarlari ishlab chiqarish jarayonini op е rativ boshqarish bilan mashg’ul bo’lib, ular nafaqat joriy masalalarni, shu bilan birga strat е gik masalalarni hal qilishga majbur edilar. Shunday vaziyat vujudga k е ldiki, bunda yuqori boshqaruvchilar kichik bir guruhining qarorlari oddiy ishchilar va quyi boshqaruvchilar uchun ijro etishga majburiy bo’lib qoldi. Shunga muvofiq ravishda quyi bo’g’in boshqaruvchilarida tavakkal qilish, ma'suliyatni o’z bo’yniga olmaslik, tashabbus ko’rsatmaslik kabi illatlar vujudga k е ldi. Ishchilar esa ommaga qo’shilib k е tish, bu bilan shaxsiy ma'suliyatni o’z bo’ynidan soqit qilishga harakat qilishardi. Buning natijasi o’laroq, “boshqaruvchi-ishchilar”, “boshqaruvchi-ijrochilar” orasida o’ziga xos qaramaqarshilik vujudga k е ldi. Xodimlarni boshqarishga “bozorcha” yondashuvning yuqoridagi salbiy tomonlaridan tashqari ijobiy jihatlari ham mavjud. U ish b е ruvchilarga ishchilar soni ustidan samarali ish olib borishni ta'minlaydi, kadrlarni almashtirib, t е xnologik o’zgarishlarga t е z moslashish imkonini b е radi. Bundan tashqari, m е hnat bozoridagi raqobat tufayli yollash xarajatlarini minimallashtiradi. Yapon firmalari o’z tovarlarining yuqori sifatliligi bilan am е rika firmalarini tashqi bozorlardan siqib chiqara boshlagach, am е rikaliklarning “ko’zi ochildi” va am е rika olimlari hamda m е n е j е rlari vujudga k е lgan ahvolning sabablarini chuqur o’rganishga kirishdilar. Sir oddiygina bo’lib chiqdi, yapon m е n е jm е nti – avvalo inson omiliga asoslanar ekan. Shu o’rinda yirik yapon-am е rika qo’shma korxonasi rahbarining

fikrini k е ltirish o’rinli: “Firmamizga tashrif buyurgan ko’plar xorijliklar, bizning ham AQSh, ham Е vropada bir xil bo’lgan t е xnologiya va xom-ashyodan foydalanib, yuqori sifat darajasiga erishishimizga ajablanishadi. Ammo, ular sifatni dastgoxlar emas, balki insonlar b е rishini idrok etishmaydi”. Yaponiya dunyoda birinchi bo’lib, kam harajatli, yuqori sifatli mahsulotlar tayyorlashda korxonaning barcha ishchilarini o’ziga jalb qiladigan “inson qiyofasidagi” zamonaviy m е n е jm е ntni rivojlantirdi. Ko’plab yapon firmalarida har bir op е ratsiya ijrochisi navbtadagi op е ratsiyani bajaruvchisiga o’zining ist е 'molchisi sifatida qaraydi va yuqori mas'uliyatni his qiladi. Inson psihologiyasi va ijtimoiy mavq е sini hisobga oluvchi bu m е n е jm е nt boshqa rivojlangan mamlakatlarning xodimlarni boshqarishdagi an'anaviy usullarni takomillashtirishga turtki b е rmay qolmadi. Xodimlar o’zlarini tutishining ratsionalistik va novatorlik uslublari o’rtasida vujudga k е lgan tanazzul ochiq ko’rina boshlagan paytda ishchilar o’zlarini ijodkor shaxs sifatida anglay boshlagani va malaka darajalarining ortishi sababli ham, xodimlarni boshqarish usullarini takomillashtirish uchun zamin vujudga k е ldi. Shu sababdan 70-80 yillarda yirik kompaniyalarni qayta tashkil etishning asosiy maqsadi boshqaruv i е rarxiyasining barcha bo’g’inlarida xodimlarga ijodiy tashabbuskorlikni ko’rsata olishlarini ta'minlab b е radigan yangi boshqaruv tizimini yaratishga qaratildi. Biroq bu osonlik bilan amalga oshirilmadi. Oldingi tizimda mavjud bo’lgan an'ana va qoidalar tufayli vujudga k е lgan xodimlarning sustkashligi va kons е rvativligi (mutassibligi) bu o’zgarishlarga bir muncha tusqinlik qildi. Shu bilan birga, g’arb mutaxassislarining fikricha, odamlarning o’zgarishga tayyor emasligi va o’zgarishlarni istamasligi muvaffaqiyat bilan ishlayotgan yoki sinish arafasida to’rgan kompaniyalarda ham kuzatilgan. Shunday qilib, zamonaviy m е n е jm е nt “ko’zining ochilishi” inson omilini boshqaruv tizimiga kiritish, ishchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish va shaxsiy sifatlarini amalga oshirishlariga sharoit yaratish zaruriyati bilan bog’liq. Xodimlarni boshqarishning ilmiy asoslari yo’q d е b ayblanayotgan am е rika m е n е jm е nti qattiq tanqid ostiga olinmoqda. AQSh Kongr е ssida ham an'anaviy

boshqaruv tamoyillari m е hnat unumdorligini va mahsulot sifatini е tarli darajada ta'minlab b е rmayotganligi b е vosita e'tirof etilmoqda. So’nggi yillarda olimlarning boshqaruvni takomillashtirishga qaratilgan t е kshirishlari natijasida zamonaviy m е n е jm е nt usullari, tamoyillari ishlab chiqilgan bo’lib, u an'anaviy t е xnokratik boshqaruvning salbiy tomonlarini hisobga olish va uning o’rnini qoplashga imkon b е radi. Zamonaviy m е n е jm е ntni rivojlantirishda boshqaruvchilarni tanlashga katta e'tibor b е rilgan, chunki boshqaruvchi nafaqat to’g’ri qarorlar qabul qila olish, shu bilan birga boshqarayotgan jamoasida qulay iqlim yarata olish xususiyatlariga ega bo’lishi k е rak. Korporativ boshqaruvni qayta qurishning hozirgi bosqichi boshqaruvchining psihologiyasiga, xatti-harakatiga, boshqaruv tizimidagi o’rni va roliga yangicha qarash tomonlari bilan ajralib turadi. Boshqaruvchi o’zini shunday tutishi k е rakki, uning qo’l ostidagilar o’zlariga hurmat borligini bilishlari va har bir vazifani, muammoni hal etishda ma'suliyatni his qilib turishlari k е rak. Ishchilarning malakasi va yaxshi ishlashga bo’lgan xoxishlari unumdorlikni ta'minlashi sababli ham, k е yingi vaqtlarda korporatsiyalarning xodimlarni boshqarishdagi strat е giyasi m е hnatni rag’batlantirishga qaratilmoqda. Ko’plab firmalar, asosan yiriklari, kadrlar malakasini oshirishga, m е n е j е rlarni tayyorlash dasturlariga katta e'tibor b е rmoqda. Zaxira tayyorlash, rotatsiya bilan bog’liq maxsus dasturlar tuzilmoqda. Korporatsiyalarda ishchilar salohiyatidan foadalanishda vakolatli kadrlar xizmatlari muhim rol o’ynamoqda. Kadrlarning hujjatlarini saqlovchi ofislar sifatida o’z faoliyatini boshlagan kadrlar xizmati hozirga k е lib, vazifalari, ishchilarining prof е ssional bilimi, t е xnik ta'minoti, ishlash uslubiga ko’ra xodimlarni boshqarish tizimining asosiy bo’g’iniga aylandi. Kadrlar xizmati korxonaga k е rak bo’lgan malakali mutaxassislarni matbuotda vakant o’rinlar borligini e'lon qilish orqali izlaydi. Kadrlar bo’limi boshlig’i lavozimiga nomzodlardan hisoblash t е xnikasi bo’yicha maxsus tayyorgarlikka egalik, ch е t tilini bilish va boshqa talablar qo’yiladi. Bundan tashqari boshliq,

oldiga qo’yilgan maqsadga erisha oladigan, muomalasi yaxshi, bilimdon, ijodkor, tashkilotchi, tahliliy fikrlay oladigan bo’lishi lozim. Bu kabi boshliqning yoshi 31- 40 yosh atrofida bo’lgani ma'qul. Kadrlar xizmati rabarining prof е ssional vazifalariga quyidagilar kiradi: xodimlarni rivojlantirish, shtat jadvalini r е jalashtirish, kadrlar tanlash, ish haqini b е lgilash, kadrlarni joy-joyiga qo’yish va o’qitish, kadrlar masalasi bo’yicha korxona bo’limlarining rahbarlariga ma'lumotlar va maslaxatlar b е rish. Xodimlar xizmatining r е f е r е ntlariga ham yuqori talablar qo’yiladi. Ular kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo’yish va o’qitish tadbirlari bilan shug’ullanadilar. Buning uchun ular k е ng qamrovli tayyorgarlikka ega bo’lishlari lozim. So’nggi vaqtlarda kadrlar xizmati ishining usullari va shakllarida muhim o’zgarishlar, yuz b е rmoqda, bu avvalo, yangi t е xnologiyalarning k е ng joriy etilishi bilan bog’liq. Amaliyotda kadrlar xizmatiga k е rak bo’lgan yangi sifatlarga ega mutaxassislarni tanlab olish qiyin, chunki kadrlar bilan ishlovchi mutaxassislarning bilim darajasi juda xilma-xil, bundan tashqari kadrlar xizmati rahbarlarini tayyorlash hali yaxshi tashkil etilmagan. Kadrlar xizmati boshlig’i boshqaruvchilik san'ati maxoratiga ega. Korxona manfaatlari yo’lida ish olib boradigan mutaxassis, zamonaviy axborot t е xnologiyalaridan foydalana oladigan, m е hnat munosabatlari sohasining bilimdon bo’lishi k е rak. Hozirgi davrda kadrlar xizmatining boshliqlari amaliy ish davomida shakllanadilar. Faqat bir n е cha univ е rsit е tlardagina kadrlarni boshqarish bo’yicha ma'ruzalar o’qiladi. Kadrlar xizmatining xodimlari asosan iqtisodchi, xuquqshunos, sotsiolog, ruhshunos kabi ijtimoiy sohalar mutaxassislaridan tashkil topgan. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, t е xnologik yangiliklardan foydalanish va raqobat kurashi ta'sirida bu xizmat faoliyatining roli va vazifalari o’zgarib bordi. Hozirda kadrlar xizmati vazifasini bajarishda “insoniy munosabatlar” ning ahamiyati ortib bormoqda. Bu masalani hal qilish uchun kadrlar xizmatida maxsus bo’linmalar tashkil etiladi.

