Xodimlarni innovatsion boshqarish - Iqtisodiyot - Referatlar

Xodimlarni innovatsion boshqarish

Yuklangan vaqt:

01.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

181.5 KB

Ko'chirib olish

Xodimlarni innovatsion boshqarish Reja: 1. Ilmiy muassasa xodimlari va ularning kategoriyalari 2. Xodimlarni undash 3. Kadrlarni rejalashtirish 4. Ilmiy muassasalarda optimal ish tartibini tanlash 5. Ilmiy jamoalarda maqsadli guruhlar va ular faoliyatini tashkil etish

Ilmiy muassasa xodimlari va ularning kategoriyalari Ilmiy muassasalarda faoliyat yurituvchi xodimlar tarkibini 4 ta kategoriyaga bo‘lish mumkin: - ilmiy xodim; - mutaxassis; - texnik xodim; - boshqa xodimlar. Ilmiy muassasalar xodimlarining asosiy qismini ilmiy xodimlar tashkil etadi. Ilmiy xodim – bu ilmiy izlanish va ilmiy tadqiqot ishlari bilan shug‘ullanuvchi shaxs. Uning yaratuvchilik faoliyati tizimli asosda amalga oshiriladi. Ilmiy yangiliklar hajmini oshirish va ularni qo‘llashning yangi sohalarini izlab topishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ilmiy xodimlar halq xo‘jaligining turli sohalarida faoliyat olib borishlari mumkin. Ilmiy muassasa mutaxassisi – (injener-texnik xodim) oliy ma’lumotga yega bo‘lgan fuqarolardan iborat bo‘ladi. Texnik xodim – ilmiy sohaga xizmat qiluvchi xodimlar bo‘lib, ilmiy va ilmiy- texnik faoliyat uchun zaruriy sharoitni yaratib berish bilan shug‘ullanuvchi shaxslardir. Muassasaning ilmiy xodimlari o‘z faoliyatining natijalari bo‘yicha muayyan majburiyat va huquqlarga yega bo‘ladi. Bu huquqlar quyidagilardan iborat: • o‘z ilmiy mehnati mahsuli hisoblangan yangilik, kashfiyotlarga mualliflikni davo qilish; • ilmiy mehnati mahsulidan tegishli tartibda manfaatdor bo‘lish yoki daromad olish; • o‘zining ilmiy va ilmiy-texnik faoliyatini obyyektiv baholash; • fan sohasida tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish; • davlat granti va boshqa nodavlat va jamoat fondlari hisobidan moliyalashtiriluvchi tanlovlarda ishtirok etish;

• ommaviy axborot vositalari va fanning maxsus nashrlarida ilmiy ishlari natijalarini chop yettirish; • inson salomatligi, atrof-muhit muhofazasi va jamiyatga zarar keltiruvchi tadqiqotlarda ishtirok etishdan bosh tortish; • ilmiy salohiyatini doimo orttirib borish. • Ilmiy xodimlar majburiyatlariga quyidagilarni kiritish mumkin: • ilmiy va ilmiy-texnik izlanishlar olib borishda inson huquqlarini poymol yetilishi va atrof -muhitni zararlanishiga yo‘l qo‘ymaslik; • o‘ziga topshirilgan ilmiy-texnik izlanishlar, texnik dasturlar, loyihalar va tajriba ishlanmalarga xolis baho berish. Ilmiy faoliyatda boshqa soha xodimlaridan farqli o‘laroq muvaffaqiyat xodimning shaxsiy qobiliyatiga, uning tayyorgarlik darajasiga, ya’ni salohiyatiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Xodimlar salohiyati ularning malakasini doimiy ravishda oshirib borish bilan bog‘liq bo‘lib, ilmiy muassasalarda boshqarish jarayonini nisbatan takomillashuviga olib keladi, xodimlarni ilmiy faoliyatga undash orqali ularning yaratuvchanlik faoliyati o‘z-o‘zini tartibga soluvchi tizimga aylanadi. Natijada xodimlarni o‘qitish va qayta tayyorlash bilan bog‘liq harajatlar ortadi, o‘qish muddati uzayadi, nazorat funksiyasi murakkablashadi va oqibatda noan’anaviy ish tartibi joriy etish imkoniyati yuzaga keladi. Alohida talab ilmiy muassasalarda kadrlar xizmatiga qo‘yiladi. Kadrlar xizmati xodimlarning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:  yangi faoliyat boshlagan xodimlar hujjatlarini rasmiylashtirish va saqlash;  ularni ish faoliyatini nazorat qilish;  korxonaning xodimlarga bo‘lgan ehtiyojni rejalashtirish;  xodimlarni tanlash va yollashni aktiv usullarini topish va foydalanish;  xodimlar tomonidan ish vaqtini yo‘qotilishini  boshqarish;