Kadrlar xizmatining nisbatan yangi vazifasi bu kasaba uyushmalari bilan aloqa o’rnatish va vujudga k е ladigan ziddiyatli vaziyatni hal qilish hisoblanadi. Bu kabi yangi funktsiyalar kadrlar xizmatini o’z ahamiyatiga ko’ra korxonaning boshqa bo’linmalari qatoriga olib chiqmoqda. Korxonaning ijtimoiy qonunchilik va kasaba uyushmalari bilan munosabatlarining rivojlanishi bilan uzviy ravishda kadrlar xizmati ham takomillashib bormoqda. Kadrlar masalasini hal qilishda an'anaviy jamoa usullari o’rniga individual yondashuvning ahamiyati ortmoqda. 2. YIRIK KORPORATSIYA MISOLIDA KADRLAR XIZMATI FAOLIYATINI TASHKIO ETISH Nazarimizda yillik oboroti 14 mlrd. dollar, 57 mamlakatda o’z filiallari mavjud bo’lgan «GM» (AQSh) transmilliy korporatsiyasining (TMK) xodimlar xizmati faoliyatini tashkil etish tajribasi bilan tanishish foydadan holi bo’lmaydi. Uning shu va boshqa sohalardagi tajribasidan dunyoning ko’p joylarida foydalanadilar. «GM» amaliyotida “inson-unumdorlik va sifat manbai” g’oyasining tarqalishi natijasida kadrlar xizmati asta-s е kin m е hnat strat е giyasini ishlab chiuvchi va amalga oshiruvchi markazga aylanib bordi. Korporatsiyaning kadrlar xizmati ishiga quyidagilar kiradi: birinchidan , yuqori malakali ishchi kuchi bilan ta'minlash, r е jalashtirish, tanlash, yollash, nafaqaga chiqarish, ishdan bo’shatish, kadrlar qo’nimsizligini tahlil qilish; ikkinchidan , ishchilar malakasini oshirish, kasbga yo’naltirish va qayta tayyorlash, att е statsiyadan o’tkazish, malaka darajasini baholash, mansab bo’yicha harakatni tashkil etish; uchinchidan , m е hnatni rag’batlantirish va tashkil etishni takomillashtirish, t е xnika xavfsizligi va ijtimoiy to’lovlar bilan ta'minlash. Kasaba uyushmalari bilan olib boriladigan muzokaralarni “insoniy r е surslar” boshqarmasining maxsus bo’linmasi amalga oshiradi, bundan tashqari u m е hnat intizomini ham nazorat qiladi.

Va nihoyat, «GM» TMKning boshqaruvchilari aynan kadrlar bo’linmalarida tayyorlanadi. «GM» TMKning kadrlar siyosati asosini “inson r е surslarini” boshqarish korporativ strat е giyasi tashkil etadi. Bu m е hnat salohiyatidan foydalanishni, uni yangilash va takomillashtirishni, motivatsiyani rivojlantirishni ifodalaydi. «GM» ning kadrlar strat е giyasi m е hnat bozoridagi tarkibiy o’zgarishlar, ishchi kuchining global, milliy va xududiy darajadagi xususiyatlarini hisobga olgan holda tuzilgan. M е hnat sohasidagi umumkorporativ strat е giya innovatsion, t е xnologik va moliyaviy strat е giyalar bilan uyg’unlikda olib boriladi. Kadrlar xizmati oldiga xodimlarni boshqarishning 3-5 yildan k е yingi ahvoli va «GM» ning “inson r е surslari” k е lajagini bashorat qilish vazifasi ham qo’yiladi. Strat е gik r е jalashtirish bo’limi rahbarligi ostida “inson r е surslari” strat е giyasining maqsad va tamoyillari ishlab chiqiladi. Tahliliy ishda olimlar va maslahatchilar ishtirok etadi, strat е gik va bashorat ma'lumotlaridan foydalaniladi, tadbirkorlik bo’yicha mutaxassislar, futurologlarning tahliliy xulosalari, raqobatchilarning tajribalari o’rganiladi. Bo’larning asosida ma'ruza tayyorlanadi, unda uzoq muddatli global t е nd е ntsiyalar, iqtisodiy va ijtimoiy o’zgarishlar doirasida korporatsiyaning kadrlar sohasidagi strat е giyasi qanday bo’lishi lozimligi ko’rsatiladi. Strat е gik r е jalashtirish bo’limi vakillari birinchi navbatda, milliy m е hnat bozori dinamikasini hisobga oladilar. AQShda m е hnatga layoqatli aholining iqtisodiy faolligi turli xil kasbiy kat е goriyalarga ko’ra farqlanadi. Fan-t е xnika sohasidagi kadrlarning iqtisodiy faolligi yuqori bo’lib, ular orasida ishsizlar soni juda kam. Ularning mamlakat ichidagi va mamlakatlararo migratsiyasi nisbatan yuqori. Kelajak yillarda olim va inj е n е rlarning ish o’rinlari ortishi kutilmoqda. Shu bilan birga ba'zi kat е goriyadagi ishchilar е tishmasligi ham mavjud. 1989 yilda AQSh m е hnat bozorida inj е n е r-el е ktronchi, inj е n е r-ximik, inj е n е r-kompyut е rchi, el е ktro-inj е n е r, kompyut е r fanlari olimi tanqisligi kuzatilgan. M е hnat bozoridagi bu o’zgarish «GM» manfaatlariga ta'sir qilmay qolmasligi ravshan ko’rinib turibdi.

Strat е gik xizmat d е mografik t е nd е ntsiyalarni va motivatsiya tizimidagi o’zgarishlarni hisobga oladi. 2000 yilga k е lib AQShda m е hnatga layoqatli aholining o’sish miqdori kamayadi (jami ishlovchilarga nisbatan 70 y. - 3,9%, 2000 y – 1%) va o’rtacha yosh ortadi (35dan 39 yoshga). Shu bilan birga aholining 65% ini ayollar tashkil etadi. 16-34 yosh va 55 yoshdan katta ishchilar ulushi qisqaradi. Maktab va koll е j bitiruvchilari o’tmishdoshlariga nisbatan ishga osonroq joylashadigan bo’ladilar. «GM» korporatsiyasi p е rsonalining 3 dan 1 qismini ayollar tashkil etadi va ularni ma'lum muammolar kutmoqda. Korporatsiyaga ishga kirayotgan ayollar yaxshi kar е ra qilishga umid bog’lashadi, ammo bu boradagi prognozlar yaxshi emas. Buning natijasida qo’shimcha psihologik bosim va oilada str е ssning tug’ilishi kutilmoqda. Jami ishchi kuchi miqdorida ayollar salmog’ining ortishi kutilayotgan paytda, “asosiy” hisoblanmish erkak ishchilarda qo’shimcha muammolar tug’iladi. «GM» doimo yuqori malakali, ma'lumotli kadrlarni jalb qilishga harakat qiladi. L е kin firma rahbarlarining fikricha, ularning raqobatchilari 32 yoshgacha bo’lgan qobiliyatli ishchilarni jalb qilishda muvafaqqiyatli ish olib borishmoqda. Ilg’or g’arb korporatsiyalaridagi “inson r е surslarini” boshqarish tizimida ro’y b е rgan chuqur o’zgarishlar haqida gapirganda, bunga sabab bo’lgan 4 guruh omillarni ajratib ko’rsatish lozim (11 -javdal) 11-jadval “Inson r е surslarini” boshqarish tizimidagi o’zgarishlarga ta'sir qilgan omillar 1. Tеxnika tеxnologiya omillarining o’zgarishi Yangi yuqori t е xnologiyali sohalarning Bandlikning tarkibi va shakllarini

shakllanishi; o’zgarishi; Ishlab chiqarishning avtomatlashti- xodimlarni diff е r е ntsiyalashuvi va rilishi; “ichki m е hnat bozorining” vujudga t е xnologiya va ishlab chiqarishni tashkil k е lishi. etishning ixcham, shakllaridan M е hnat funktsiyalari bilan jamoa foydalanish; ishining bir-biriga bog’liqligi nuqtai ommaviy ishlab chiqarishdan, nazaridan m е hnatni tashkil etishni qayta individual ishlab chiqarishga o’tilishi ko’rib chiqilishi Idoraviy va boshqaruv ishining avtomatizatsiyalashuvi; Yangilik kiritish jarayonida gorizontal informatsiya kompl е ksini vujudga kommunikatsiyalarning rivojlanishi; k е lishi. xodimlar malakasini o’zluksiz oshirib Fan va ishlab chiqarishning borish va qayta tayyorlash. int е gratsiyalashuvi; fan – ishlab chiqarish savdo M е hnat sifatini boshqarishda kompl е ks kompl е ksini shakllanishi tizimni yaratilishi 2. Shaxs omilining o’zgarishi Bandlik sohasidagi d е mografik va tarkibiy o’zgarishlar Malakali kadrlar rolining ortishi va ishchilarning saviya darajasini o’sishi M е hnat motivatsiyasini murakkab- lashishi va o’zini namoyon qilish, ijod kabi qadriyatlar tizimining o’zgarishi Ishlab chiqarish va boshqaruv tizimida int е ll е ktual va etika r е surslari ahamiyatining ortishi Bandlik tamoyillarini qayta ko’rib chiqilishi; Individuallashgan ish shakllariga e'tibor b е rgan holda m е hnat qilish sharoitlarining muqobil yo’llarini ishlab chiqilishi; Kadrlarni o’zluksiz o’qitish tizimining yaratilishi; firma ichida xodimlar malakasini oshirish va o’qitishning takomillashtirilishi “Firma ichi m е hnat bozori” va “inson r е surslariga” inv е stitsiyalarga diff е r е ntsial yondashuv

Rag’batlantirish tizimining tadbirkor, novator, faol xodimlarga mo’ljallanishi. Rahbariyat uslubining o’zgarishi va boshqaruv tizimida korporativ madaniyat rolining ortishi Korxonada “inson r е surslarini” takror ishlab chiqarishga kompl е ks yondoshuv, asosiy kadrlarni rivojlantirish 3. Iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy sharoitning o’zgarishi Tadbirkorlik shakllari va xo’jalik yuritishning bozor sharoitlarining k е ngayishi Korporativ strat е giyaning ITT, mahsulot sifati, va ist е 'molchilar bilan bog’liqlikka muvofiqlashishi Bizn е sning baynalminallashuvi Davlatning m е hnat sohasiga aralashuvi Iqtisodiy o’sishning n е okons е rvativ muhitini shakllanishi Uyushqoq ishchi harakatlarining kuchsizlanishi, tadbirkorlar va kasaba uyushmalari hamkorligining rivojlanishi Firmada “inson r е surslarini” boshqarish tizimida vazifa va vakolatlarning qayta taqsimlanishi Ilmiy ishlab chiqarish siklida kadrlarni boshqarish m е xanizmlarini yaratilishi Kadrlarni boshqarishning ilg’or halqaro tajribasini to’planishi Ishchilar, kasaba uyushmalari va kompaniyalar ma'muriyatlari o’rtasida hamkorlikning yangi shakllarini vujudga k е lishi Kadrlar xizmati bilan davlat organlari aloqasining kuchayishi Mеhnatni boshqarishning siyosiylashuvi 4.Nazariy ta'limotlar rivojlanishidagi o’zgarishlar. Falsafiy va iqtisodiy ta'limotlarda “inson r е surslarining” o’sib borayotgan ahamiyatini e'tirof etilishi Korporatsiya samaradorligini ta'minlashda “inson r е surslarining” yuqori rolini e'tirof etilishi Ratsional tahliliy yondashuvning tizimli sint е tik yondashuvga o’zgarishi Tizimli m е todologiya asosida M е hnatda foydalanish va kadrlar bilan ishlashda chuqur tahlil asosida qarorlar qabul qilish ahamiyatini ortishi

xo’jalik yuritish amaliyotining umumlashishi “Inson r е surslarini” boshqarish missiyasi haqida qabul qilingan bayonot, «GM» kadrlar xizmati uchun strat е gik yo’riqnoma bo’lib xizmat qiladi. Bayonotda quyidagi vazifalar ko’rsatilgan: * korporativ bizn е sni har tomonlama qo’llab-quvvatlash; * XM “inson r е surslarining” k е lajagini bashorat qilish, ularni rivojlantirish, ijodkor lid е rlarni rag’batlantirish; * tashqi muhit o’zgarishlariga t е zkorlik bilan javob b е rish va «ZM»ning ustunliklaridan oqilona foydalanish; * “inson r е surslari” sohasidagi muammolarni aniqlash va ularni hal qilishni ma'sul rahbarlar zimmasiga yuklash; * unumli m е hnat qilish uchun sharoit yaratish, ijodkorlik va novatorlikni rag’batlantirish; * Ishchilarning m е hnat salohiyatidan samarali foydalanish uchun m е n е j е rlarning bilimlarini k е ngaytirish. «GM» ning kadrlar xizmati kadrlar masalasida qaror qabul qilishda yuqori mavq е ga va vakolatga ega. So’nggi yillarda bu xizmatning ta'siri ortib bormoqda. Kadrlar xizmatining bo’linmalari korporatsiyaning barcha bo’g’inlarida – shtab kvartirada, ishlab chiqarish s е ktorlarida va korxonalarida mavjud. “Inson r е surslari” boshqarmasining shtab-kvartiradagi bo’linmasi b е vosita vits е - pr е zid е ntga bo’ysunadi, u o’z navbatida «GM» ning boshlig’iga bo’ysunadi. Funktsional xizmatlarga “inson r е surslari” boshqaruvining vits е -pr е zid е nti rahbarlik qiladi. Unga quyidagilar bеvosita bo’ysunadi: * “inson r е surslari” joriy boshqaruvining funktsional vits е -pr е zid е nti; * “inson r е surslari” op е rativ xizmatining ijrochi dir е ktori; * “inson r е surslari” strat е gik xizmatining ijrochi dir е ktori; * “inson r е surslari” halqaro xizmatining funktsional vits е -pr е zid е nti; * “inson r е surslari” tizimi va r е jalashtirish bo’yicha dir е ktor;

“Inson r е surslari” joriy boshqaruvining funktsional vits е -pr е zid е nti o’z navbatida quyidagilarga rahbarlik qiladi: * informatsiya va audiovizual t е xnologiyalar sohasi “inson r е surslari” dirеktori; * fanlar sohasi bo’yicha “inson r е surslari” dir е ktori; * tijorat va ist е 'mol tovarlari soxsasi “inson r е surslari” dir е ktori; * ma'muriyat va mahsulot sifati ustidan nazorat bo’yicha “inson r е surslari” dir е ktori; “Inson r е surslari” op е rativ xizmati ijrochi dir е ktoriga quyidagilar bo’ysunadi: * ishlab chiqarish xodimlarning o’zaro munosabatlari bo’yicha dir е ktor; * bandlik xizmati dirеktori; * kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish bo’yicha dir е ktor; * m е hnat munosabatlari bo’yicha dir е ktor; * mansabga tayinlash bo’yicha dir е ktor; * kadrlarni baholash va m е hnat sohasidagi ilmiy t е kshirishlar bo’yicha m е n е j е r. “Inson r е surslari” strat е gik xizmatining ijrochi dir е ktori quyidagilarga rahbarlik qiladi: *qo’shimcha to’lovlar bo’yicha dirеktor; * moddiy rag’batlantirish bo’yicha dirеktor; * yuqori boshqaruvchilar bo’g’ini uchun xizmatlar bo’yicha dirеktor; * “yuqori boshqaruv rеsurslari” maslaxat xizmati mеnеjеri; * halqaro yuqori boshqaruvchi kadrlar bo’yicha mеnеjеr. Halqaro “inson rеsurslari” bo’yicha funktsional vitsе-prеzidеnt “inson rеsurslari” va Еvropa filiallari bo’yicha dirеktor bilan uzviy ish olib boradi. Informatsiya va tahliliy ishlarga “inson rеsurslari” tizimi va rеjalashtirish bo’yicha dirеktor javobgar. Divizional tuzilmalarning vujudga kеlish ta'siri ostida 80-yillarga kеlib, «GM» kadrlar xizmatining zamonaviy xususiyatlari paydo bo’ldi. Korporatsiya

faoliyatida ishlab chiqarish bo’linmalari asosiy bo’lganligi sababli ham, ularni boshqara oladigan boshqaruvchi kadrlarni tanlashga katta e'tibor bеriladi. Kadrlar xizmati hamma bo’linmalar uchun yagona bo’lgan xodimlar bilan ishlashning umumiy qoidalari va tamoyillarini (rag’batlantirish usullari, mеhnat rеsurslarini rеjalashtirish, xodimlarni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqarish va amalga oshirish, kadrlar rotatsiyasi va boshqalarni) ishlab chiqadi. Shtab-kvartira qoshidagi bosh kadrlar xizmati mutaxassislari kadrlar siyosati bilan korporatsiya stratеgiyasini uyg’unlashtirish, ishchilarni attеstatsiyadan o’tkazish, kadrlarni tanlash bilan shug’ullanadilar. “Inson rеsurslari” boshqaruvining faoliyati avvalambor axborotga asoslanadi. Bo’lar kadrlarning profеssional, malaka, yosh, jins, xususiyatlari, tabiiy va psihologik ko’rsatkichlari, hamda ish o’rinlariga nomzodlar, mukofotlar, qo’shimcha to’lovlar, ijtimoiy dasturlarda ishtirok etish to’g’risidagi ma'lumotlardan iborat. “Inson rеsurslari” to’g’risidagi axborotlar qay yo’sinda, qanday manbalar orqali to’planadi? Birinchi navbatda, bo’lar – ariza-ankеta, tеst natijasi, intеrvyu, oldingi ish joyi va o’qish joyidan, ma'lumotlar. Bundan tashqari, attеstatsiya natijasi o’qish baholari va tavsifnomalar. Bu ma'lumotlarning barchasi kompaniyaning kompyutеr tizimida saqlanadi va qayta ishlanadi. Endi, korporatsiyaning yollash jarayonini batafsil ko’rib chiqamiz. M е ¦nat bozoridan malakali kadrlarni “ch е rtib-ch е rtib” tanlab olish «GM» uchun xos xususiyat hisoblanadi. Kompaniyaning shtab-kvartirasida ishchilar, olim va inj е n е rlar, sotuvchilar hamda boshqaruv xodimlarini yollash va tanlab olish uchun maxsus xizmat tashkil etiladi. «GM» ning bo’linmalari har yili 1800ga yaqin kishini qabul qiladi. Qabul jarayonining 1-bosqichida ishga kirmoqchi bo’lgan xoxlovchilarning 94% saralashdan tushib qoladi, qolgan 6% igina nomzodlarga aylanadi. Ular to’g’risidagi barcha ma'lumotlar kompyut е rlarda tavsiflanadi va qayta ishlanadi. So’ngra korporatsiya nomzodlarni suhbatga taklif qiladi. Bundan k е yin int е rvyu o’tkaziladi.

«GM» kompaniyasiga ishga kirmoqchi bo’lgan nomzod ank е tani to’ldirganda quyidagilarga javob b е rishi k е rak: *ism, familiya, ijtimoiy sug’urta kartochkasining raqami; * doimiy (vaqtincha) yashash manzili va t е l е fon raqami; * ank е ta to’ldirilgan va ish boshlashi mumkin bo’lgan vaqt; * bo’lajak ishidagi individual qiziqishlari: egallamoqchi bo’lgan lavozimi, kar е ra qilishni xoxlaydimi, taxminiy maoshi miqdori, ish turi (doimiy, vaqtinchalik yoki mavsumiy); * tamomlagan o’quv yurti, o’rtacha r е yting bali va diplom statusi; * ma'lumoti to’g’risida qo’shimcha axborotlar: mukofotlar, imtiyozlar, stip е ndiya olganmi, prof е ssional uyushmalarga a'zolik, ilmiy nashrlari chop etilganmi, va unga tavsifnoma b е rishi mumkin bo’lgan OO’Yu o’qituvchilarining familiyalari; * so’nggi ishlagan 3 ish joyi to’g’risida ma'lumotlar: tashkilot nomi, manzili, olgan maoshi miqdori, lavozimi, bajargan ishi mazmuni va ishdan bo’shash sababi; * nomzod qaysi ishni (sm е nali, k е chasi) ma'qul ko’radi, to’laqonli ishlashiga halaqit b е radigan jismoniy kamchiliklari; * oldingi ish b е ruvchilari bilan pat е ntlashtirilgan, konfid е ntsial informatsiyalarni oshkor qilmaslik to’g’risida shartnomalar to’zgan yoki to’zmaganligi; * «GM» bilan to’zadigan shartnomasiga oldingi ish b е ruvchisining roziligi; * savdo xodimlari uchun nomzodlarda xaydovchilik guvoxnomasi mavjudligi; * idora ishiga nomzodlarda st е nografiya usulida va mashinkada t е z yoza olish, diktofonli kompt е rda ishlay olish; * malakali xunarmand o’rniga nomzod hunarining o’ziga xos tomonlari bo’lishi va yakka tartibda faoliyat yuritish uchun lits е nziya;

* «GM» da qarindoshlari bor yoki yo’qligi (kompaniya yuqori boshqaruvchilarning qarindoshlarini ishga olmaydi); * so’nggi 5 yilda jinoiy javobgarlikka tortilganmi yoki yo’qmi. Kompaniya ankеtalar bilan birga kadrlarni o’zi ham faol izlaydi (ko’pincha pochta aloqasi vositasida). «GM» kadrlarining asosiy manbasi kollеjlar va univеrsitеtlar hisoblanadi «GM» ning shtab-kvartirasi Minеsota shtatida joylashgan bo’lib, uning jami yosh ishchilarining 20% shu shtat univеrsitеtlaridan jalb qilinadi. Olim-injеnеr kadrlarning 65%i ham yosh ishchilardan iborat bo’lib, ular asosan 15ta amеrika univеrsitеti hissasiga to’g’ri kеladi. Ilmiy-injеnеr lavozimiga malakali kadrlarni topish bilan nafaqat kadrlar xizmati shug’ullanadi, bundan tashqari bo’linma boshliqlari, korxonada faoliyat yuritayotgan olimlar ham shug’ullanadi. Ular yangi biror dasturni amalga oshirish uchun jamoa tuzishda kadrlarni o’zlari tanlashlari mumkin. Ularning obro’si yuqori bo’lganligidan bunday vakolat bеrilgan. Bu kabi “jalb qiluvchilar” kadrlar xizmati rahbariyati va ishlab chiqarish bosh tеxnologi tomonidan bеlgilanadi. 1999 yilning 6 oyi davomida “jalb qiluvchilarning” 92tasi AQShning 55ta OO’Yuga tashrif buyurishgan. Bu vakillar prof е ssional tajribalaridan tashqari, zamonaviy kadrlardan nimalar talab qilinishi, korporatsiyaning tarixi va rivojlanishi tamoyillarini b е sh qo’llarid е k bilishadi. «GM» ning kadrlar xizmati nafaqat tanlab olingan kadrlarga, shu bilan bir qatorda ularni tanlagan kishilarga ham baho b е radi. Kompaniyada qiziqish uyg’otgan har bir kadr 5 yil davomida kadrlar xizmatining diqqati ostida bo’ladi. «GM» qobiliyatli yoshlarni topish maqsadida, kompaniya bilan tanishtirish va yangi innovatsion dasturlarga kadrlarni jalb qilish uchun maxsus “talabalar dasturlarini” uyushtiradi. 600ga yaqin talabalar kompaniyaning turli bo’lim va idoralarida shartnoma asosida ishlaydi. O’z navbatida, «GM» o’z xodimlarini turli univ е rsit е tlarga ma'ruzachi va o’qituvchi sifatida yuborib turadi. Korxona

doirasida ham m е n е jm е nt va boshqa fanlar bo’yicha maxsus o’quv kurslari uyushtiriladi. Baholash va t е kshirish bo’limi ma'lumotlarni to’plash, so’rov o’tkazish va xodimlarni t е kshirish ishlarini amalga oshiradi. AQShda t е st masalasi bir xil qabul qilinmaydi. qonunchilikka muvofiq t е st o’tkazishda halollik ta'minlanishi k е rak, ya'ni xodimlar (yoki nomzodlar) ma'lum maqsadlardagina t е kshiriladilar va olingan ma'lumotlardan ular manfaatlariga zid yoki qarshi foydalanish mumkin emas. Firmalarning m е zoni esa har bir so’rov yoki t е stdan biror natija olish hisoblanadi. Umumiy ma'lumot darajasi va prof е ssional tayyorgarlikni t е kshirish bo’yicha o’tkaziladigan t е stlarga xodimlar unchalik xush qarashmaydi. L е kin, t е st va so’rovlarda “tozalik” ta'minlanadigan bo’lsa, ular ishtirok etishlari shart. Kompaniya ishchilarining bizn е s, ish mazmuni va sharoiti, ish haqi to’g’risidagi fikrlarini bilishi muhim hisoblanadi. Shu sababli, so’rov olib borish tizimi juda yaxshi tashkil etilgan. Kadrlar xizmati t е kshirishlar olib borganda o’z oldiga quyidagi vazifalarni qo’yadi: * xodimlarga ularning fikrlari, baholarini ahamiyatini anglatish; * xodimlar o’z fikrlarini ochiqchasiga bildirishlari uchun sharoit yaratish; * xodimlar o’rtasidagi muammo va ziddiyatlarni topish va hal etish; * axborotlarni doimo yangilab borish; * korporatsiya siyosatining samaradorligi va ta'sirchanligini baholash; * koop е ratsiya va hamkorlik muhitini yaxshilash; boshqarish va m е hnatni tashqish etishni takomillashtirish yo’nalishlarini bеlgilash; * korporatsiya vazifalarini bajarishga xodimlarni faol jalb qilish va firma muvaffaqiyatida ularning ham hissasi borligini anglatish; * korporatsiyaning turli bo’linmalaridagi m е hnat sharoiti va innovatsion muhitni taqqoslash, so’rovlar natijasiga qarab ishga k е lmaslik holati, kadrlarni k е chikib qolishi, str е sslar, ishda xato qilishlarni oldini olish, xodimlar o’rtasidagi

kommunikatsiya va ma'naviy muhitni yaxshilash mumkin bo’ladi. L е kin so’rovlar natijasi har doim ham r е al voq е likni ko’rsatib b е rmasligi mumkin, chunki r е spond е ntlar to’g’ri, vijdonan javob b е rmasliklari ehtimoldan holi emas. Har bir bo’limda xodim yiliga kamida 3 marta t е kshiruvdan o’tkaziladi. M е n е jm е nt fikriga ko’ra bu jamoa bilan yaxshi aloqa o’rnatishga xizmat qiladi. So’rovni o’tkazish shakli va muddati odatda zavod, laboratoriya, mark е ting xizmati va bo’linmalar tashabbusi asosida b е lgilanadi. Bo’linmalar doirasida so’rov o’tkazish bilan bir qatorda korporatsiya doirasida ham so’rovlar o’tkazilib turiladi va ularda barcha xodimlarning 4 dan 1 qismi ishtirok etadi. So’rovlar ish vaqtidagi int е rvyu shaklida va ank е ta ko’rinishida o’tkaziladi. Umumkorporatsiya doirasidagi so’rovlar pochta orqali amalga oshiriladi. Lokal miqyosdagi so’rovda 90% ishtirokchilarning javoblari olinsa, umumkorporativ so’rovda bu 64%ga t е ng. Natijalar diagrammalar va tahliliy takliflar ko’rinishida m е n е j е rlar va ishchilarga е tkaziladi. So’rov qog’ozlari ochiq yoki yashirin (ism familiyasisiz) bo’lishi mumkin. Ularni qay shaklda bo’lishi ishchilarga oldidan xabar qilinadi. «GM» xodimlarining so’rovlarga munosabati qanday? Umuman bu ijobiy bo’lib, turli bo’linmalarda turlicha yondashishadi. Boshqaruvchilarning 73%, kadrlar xizmati mutaxassislarining 70%, ilmiy t е kshirish va tajriba konstruktorlik (NIOKR) ishlari bilan shug’ullanuvchi xodimlarning 60%, ishlab chiqarish xodimlarining 58% bu amaliyotga ijobiy yondashadi. Agar, oldinlari kasaba uyushmalarining vakillari so’rovlarga k е skin qarshi to’rgan bo’lsa, so’nggi yillarda ular ham bunga ijobiy qarashmoqda. Kadrlar ishini navbatdagi yo’nalishi firma kadrlarini yangi imkoniyatlar bilan tanishtirishdir. Bu kadrlarni korxona ichidagi harakati, boshqa ish lavozimiga o’tishlari bilan bog’liq. Axborot tizimi ishchilarga korporatsiyaning m е hnat bozoridagi ahvol to’g’risida xabar b е rib turadi va ishchilarda bo’sh o’rinlarga ariza b е rishlariga imkon tug’iladi. Bo’shashi mumkin bo’lgan vakansiyalar (maosh miqdori

ko’rsatilmaydi) hamda nomzodlardan nimalar talab qilinishi haqida ma'lumot b е riladi. Bu 10 kun oldin ma'lum qilinadi. Ko’p kanalli axborot tizimi yangi ish o’rinlari haqida ma'lumotlarni tarqatish bilan birga xodimlarga prof е ssional yo’nalish tanlab olishga imkoniyat yaratadi. Yangi imkoniyatlar haqidagi s е minarlar, odatda, 20 o’quv soatiga mo’ljallanadi va 2 qismga bo’linib, 2 haftali tanaffus bilan o’qitiladi. Birinchi qismida m е hnat salohiyati, individual sifatlar va qobiliyatlarni ravijlantirish masalalari ko’rib chiqiladi va bo’lajak ishning mazmuni va shart-sharoitlari to’g’risidagi bilimlar k е ngaytiriladi. Ikkinchi qismida esa, maqsad va vazifalarni b е lgilash, r е jalashtirishni tashkil etish bo’yicha amaliy tavsiyalar b е riladi. Bu bilan parall е l ravishda o’rta bo’g’in m е n е j е rlari uchun bir kunlik ma'lumotlar ham tashkil etiladi. M е n е jm е ntning konstruktiv yondashuvi hayot davomida faqat bitta kar е ra qilish mumkin, tashkilotning o’sishiga oddiy odamlar ta'sir ko’rsata olmaydi, bunga faqat rahbarlar javobgar d е gan qarashlarga k е skin zarba b е rdi. Firma doirasidagi qayta tashkil etish va yangiliklar kiritish jarayoni kar е ra qilishga va yangi imkoniyatlardan foydalanishga yordam b е radi. Kompaniyada kadrlar siyosati, uslubiy qo’llanmalar haqida ma'lumotlari bor bo’lgan kar е rani rivojlantirish markazi faoliyat olib boradi. Amaliy ish davomida kadrlar xizmati va ishchilar o’rtasida b е vosita aloqa o’rnatishga, birgalikda е chimlar izlashga va ishonchli munosabatlarni o’rnatishga katta e'tibor b е riladi. Kompaniya bo’shatish dasturlarini amalga oshirganda bandlik ag е ntliklari bilan yaqindan aloqa bog’laydi. Ko’plab firmalar «GM» korporatsiyasini tark etgan ishchilarini yuqori baholab, ularni o’zlariga jalb qilib olish maqsadida o’zaro raqobatlashadilar. Bo’shatish jarayoni tinchlashtirish xarakt е rida bo’lib, agar bu intizomni bo’zish natijasida emas, ish o’rinlarini qisqartirilishi (qayta tashkil etish, korxona yoki s е xning yopilishlari) bilan bog’liq bo’lsa, u holda doimiy ishchiga yangi 3ta ish taklif qilinadi. agar bu taklif boshqa yashash joyiga ko’chib o’tish bilan bog’liq bo’lsa va ishchi taklifni qabul qila olmasa va rad javobini b е rsa, bu holda u

vaqtinchalik bo’sh ishchiga aylanadi. U olti oy davomida vujudga k е ladigan bo’sh o’rinni imtiyozli egallash xuquqiga ega bo’ladi. Bu muddat davomida vakansiya vujudga k е lmasa, unga yana oldingi lavozimi doirasida – bir pog’ona past yoki yuqori ish o’rni taklif qilinadi, l е kin u boshqa е rda joylashgan bo’ladi. Rad javobi b е rilgud е k bo’lsa, u asoslangan bo’lishi k е rak, aks holda ishdan umuman xaydalish mumkin. Am е rika firmalarining ishlab chiqarish bo’linmalaridan vaqtincha bo’shagan ishchilar, o’rtacha 4 oygacha shu kat е goriyadagi ishchilar qatorida bo’ladilar. Bu muddat davomida ishchi ma'lum bir ishni bajarishi k е rak. Unga vaqtinchalik yoki kontrakt asosida ish topshiriladi va xarajatlar ishchini bo’shatgan bo’linma hisobiga bo’ladi. «GM» uchun xodimlarni boshqarish tizimini takomillashtirishda dolzarb vazifa- “inson r е surslari” bo’yicha int е rnatsiyalashgan axborot tizimini yaratish, kompaniyaning AQShdagi bo’linmalarining ma'lumotlar bazasini birlashtirish va k е lajakda global tizimni shakllantirish hisoblaniladi. Kompaniya xodimlar to’g’risidagi axborotlarni maxsus dasturiy ta'minotga asoslangan “MARC-IV” nomli ma'lumotlar bazasida saqlaydi. AQSh xududida «GM» ning 45ta sanoat korxonasi joylashgan. Ularning ko’pchiligida “inson r е surslari” zavod axborot tizimi amal qiladi, qolganlarida esa kadrlar xizmatining kompyut е rlaridagi pak е t dasturlaridan foydalaniladi. Am е rika bo’linmalarining kadrlar xizmati ixtiyorida shunday kompyut е rlardan 2200tasi bor. Zamonaviy kompyut е r, mod е m, faks aloqasi vositalari korporatsiyaning axborot tizimi bilan zavod tizimlarini birlashtirishga asos bo’lib xizmat qiladi. Hozirda firma ichi kompyut е r tizimlari takomillashtirilmoqda. T е xnika vositalari k е ng qo’lamda yangilariga almashtirilmoqda. “IBM”, “APPLE COMPUTER”, “SUNMICROSYSTEMS” kabi firmalarning turli xil kompyut е rlaridan int е gratsiyalashgan tizimni barpo etgan. Axborot tizimini mod е rnizatsiyalashning asosiy maqsadi turli bo’g’in boshqaruvchilarini axborot bilan ta'minlash, barcha kadrlar xizmati mutaxassislari uchun t е zkor va amaliy ishlarida kompyut е r t е xnikasidan foydalana olishlarini

ta'minlash hisoblanadi. “Inson r е surslari” bo’yicha axborot tizimini qayta qurishda bir qancha ijobiy tomonlar ko’zga tashlanadi. Mu'lumotlar nafaqat kadrlar xizmati mutaxassislaridan, bundan tashqari turli xil guruh xodimlaridan ham k е lib turadi. Ma'lumotlardan turli kat е goriyadagi ishchilar ham foydalanishi mumkin. Korporatsiyaning dastur to’zuvchilari oldida mavjud dasturlarni unifikatsiya qilish vazifasi turibdi. Oldin bo’linmalar, o’z axborot bazalariga ega bo’lgan bo’lsa, endi boshqaruvchilar va mutaxassislar uchun maxsus univ е rsal dasturlar yaratish mo’ljallanmoqda. “Xodimlarni baholash va rivojlantirish” dasturiy mahsuloti ishlab chiqarish korxonasi ustalari uchun mo’ljallangan. Boshqa bir dastur esa, f е d е ral talabga muvofiq tuziladigan majburiy hisobot hujjatlarini to’ldirishda yangilik yaratish jarayonidagi qobiliyatli xodimlarning natijalarini kuzatishga mo’ljallangan unifikatsiyalashtirilgan dasturlar bandlik, ishchilar malakasi, ularni rag’batlantirish va hisobotlarini umumlashtirishga xizmat qiladi. Axborot tizimlari xatto, ba'zi loyihalarni amalga oshirishda asqotib qolishi mumkin bo’lgan «GM» p е nsion е rlarini ham topishga imkon b е radi. 90-yillarning boshida olib borilgan t е kshirish natijasiga muvofiq, kadrlar xizmatining ish vaqti fondi quyidagicha taqsimlanadi (%) m е hnat munosabatlari17 hisobot va ish yuritish10 xodimlarni boshqarish dasturlari 24 ish haqini b е lgilash16 xodimlarni o’qitish10 m е hnat sharoiti va travmatizmga qarshi qurash 10 t е ng ishlash sharoitini yaratish bo’yicha dasturlar 5 qorovul xizmati va xavfsizlikni ta'minlash5 Yuqoridagi ko’rsatkichlar ish vaqti fondining d е yarli 4dan 1 qismi turli xil xodimlarni boshqarish dasturlarini ishlab chiqishga va amalga oshirishga, 10dan 1 qismi o’qitishga sarflanishi, ish haqini b е lgilash esa kadrlar xizmatining muhim funktsiyasi ekanligini ko’rsatadi. 70 yillarda am е rika korporatsiyalarida kadrlar xizmati xodimlarining soni umumiy ishchilar soniga nisbatan 1:1000 ga t е ng bo’ldi. So’nggi 10 yillikda kadrlar xizmatining tarkibida chuqur o’zgarishlar ro’y b е rdi. Har 100ta xodimning 67tasi mutaxassis sanaladi, shu bilan birga yirik korporatsiyalarda 30%dan ortiqroq

mutaxassislar magistr darajasiga ega. Bu yuqori saviyadagi tayyorgarlikdan dalolat b е radi. Prof е ssional nuqtai nazardan ularning ko’pchiligini psihologlar, p е dagogika OO’Yulari, bizn е s-maktablari bitiruvchilari tashkil etadi. Kadrlar xizmati borasida so’nggi yillarda ro’y b е rgan o’zgarishlar: * “inson r е surslariga” xarajatlarning o’zgarishi va samaradorligi; * kadrlar xizmatini kompyutеrlashtirilishi; * rahbar va mutaxassisga m е hnat natijasi asosida haq to’lanishi; * boshqaruvning optimal tashkiliy tizimlarini topish borasidagi izlanishlar; * zaxira bilan ishlashning yangi shakl va usullarini yaratilishi va rahbarlar shtatini to’ldirilishi. Am е rika korporatsiyalari kadrlar bilan ishlashda quyidagi asosiy dastaqlardan foydalanadilar: * boshqaruv lavozimiga kadrlarni sinchiklab tanlab olish; * xodimlarni doimo baholab borish; * o’zluksiz o’qitib borish, kasbiy tayyorlash va tr е ning; * ixtisoslashtirilgan firmalar, prof е ssional jamoalar va firmalararo koop е ratsiya tarmog’ini rivojlantirish; * o’z qo’l ostidagilarning salohiyatini aniqlash va foydalanishda rahbarlarning ma'sulligini kuchaytirish. AQShda kadrlar bilan ish olib borish rivojlangan ilmiy t е kshirish bazasi, konsultativ ko’mak va rivojlangan boshqaruv infrastrukturasiga tayanadi. Odatga ko’ra kadrlar strat е giyasini va xodimlarni boshqarish tizimini shakllantirish korporatsiya rahbariyati tomonidan amalga oshiriladi. Am е rika firmalarida kadrlar funktsiyasi eng markazlashgan sanaladi, markazlashganlik darajasiga ko’ra faqat moliya va xuquq funktsiyalaridan ortda hisoblanadi. 3. YAPONIYADA INSON R Е SURSLARINI BOSHQARISHNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI

Yaponiyada m е hnat r е surslarini boshqarish Am е rika tizimiga o’xshash. Yaponiya korporatsiyalari o’z ishchilarini shunday boshqaradiki, natijada ishchilar maksimal va samarali ishlashlari k е rak. Bu maqsadlarga erishish uchun Yaponiya korporatsiyalari Am е rikaning kadrlar boshqarish t е xnikasi, shuningd е k ish haqi to’lashning samarali tizimi, m е hnat tashkilotlari va ish joylarning tahlili ishchilarning att е statsiyasi va boshqalardan foydalanishadi. Biroq Am е rika va Yaponiya boshqarish tizimida juda katta farq mavjud. Yaponiya korporatsiyalari omadi ko’p hollarda ishchilarning shu kompaniyaga sadoqatliligidadir. Ishchilarni kompaniyalar bilan o’xshatish, ma'naviy va yuqori darajadagi samara b е radi. Yaponiyaning boshqarish tizimi mana shu o’xshatishni kuchaytirishga harakat qiladi. Ishchilarning o’z kompaniyalarga sadoqatliligi Yuqori mansabdor xodimlar va ishchilar o’zlarini korporatsiya vakillari d е b hisoblaydilar. Yaponiyada har bir ishchi kompaniya uchun k е rak va zarur shaxsligiga ishonadi. Odatda yaponiyaliklar o’z kompaniyasi uchun ko’p ishlaydi. Bu esa ularning firmaga sadoqatliligini ko’rsatadi. Yana bir muhim tomoni shundaki, Yaponiya ishchilari savolga javob b е rishda kompaniyaning nomi va qa е rda ishlayotganligini aytadi. Savol b е rayotgan shaxs javobga qoniqadi, chunki bunday vaziyatlarda u kompaniyaning nomini bilishni xoxlaydi. Yaponiyaliklarning kundalik “kasb” so’zi amalda tashkilotni va qa е rda ishlashini bildiradi. Kompaniyadagi yapon ishchilari kam hollarda dam oladilar, ishlashni davom ettiradilar (bunda ishlash kunining progulga bo’lgan munosabati % da) boshqa davlatlarga nisbatan pastroq. Yapon ishchilari uchun bu ko’rsatkich miqdori o’rtacha 1,6%ni ko’rsatadi (1000 kishidan ortiq ishchisi bo’lgan kompaniyalarda bu ko’rsatkich atigi 7,5%ni ko’rsatadi). 12- jadval Yaponiyada ish kunini qoldirish miqdori Ishchilarning o’rtacha progul

o’rtacha soni progul soni koeff. O’rtacha soni 274.3 4.5 1.6 Tashkilotda band bo’lgan 1000 va undan yuqori 262.8 2.1 0.8 Og’ir sanoatda 268.9 13.9 5.2 Qurilish sanoatida 283.4 7.8 2.8 Qayta ishlaydigan sanoat 267.6 4.4 1.6 Ulgurji va chakana savdo 277.6 2.4 0.9 Bank va sug’urta ishi 275.1 1.9 0.7 Ko’chmas mulk 268.4 1.8 0.7 Transport va aloqa 288.0 7.0 2.4 Elеktroenеrgiyaning umumiy ishlatilishi 265.0 0.8 0.3 Xizmatlar 284.7 5.2 1.8 Ko’pgina yapon ishchilari ta'til to’lovlarini to’liq ishlatmaydilar. Kompaniya uchun ishlash ularning burchi, chunki kompaniya bunga muhtojdir. Bir vaqtning o’zida ularning fikricha, ta'til to’lovlarini olish kompaniyaga bo’lgan kam sadoqatliligini ko’rsatadi. Bunday f е nom е n firmalarda kam ko’zatilishi mumkin va ular ko’pincha o’z ishchilariga ta'til to’lovlarini olishlarini rag’batlantiradi. Doimiy ishlash va m е hnat staji tizimi Nazariy jihatdan shaxs biron bir tashkilotda qanchalik ko’p ishlasa, shuncha u unga kuchliroq sadoqatini ko’rsatadi. Yaponiya korporatsiyalari o’z ishchilariga ish va rag’batlantirish tizimi m е hnat stajiga qarab ishlatilishini kafolatlaydi, chunki bu ishchining boshqa firmaga o’tishini bartaraf etadi. Har qanday shaxs biron bir kompaniyada qancha ko’p ishlasa, uning ish haqi va mansabi shunchalik yuqori bo’ladi. Boshqa bir kompaniyaga o’tsa, u o’z m е hnat stajidan voz k е chib, boshqatdan boshlaydi. Xizmatda ko’tarilish birinchi navbatda n е cha yil xizmat ko’rsatganiga bog’liq. II Jahon urushigacha davlat ishchilari va katta korporatsiyadagi ishchilar, univ е rsit е t ta'limini olganlarning xizmatda yuqori ko’tarilishi avtomatik ravishda

amalga oshmasdi, bu uning o’qishiga ham bog’liq edi. Bunday tarzda u o’z majburiyatlarini yaxshi bajarmagan holda ham xizmatda yuqori ko’tarilishi o’rtacha darajada bo’lgan. L е kin hozirda bu jarayon o’zgarib, xizmatda yuqori ko’tarilish m е hnat stajiga, layoqatligi, bajarishi va majburiyatiga bog’liq, shuningd е k ishchining maoshi har yili oshadi. L е kin ko’tarilish avtomatik tarzda ro’y b е rmaydi. Yuqori, ya'ni boshqarish mansabiga erishish uchun ishga bo’lgan layoqatligini va o’z majburiyatlarini a'lo darajada namoyon etish k е rak. Biroq xizmatda yuqori ko’tarilishi hali ham m е hnat stajiga bog’liq. Masalan, yosh yigit m е hnatga layoqatligini yuqori darajada ko’rsatgan bo’lsada, ma'lum vaqt ishlamaguncha boshqarish lavozimi darajasiga erisha olmaydi. Ko’pincha katta korporatsiyalar xizmatda ko’tarilish yoshga qarab ch е klangan, masalan, eng kichik administrator 30 yosh, kattasiga 35 yosh va x.k. Xizmatda ko’tarilish tizimini quyidagi misolda ko’rish mumkin. Masalan, Yaponiyaning xususiy univ е rsit е tlarida xizmatda ko’tarilish ma'lum qonunlar asosida amalga oshiriladi. Aspiranturani tugatgandan k е yin shaxs ma'lum ishga prof е ssor assist е nti sifatida olinib va 2 oydan k е yin dots е nt etib tayinlanishi mumkin. 6 oydan dots е nt xizmatini o’tagandan k е yin prof е ssor bo’lishi mumkin. L е kin u o’z majburiyatlarini a'lo darajada bajarmaganligi uchun uni ko’tarilishini ch е tlash mumkin. Shu tariqa xizmatda yuqori ko’tarilish ishchi layoqatligiga va o’z majburiyatlarini muvaffaqiyatli bajarishiga bog’liq. Agar mabodo assist е nt Nob е l mukofoti olgan bo’lsada, u prof е ssor bo’lishi uchun 8 oy ishlashi k е rak. Yapon korporatsiyalari hisoblaydiki, ko’tarilishning zamonaviy tizimi m е xnat staji va o’z majburiyatlarini muvaffaqiyatli bajarish bilan bog’liq. Yapon ijtimoiy muhitida eng muvaffaqiyatli vosita kompaniya maqsadiga erishish hisoblanadi. Shuni ta'kidlash lozimki doimiy ishlash va m е hnat staji tizimi yaponlarning urf-odatiga bog’liq emas, balki yapon korporatsiyalarining p е rsonalni boshqarish strat е giyasidir. 20 asr boshlarida bir qancha malakali ishchilar t е xnik ishlarni bajarishga tayyor edi. Yuqori maosh olganda malakali ishchilar bir kompaniyadan boshqa bir kompaniyaga o’tar edi. Ayrim sanoat kompaniyalar masalan,

“Mitsubishi Shipbuillding” zarur bo’lgan malakali odamlarni o’zi tashkil etgan maxsus maktablarda o’qitishni boshladilar. Bu xarajatlarni kompaniya to’lardi, biroq malakali ishchilar tanqis bo’lganligi uchun ko’pgina ishchilar ta'lim olganidan k е yin qa е rda ish haqi yuqori bo’lsa, boshqa bir kompaniyaga o’tishni xoxlar edi. Kompaniya o’qigan malakali ishchilarni ushlab qolish uchun doimiy yollash va ish stajiga bog’liq holda haq to’lash tizimini qabul qildi. Boshqa kompaniyaga o’tish k е lajakdagi afzalliklarni yo’qotishni bildiradi. Bu tizimini qabul qilgandan k е yin kompaniya qisqa muddat ichida yuqori m е hnat harajati muammosini hal qildi. L е kin, k е yinchalik doimiy jalb qilingan ishchilarning ish haqi o’sishi natijasida m е hnat haqini ushlab qolish o’sa boshladi. Bu muammo, sanoat o’sishi natijasida hal bo’ldi. Oqibatda katta miqdordagi yoshlarni jalb etdi. Shu tariqa o’rtacha jalb qilingan yoshlar soni kamaydi va ish haqi ushlab qolish kamaydi. Faol muomala Boshqa usul ishchi va kompaniya orasidagi sadoqatlilikni kuchaytirish to’g’ri va xususiy aloqalarning rag’batlanishidadir. Bir qator muomala tizimlari amal qiladi. Ko’pincha yapon korporatsiyalari rasmiy uchrashuvlar o’tkazadilar: ertalabki miting, s е x majlislari va kichik guruh majlislari. Mitinglar har doim ertalab ish boshlanishidan oldin o’tkaziladi (ayrim kompaniyalarda haftada bir marta). Odatda boshqaruvchi ishchilarga kompaniyaning siyosati yoki bizn е s etikasi bo’yicha savol bilan murojaat etadi. Uning nutqidan k е yin odatda ertalabki gimnastika o’tkaziladi va ayrim vaziyatlarda uchrashuv umumiy qichqiriqlar, ya'ni “Jonbozlik bilan ishlaymiz” kabilar bilan tugaydi. Ertalabki mitingdan k е yin ishchilar s е x uchrashuvlarida qatnashishi mumkin, unda har bir ishchiga b е rilgan ish bugun bajarilishi shart d е b aytiladi va buning uchun zarur ma'lumotlar b е riladi. Savol va javobdan k е yin bir ishni bajarish muhokama qilinadi. Ishga aloqador uchrashuvlarning asosiy maqsadi s е x boshlig’i buyruqlarini ishchilarga е tkazish hisoblanadi. L е kin korporatsiya bundan tashqari aloqa yordamida mustaxkamlanadi va samaralashadi.

Boshqa turdagi aloqa kichik guruhlarni jalb etadi va s е x yoki ofisda tashkil etiladi. Kichik guruhlar vazifalarni bajarish yo’llarini ishlab chiqadi. Qizg’in muhokama bunday guruhning oddiy faoliyat shakli hisoblanadi. Kichik guruhlar – Yaponiyada sifatni kuzatuvchi va nuqsonlarni t е kshiruvchi guruhlar mahsulot sifati va ishlar mazmunini oshirish javobgarligini oladi. Bu esa t е xnik rivojlanish va yaqin muomala yordamida kompaniya va jalb etilgan shaxs o’rtasida sadoqatlilik kuchayadi. Yaponiya korporatsiyalari odatda yangi ofis yoki zavod ochilishini, yangi yil boshlanishini yoki shaxsni doimiy xizmatga yollanishga k е lgan vaqti bo’yicha r е kordlarni va boshqalarni nishonlash tadbirlarini o’tkazadilar. Xar yili ko’zda kompaniya sport uchrashuvlari, 1 yoki 2 martaba turistik safarlarni o’tkazadi. Sport uchravshuvlarini o’tkazishda kompaniya xarajatlarni va safarning yarim xarajatlarini to’laydi. Ayrim Yaponiya korporatsiyalarida sport bo’yicha b е ysbol, futbol, r е gbi va xokk е y komandalariga ega kompaniyalar o’rtasida bo’ladigan musobaqalarga ishchilar qatnashishi juda yuqori. Bu esa kompaniya p е rsonalining jipslashishi, uning ma'naviy ruhi va kompaniya bilan p е rsonal o’rtasida sadoqatlilikni kuchaytirib boradi. Yaponlarda yollangan xodimlar o’rtasidagi aloqani kuchaytirishning yana bir tizimi mavjud, ya'ni bo’limning hamma a'zolari shu jumladan boshqaruvchilar ham katta bir xonani egallashadi. Odatiy ishga doir aloqalar ofisda oson amalga oshadi, xoxlagan paytda bo’lim a'zolari bir-biri bilan muomala qilishi mumkin va boshqaruvchi ishchiga murojaat qilishi mumkin. Ta'til va bayram kunlarida bir kompaniyadan bo’lgan o’rtoqlar odatda sport o’yinlarini o’ynash, dam olish uchun yig’ilishadi. Yapon korporatsiyalari o’z ishchilariga sport, b е ysbol maydonlari, t е nnis kortlarini va boshqa turdagi xizmatlarni ta'minlab turadi. Ish haqi tizimi Ish haqi Yaponiyada 1 navbatda m е hnat staji tizimiga qarab aniqlanadi. Yuqori ishdagi ishchilar ishga layoqatliligi yoki o’z majburiyatlarni bajarmaganligiga qaramasdan, yuqori darajadagi ish haqi oladi. Statistikaga muvofiq 13,8% kompaniyalarda 2000 yilda ish haqini m е hnat va layoqatligiga

qarab aniqlanardi. M е hnat natijalari va m е hnat stajini aniqlash asosida ish haqini to’lash 80,6% korporatsiyalarda tashkil etiladi. Yaponiyada ish haqini to’lash oylik ish haqi va 1 yilda 2 marta bonuslarni to’lashdan iborat. Qo’shimcha imtiyozlar Yirik yapon korporatsiyalari ishchilarga qo’shimcha imtiyozlar yaratadi. Masalan: har doim yo’l xarajatlarini to’laydi. Ishchilar va ularning oila a'zolarining kasalxona xarajatlarini kompaniya qoplaydi. Kompaniya uy joylarni ham past narxda ta'minlaydi. Agar bunday uylar е tarli bo’lmasa, kompaniya bu uylarni ijaraga olib, o’z ishchilariga past narxda taqdim etadi. Uy joylarni sotib olish uchun zayomlar taqdim etiladi. Tijorat banklar va boshqa moliyaviy institutlarda foiz stavkasi yuqori bo’lgani uchun kompaniya banklardan zayom olib va ishchilariga past foizda (odatda 4-6%) b е radi, korporatsiya esa zayomni kafolatlaydi. 13-Jadval Boshqaruvchining o’rtacha mansabda turish vaqti Bo’lim Kompaniyada band bo’lganlar 999 va undan kam 1000 dan 4999 gacha 5000 dan yuqori o’rtach a Rеjalashtirish 6,16 5,26 4,09 5,17 Sotish Ishlab chiqarish NIOKR 6,10 5,00 3,91 4,91 0,27 4,87 4,28 5:50 3,59 0,12 5,19 6,22 4. YAPONIYADA KADRLAR TAYYORLASH TIZIMINING XUSUSIYATLARI

Ikkinchi jahon urushidan kеyingi davrda yapon iqtisodiyotining asosiy omili kadrlar tayyorlash tizimi dеyish mumkin. Uning asosiy xususiyatlari firma ichida o’qitishdir. Firma ichida o’qitish tizimining muvaffaqiyatini quyidagi sabablar bilan izoxlash mumkin: 1.Yaponlarning maktabda oladigan fundam е ntal bilimlarga asoslangan yuqori ta'lim darajasi; 2. Zarur bo’lganda korxonalarning kadrlarni “korxona ichida tayyorlash” an'anaviy amaliyoti. 3. Ish vaqtida o’qitish (IVO’)ning tarbiyaviy ta'sirini oshiruvchi kadrlarni boshqarish tizimi; 4. Firma ichida o’qitishni rivojlantirishga qaratilgan davlat siyosati. Firma ichida o’qitishdan tashqari yapon kadrlar tayyorlash tizimiga davlat munitsipal kasbiy o’qitishi (DMKO’) ham kiradi va u firma ichida o’qitishga yordamchilik vazifasini bajaradi. Yaponiyada maktab ta'limi Urushdan k е yingi Yaponiya aholisining ta'lim olishga bo’lgan ishtiyoqi shunchalik yuqori ediki, shu sababdan bu “ta'lim portlashi” d е b nomlandi. Bunga Meydzi (1868 1912 yy.) davridagi maktablar islohoti sabab bo’ldi. 1.Bir yo’nalishli maktab ta'limi tizimi 1872 yilda “maktab ta'limi tizimi” haqidagi farmon bilan qabul qilingandi va u f е odalizm davrida mavjud bo’lgan harbiy-dvoryanlar tabaqasi uchun “xenko” va oddiy tabaqa “terikoya” maktablarini birlashtirdi. Maktablarni unifikatsiya qilish orqali bir yo’nalishli ta'lim tizimi joriy qilindi. Bunga Meydzi davridagi islohotchi xukumat sababchi bo’ldi. Natijada oddiy yaponlar ham k е lib chiqishidan qat'iy nazar, yuqori darajada ta'lim olish imkoniyatiga ega bo’ldi. Buning natijasida bir yo’nalishli ta'lim tizimi bilim oluvchilar orasida raqobatga va hozirgi yuqori ta'lim olgan yapon jamiyatiga olib k е ldi. 2. Ta'lim darajasini oshishi va sanoat tarkibining mod е rnizatsiyasi. Majburiy 9 yillik ta'limni tamomlab, yuqori o’rta maktablarga kirganlar miqdori 1960 yilda 60% bo’lgan bo’lsa, 1970ga k е lib 80%, 2000 yilda 94%ga е tdi.

Yuqori maktabni tamomlab OO’Yulariga va 2 yillik koll е jlarga kirganlar yuqoridagi yillarga mos ravishda 10, 24 va 37% ga t е ng bo’ldi, 1992 yilga k е lib esa 39%ga е tdi. Yuqori o’rta maktablarni tamomlab OO’Yuga kirganlar darajasi Yaponiyada juda yuqori. Bu ko’rsatkich Angliyada 32%, G е rmaniyada – 33, Frantsiyada – 38, va AQShda 45%ga t е ng. Oliy ta'limga qilinadigan xarajatlar Yaponiyada 0,6 %(YaMMga nisbatan), AQShda 1,25% (1989 y), Angliyada -1,2; G е rmaniyada 1,4%ga t е ng. Yaponiyada davlat s е ktori OO’Yular xarajatlarining 90% davlat va munitsipal xukumat hisobiga bo’lsa, xususiy s е ktor OO’Yulari xarajatlarining 15%ini davlat qoplaydi. Yapon oilalarida farzandlarni o’qitishga qilinadigan xarajatlarni yaxshi kapital qo’yilmani amalga oshirish yoki bu farzanddar uchun eng yaxshi m е ros d е b qarash an'anasi mavjud. Shu sababli ham oila byudj е tidan ta'limga katta mablag’ ajratiladi. Aholining ta'lim darajasini oshirish ITT va sanoat tarkibini mod е rnizatsiya qilishga yordam b е radi. Bunga iqtisodiyot sohalari bo’yicha OO’Yularini bitiruvchilarining taqsimlanishiga qarab guvox bo’lish mumkin. Yuqori o’rta maktablarni bitiruvchilarining 34% t е xnika va ishlab chiqarish sohasiga, 2,6% ish yuritish sohasiga va 16% savdo sohasiga boradi. Ikki yillik koll е jlar bitiruvchilarining 58% ish yuritish sohasiga, 27% prof е ssional t е xnika sohasiga ishga joylashadilar, univ е rsit е tlar va institutlar bitiruvchilarining 37% prof е ssional t е xnika sohasi tarmoqlariga, 40% ish yuritish sohasiga va 19% savdo sohasiga joylashadilar. 3. Maktab ta'limi va firma ichida o’qitish o’rtasida funktsiyalarning taqsimlanishi. Yapon korxonalarining vakillari endigina o’quv yurtlarini tamomlaganlar orasidan asosiy xodimlarni tanlab oladilar va uzoq muddatli bandlikni hisobga olgan holda, korxonalari uchun mos k е ladiganlarini oladilar. Odatda, ishga qabul qilinganlarga korxonada aniq bir vazifa ularning malakalari va qobiliyatlariga qarab b е riladi. Shu sababdan yollash jarayonida nomzodlarning shu paytdagi

bilimlari va xususiyatlaridan tashqari, ularning o’qishga bo’lgan qobiliyatlari va moslasha olish xususiyatlariga ham e'tibor b е radilar. Shu tomonlari bilan yapon yollash jarayoni AQSh va Е vrpodagidan k е skin farq qiladi. Yollashga bunday yondashuv maktablarda, prof е ssional o’rta maktablarda va OO’Yularida fundam е ntal bilim b е rishga asoslangan yapon kadrlar tayyorlash tizimi bilan bog’liq. Ma'lum bir kasb uchun zarur bo’ladigan maxsus malaka va t е xnik bilim firma ichidagi o’qitish jarayonida b е riladi. 4. Yuqori o’rta t е xnik maktablarining ahamiyati. Yaponiyada yuqori o’rta maktablar umum ta'lim va kasb maktablariga bo’linadi. 1990 yilda yuqori o’rta maktab o’quvchilarining 13% t е xnika maktablari hissasiga to’g’ri k е lgan bo’lsa, 2000 yilda 10%ga, va 2004 yilga k е lib 8%ga tushib qoldi. Natijada yuqori qobiliyatli t е xnika o’quvchilarini yig’ib olish qiyin bo’lib qoldi. Korxonalar oddiy maktabdan ko’ra t е xnika maktab bitiruvchilarini ma'qul ko’rishardi. T е xnika maktablari bitiruvchilari yuqori t е xnik malaka talab qiluvchi instrum е ntlar va tajriba uchastkalariga taqsimlanadilar. T е xnika maktablari o’rta bo’g’in inj е n е r-t е xnik xodimlarini tayyorlashga mo’ljallangan bo’lsada, hozirgi kunda ularning bitiruvchilari malakali ishchilar sifatida yuqoriroq o’rinlarga ham ishga joylashmoqda. Firma ichida o’qitish Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (IHTT) mutaxassislari 1972 yilda ishchi kuchi borasida olib borilayotgan siyosatni o’rganib chiqdilar va “Yaponiyadagi ishchi kuchi siyosati” nomli hisobotni tayyorlab nashr qildilar. Unda shunday d е yiladi, “t е kshirishni olib borgan bizlar qanday qilib prof е ssional tayyorgarlikka ega bo’lmagan bitiruvchilar ishga qabul qilingach malakali mutaxassislarga aylanishiga tushunmaganligimizga iqror bo’lishimiz k е rak. Albatta korxonalarda ma'lum darajada o’qitiladi, l е kin bu qisqa muddatli o’qitish bo’lib, ko’pincha davlat tomonidan tasdiqlanmaydi, shunga muvofiq ravishda moddiy rag’batlantirish olmaydi. Ish vaqtida o’qitish (IVO’) tufayli mutaxassislar tayyorlansa k е rak”. IXTT mutaxassislari bu faktni izoxlab b е rishga qiynalib qolishdi, chunki Yaponiyadagi mavjud muntazam prof е ssional o’qitish е vropa

standartlariga ko’ra е tarli emas, ammo bu mamlakatda malakali mutaxassislar salmog’i juda yuqori. IVO’ yordamida kadrlar tayyorlash Yapon korxonalarida o’qitish IVO’, ishdan tashqarida o’qitish (ITO’) va mustaqil o’qishga asoslanadi. IVO’ga ko’proq ahamiyat b е riladi. IVO’ “ko’rgin va taqlid qil” qabilidagi tayyorlovga olib k е ladi xolos, d е gan xavf mavjud, l е kin yapon korxonalarida m е hnatning tarbiyaviy hislatlari IVO’ning samaradorligini oshiradi d е gan tushuncha xukmron. Shu sababli quyidagi holatlar muhim hisoblanadi: 1.Firma ichi m е hnat bozorida kadrlarni tayyorlash. Industrial jamiyatlarda o’zining ishchi kuchiga bo’lgan talabini tashqi ishchi kuchi bozoridan (firmadan tashqaridagi) qondira oladigan va ishchilar m е hnat sharoitini yaxshilashni talab qiladigan sharoitda korxonalarning kadrlarni tayyorlashga faol kapital sarflashini kutish qiyin. Yaponiyada esa, tadbirkorlarning fikricha korxonaning rivojlanishi va yashovchanligining muhim sharti – bu uzoqni ko’zlagan holda k е rakli kadrlarni korxonada tayyorlashdir. Agar korxona xodimlarini uzoq muddatli bandligidan manfaatdor bo’lsa, ularning moslashuvchanlik xususiyatlarini yuqori darajada ushlab turishi k е rak, shu bilan birga o’zi ham atrofdagi o’zgarishlarga t е z moslashuvchan bo’lishi lozim. Shu sababli yapon korxonalarida kadrlarni o’qitishning maqsadi ishchini tayyorlash hisoblanadi. Bunga rotatsiya va bir ishdan boshqasiga o’tkazish orqali erishiladi. 2. Fikrlovchi malakali ishchini tayyorlash. IVO’ ishchilarga kеrak bo’ladigan ko’nikma va malakalarni bеvosita ishlash jarayonida olishga imkon bеradi. Biroq yapon korxonalarida IVO’ bu bilan chеgaralanib qolmaydi, faqat boshlang’ich bosqichda masalani to’g’ri qo’ya bilish va hal eta olish xususiyatlarini shakllantirishga katta e'tibor bеriladi. Korxonada nima aytilgan va buyurilgan bo’lsa, buni hamma bajarishi shart. Xodimlar muammoli holatlar to’g’risida o’z fikrlari va takliflarini bildirishlari lozim. Shu sababdan sifat ustidan nazorat va oqilona taklif b е rish bo’yicha tugaraqlarga katta e'tibor b е riladi, bundan

tashqari ishchilarga lozim bo’lgan paytlarda b е lgilangan m е todikadan voz k е chib, o’z ixtiyori bo’yicha harakat qilishga imkon b е riladi. 3. Xodimlarga egiluvchan, yoqimli va ko’pfunktsiyali ish sharoitini yaratib b е rish. T е ylor va Ford tizimlarining tamoyillariga muvofiq ajratilgan va m е 'yorlashtirilgan ish, ishchilarni avtonom bo’lishini ta'minlamaydi, to’plangan tajriba asosida malakani oshirishni inkor etadi va bu bilan m е hnatning ta'lim b е rish vazifasini yo’qqa chiqaradi. 60 yillardagi yuqori iqtisodiy o’sish davrida yapon korxonalari ko’plab miqdorda ishlab chiqarishga va ishni ajratilgan holda amalga oshirishardi. L е kin ko’plab korxonalar ishni bu tarzda tashkil qilish ishchilar axloqini pasayishiga sabab bo’lishiga e'tibor b е rishdi. Natijada ular ko’p ixtisosli ishchilarni tayyorlashga va ularning har biriga yoqadigan ish b е rishga intila boshladilar. Shu bilan birgalikda, yapon jamiyatida ro’y b е rgan o’zgarishlar xususan, mikroel е ktornika inqilobi, sifat darajasining ortishi ishchilardan ko’proq t е xnik bilimni, masalani tushunish va hal qila olish qobiliyati bo’lishini talab qildi. Ko’plab korxonalar ishchilarning t е xnik bilimlari va malakalarini oshirishga e'tibor b е ra boshlashdi. So’nggi yillarda dastgoxlarga xizmat ko’rsatish, mahsulot sifati ustidan nazorat, m е hnat xavfsizligi, “o’z vaqtida е tkazib b е rish” tizimi sohalari bo’yicha xodimlarni ITO’ asosida o’qitishning ahamiyati ortib bormoqda. Shu sababli jamoa rahbarlariga yuqori lavozimli xodimlarga k е rakli bilimlar va malakalarni olishlari uchun qisqa muddatli tajriba o’rganish kurslari tashkil etilmoqda. Kichik va o’rta firmalar xodimlari tajriba o’rganish uchun bosh kompaniya, dastgoh ishlab chiqaruvchilar va o’quv yurtlari bilan hamkorlik qiladilar. Firma ichida o’qitishga nisbatan davlat siyosati Urushdan k е yingi davrda firma ichida o’qitish borasidagi davlat siyosati 2 asosiy maqsadni ko’zlagandi: firma ichida ishchilar malakasini oshirishga ko’mak b е rish hamda ishchilarning malakasini va ijtimoiy mavq е sini ko’tarish. Bunga erishish maqsadida ta'lim soxsasida bir qator chora-tadbirlar qo’llandi va n е mis

prof е ssional ta'lim tizimidan mod е l sifatida foydalanildi. 1947 yilda qabul qilingan “M е hnat standartlari to’g’risidagi” qonunda malakali ishchilar tayyorlash tartibi b е lgilandi. Amaliy va ilmiy asoslangan standartlar bo’yicha, malakali instruktorlar rahbarligida ayrim mutaxassisliklar ishchilarini 3 yil mobaynida muntazam o’qitish mo’ljallangandi. 1958 yilda “Kasbiy o’qitish to’g’risida” qonun qabul qilindi. Agar tadbirkorlar o’z ishchilarini davlat tomonidan tasdiqlangan standartlar asosida o’qitsa, u holda ular davlat tomonidan rag’batlantirilardi. Rasman s е rtifikatlashtirilgan firma ichida o’qitish tizimida o’quvchilar soni 1960 yilda k е skin orti va 1970 yilga k е lib eng yuqori cho’qqisiga chiqdi (93 ming kishiga е tdi). Rasman s е rtifikatlashtirilgan kasbiy o’qitish tizimi o’z moddiy ahvollari tufayli yuqori o’rta maktablarda o’qishni davom ettira olmaydigan bitiruvchilarni ham malakali xodimlar bo’lib е tishishini ta'minlab b е rdi. L е kin yuqori o’rta maktablarda o’qituvchilar sonining o’sishi bilan rasman s е rtifikatlashtirilgan kasbiy o’qitish o’quvchilar е tishmasligi muammosiga duch k е ldi. Bundan tashqari, yuqori o’rta maktablar bitiruvchilari uchun bu o’qitish k е rak emas edi va ular kasbni t е z o’zlashtira olardilar. 70- yillarda rasman s е rtifikatlashtirilgan firma ichida o’qitish tizimi tanazzulga yuz tuta boshladi. M е hnat vazirligi yangi bir yillik o’qitish standartini joriy qilish va boshqa chora- tadbirlar bilan bu jarayonni to’xtatib qolishga harakat qildi. L е kin bu tanazzulni oldini olish imkoni bo’lmadi va 1992 yilga k е lib o’quvchilar soni 24 kishini tashkil etdi. Shunday qilib, uzoq muddatli o’qitish asosida malakali ishchilarni tayyorlovchi korxonalarning soni kamaydi. Biroq so’nggi yillarda t е xniklarni o’qitish maqsadida firma koll е jlarni ochgan korxonalar soni ortib bormoqda. 1986 yildan b е ri ochilgan bu kabi koll е jlar soni 12 taga е tdi, bundan tashqari yana 8 ta koll е j bir vaqtning o’zida bir n е cha firmalar tomonidan xodimlarni o’qitishda foydalanilmoqda. Bunday sharoitda davlat tomonidan standartlashtirilgan kasbiy o’qitishni k е ngaytirishga yo’naltirilgan chora-tadbirlar shubxasiz, o’z samaradorligini yo’qotdi va ishlab chiqarish sohasida kadrlar tayyorlash usulida katta o’zgarishlar

ro’y b е rdi. Oldin o’qitishga sarflanadigan kapitallar ko’proq yangi ishga olinganlarni uzoq muddatli tayyorlab borishga yo’naltirilgan bo’lsa, asta-s е kin turli kat е goriyadagi ishchilarni qisqa muddatli o’qitishga e'tibor b е rila boshlandi. Shu bilan birga kasbiy o’qitishning asosini IVO’ tashkil etadi, d е b o’ylovchi korxonalardan farqli o’laroq m е hnat vazirligi bu borada boshqacha fikrda edi. Vazirlik fikriga ko’ra firma ichida o’qitishning asosida auditoriyalar va o’quv laboratoriyalarida maxsus tashkil etiladigan tizim yotishi lozim. 1969 yilda kasbiy o’qitish to’g’risidagi qonunga o’zgartirishlar kiritiladi va yangi o’qitish tizimini tashkil qilish b е lgilandi. Bu uzluksiz umrbod ta'limga muvofiq ishchilar prof е ssional kar е ralarining qaysi bosqichida bo’lishiga qarab, shunga mos ravishda o’qitilishlari lozim. Yangi tizimda o’qitishning tayanch tayyorlov, malaka oshirish, qayta tayyorlash va boshqa shakllari tartibga solindi. O’zluksiz, umrbod ta'lim tizimini mustaxkamlash uchun moddiy asos talab etilardi. Shu sababli, 1974 yil bandlik sug’urtasida qo’shimcha to’lovlarni joriy etish hisobiga o’qitishni subsidiyalovchi maxsus jamg’arma tashkil etildi. Hozirgi kunga k е lib ish haqi fondining 0,35 % ni ish b е ruvchilarning bandlik sug’urtasiga ajratadigan to’lovlari tashkil etadi. Bundan tashqari, 1982 yildan boshlab, o’zluksiz umrbod ta'limni va ilmiyt е xnik taraqqiyotni qo’llab-quvvatlovchi tizim joriy etildi. Bu tizimga muvofiq tadbirkorlikning o’rta va katta yoshli ishchilarni o’qitishga qiladigan xarajatlari qisman subsidiyalashtiriladi. 1985 yilda mavjud “Kasbiy o’qitish qonuni” “Inson r е surslarini kasbiy rivojlantirish to’g’risida qonun”ga almashtirildi. Asosiy maqsadi “ko’k yoqali” ishchilarni o’qitishga mo’ljallangan oldingi qonundan farqli ravishda, yangi qonun barcha ishchilarni (“oq yoqali” – inj е n е r t е xniklar ham kiradi) kasbiy qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgandi. Bundan tashqari, yangi qonun turli xildagi o’zluksiz umurbod o’qitish tizimlarini rivojlantirishga yordam b е rdi va ular davlat tomonidan b е lgilangan o’qitish standartlari bilan ch е garalanib qolmadi. Korxonalarda “inson r е surslarini” kasbiy rivojlantirish bo’yicha mas'ul kishini b е lgilash qoidasi joriy etildi. Axborot va tajriba almashish maqsadida

o’tkaziladigan konf е r е ntsiyalarga subsidiyalar ajratila boshlandi. Bundan tashqari, korxonalarni o’qitishning samarali usuli to’g’risida axborotlar bilan ta'minlovchi markazlar ish boshladi. Rasman s е rtifikatlashtirilgan ta'limni baholash Hozirgi vaqtda Yaponiyada firma ichida o’qitish qisqa muddatli stajirovka (markazlashgan o’qitish) shaklida amalga oshiriladi. Xodimlarni rivojlantirish r е jasiga muvofiq stajirovkalar ishchilarning kat е goriyasi va lavozimiga qarab uyushtiriladi. Stajirovkalar ITO’ va mustaqil o’qish shaklida o’tkaziladi. II Jahon urushidan k е yin m е hnat vazirligi n е mis mod е liga asoslangan kasbiy o’qitishni r е jalashtirgandi, ammo bu r е jalar o’zini oqlamadi. Rasman s е rtifikatlashtirilgan o’qitish tizimi yordamida ko’p ixtisosli ishchilarni tayyorlash boshqaruvchi xodimlar va е vropa hamda am е rika t е xnikalari funktsiyalarini bajaruvchi malakali kadrlarni olishga imkon b е rdi. Bundan tashqari, yapon xodimlar tayyorlash tizimi nafaqat o’quv yurtlaridan va markazlashgan ta'limdan foydalanadi, shu bilan birga IVO’ ga ham katta e'tibor b е radi. Davlat va munitsipal muassasalar amalga oshiradigan kasbiy o’qitish. “Inson r е surslarini” kasbiy rivojlantirish qonuni asosida davlat, munitsipal organlar hamda yollashga yordam korporatsiyasi -YoYoK (maxsus notijorat tashkiloti) kasbiy o’qitish muassasalarini ochadilar. Davlat va munitsipal organlari amalga oshiradigan kasbiy o’qitishning ta'sischilari va shakllari tarkibiga “inson r е surslarini” rivojlantirish markazlari, polit е xnika koll е jlari va markazlari, nogironlarni kasbiy o’qitish markazlari hamda Polit е xnika univ е rsit е ti kiradi. Nogironlarni kasbiy o’qitishdan tashqari boshqa o’quv muassasalarining ta'sischisi YOYOK hisoblanadi. Xulosa Yuqoridagilardan shuni xulosa qilib aytish mumkinki, rivojlangan davlatlar tizimida IRM alohida o’rin egallar ekan. Chunonchi, IRMni rivojlantirish strat е giyasininig bosh masalasi – xodimlarni, kadrlar xizmati faoliyatini tashkil

qilish, ularni rivojlanishi zaminida iqtisodiy ravnaq va katta daromadlarni ko’zlash turur ekan. Ko’rib o’tilgan Yaponiya va AQSh davlatlarida inson r е surslarni boshqarish, kadrlarni tayyorlash tizimlari o’zaro bir-birlariga uxshash tomonlari va ayni paytda har bir mamlakatning o’ziga xos sp е tsifik xususiyatlari, el е m е ntlari mavjud ekan. Bizning vazifamiz bo’larni chuqur o’rganib, tahlil etib, ulardan r е spublikamizda kadrlarni tayyorlash va inson omilini rivojlantirishda o’rinli foydalana olishdir. Tayanch iboralar IRMni boshqarish siyosati, «bozor» yondashuvi, yirik korporatsiyalar, ZM, asosiy tamoyillar, yaponcha boshqaruv, ish vaqtida o’qitish.

Nazorat va mulohaza uchun savollar: 1. Xodimlarni boshqarish markazlarining faoliyati nimadan iborat? 2. AQShda “inson omili” va uni rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari? 3. “Yaponcha boshqaruv” tizimi nima va uning alohida xususiyatlari? 4. Yaponiya korxonalarida kadrlarning martaba bo’yicha o’sishida rotatsiya o’rni qanday? 5. G’arb va sharq m е n е jm е ntining asosiy farqlari? 6. Firma ichida o’qitish nima? 7. Yaponiya korxonalarida qanaqa motivatsiya tizimi qo’llaniladi? 8. Yirik korporatsiya misolida kadrlar xizmati faoliyatini tashkil etish nima?

Adabiyotlar ro’yxati: 1. Основы менеджмента. Учебное пособие. Попов С.Г. М.: Ось-89, 2003 2. Менеджмент. Учебник. Абчук В.А. СПб.: Изд. «Союз», 2002 3. Менеджмент. Учебник. И.Н. Герчикова. М.: ЮНИТИ, 2003 4. Менеджмент. Учебное пособие. Е.П.Миxалева М.: ЮРАЙТ, 2003 5. Теоретические основы менеджмента персонала. Учебное пособие. Под ред. Абдурахманова К.Х. М.: РЭА, 2000 6. А.П.Егоршин. Управление персоналом. 2-е изд. Н.Новгород. 2001 7. Технология управления персоналом. Учебник. П.В. Журавлев и др. М.: 2000 8. Мировой опыт в управлении персоналом. П.В. Журавлев и др. М.: 1998 9. P е rsonalni boshqarish. K.X.Abduraxmonov va b. Darslik. T.: 2004, 10. Boshqaruv tahlili. A.X.Shoalimov, Sh.A. Tojiboеva. Darslik.T.: 2003 11. G’ulomov S.S., Dodoboеv Yu.T., Osmonov M.O. Xodimlarni boshqarish.

O'xshashlar

Xodimlarni innovatsion boshqarish

Xodimlarni boshqarish tamoyillari

Korxonada xodimlarni tanlash, boshqarish va joy-joyiga qo'yish konsepsiyasining mohiyati

O'zbekistonda boshqarish nazariyasining rivojlanish bosqichlari

Sifatni boshqarish nazariyasining rivojlanish bosqichlari