 xodimlar qo‘nimsizligini tahlil etish, uni kamaytirish choralarini ishlab chiqish va joriy etish. Korxonada xodimlar hisobi va ish yuritish kadrlar xizmati xodimlarining ish vaqti fondini 80 foizidan ortib ketmasligi kerak, shunga mos ravishda kadrlar bo‘limi xodimlari tarkibi ham o‘zgaradi. Ilgarilari kadrlar xizmati xodimlari ko‘proq idora xodimlari hisoblanib, ularni vazifasi xodimlar to‘g‘risida ma’lumot to‘plash, tahlil qilish va saqlash hisoblansa, hozirda ularning tarkibida ruhshunoslar va xodimlar mavqeini rejalashtiruvchi maslahatchi mutaxassislar soni ortib bormoqda. Ilmiy muassasalar faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, yaratilgan har qanday kashfiyot xodimning shaxsiy qobiliyati mahsuli bo‘ladi. Uning yana bir xususiyatli tomoni shundaki, ilmiy faoliyat bugungi kunda jamoaviy harakter kasb yetib bormoqda. Shunday yekan kadrlar xizmati xodimlarining asosiy vazifasi ularni bir maqsadga yo‘naltirish. Tashkilotchi, yo‘lboshchini tanlash va rahbarlik usulini aniqlashdan iborat. Ilmiy tekshirish uchastkalari va tajriba bazalarini rivojlanishi texnik xodimlarga bo‘lgan ehtiyojni oshiradi. Bu kategoriya xodimlarini boshqarish ilmiy xodimlarni boshqarish usulidan tubdan farq qiladi. Ularni boshqarishda sanoat ishlab chiqarish xodimlarini boshqarish usullarilan foydalanish qo‘l keladi. Xodimlarni undash Fan-texnika taraqqiyoti qanchalik rivojlanib borishi bilan xodimlarni boshqarish jarayoni murakkablashib bormoqda. Xodimning faoliyat natijasi uning xohishi va imkoniyatiga bog‘liq bo‘lib, ularning malakasi bilan belgilanadi. Bu sharoitda har bir xodim o‘zining xatti-harakatini to‘g‘ri baholashi va tartibga solishi lozim. Shaxslarni samarali faoliyatga undash va ularning malakasi xodimlarni boshqarishning asosiy va markaziy muammosi bo‘lib qolmoqda. Shu sababli

xodimlarning o‘z imkoniyatlarini to‘la oshkor etish uchun sharoit yaratish firmaning hayotiyligini ta’minlashning bosh omilidir. Ilmiy faoliyat olib boruvchi shaxslar uchun undash masalasi boshqa kishilarga nisbatan o‘ta muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli ilmiy faoliyat bilan shug‘ullanuvchi xodimlar uchun Amerikalik muhandis F.U.Teylorning boshqaruv tamoyillari, ya’ni “siqib suvini chiqarish” umuman to‘g‘ri kelmaydi. Ilmiy faoliyat bilan band bo‘lgan ishchilar mehnatini normallashtirish nisbatan qiyin, ularni nazorat qilish jarayoni ham murakkabdir. Bu holda xodimning ish boshlangan davri bilan tugallagan davri oralig‘ida ko‘rib kuzatish usuli amaliy jihatdan mazmunini yo‘qotadi. Undash bu – uyg‘onish, xodimni ma’lum bir maqsad sari o‘ziga xos yo‘naltirish, inson xatti-harakatini belgilovchi holatidir. Frederik Gersberg tomonidan XX asr 50-yillarning ikkinchi yarmida yaratilgan undash nazariyasini belgilovchi omillarini ikki guruhga bo‘lib talqin etadi. Gigiyenik (ishga nisbatan tashqi munosabatlar) qaysiki ishdan qoniqmaslikni oldini oladi. Bularga mehnatga normal sharoitlar, yyetarli ish haqi, rahbarni xodimga yaxshi munosabati va hokazolarni kiritish mumkin. Undovchi(ichki) – bu har bir xodimning maqsadni ko‘ra olishi, unga etish imkoniyati mavjudligi va hokazo. O‘tgan asrning 40-yillarida Amerikalik ruhshunos Abraham Maslou tomonidan tavsiya yetilgan inson ehtiyojlari nazariyasida undash omillariga alohida urg‘u berilgan. Uning ta’kidlashicha insonning har bir ehtiyojini qondirilishi bilan undashning insonga ta’siri yo‘qolib boradi. Insonlar jamiyatda o‘z o‘rnini topishga, o‘zlarining hayotiy ehtiyojlarini to‘la qondirmasdan avvalroq harakat qila boshlaydi. Shu sababli insonlarning qaysidir ehtiyoji muhimroq rol o‘ynasada, ularning faoliyati doim o‘sha ehtiyojni rag‘batlantirmasligi mumkin. Insonlarning birlamchi ehtiyojlari odatda pul vositasida qondiriladi. Ammo pul 30-35 foiz xodimlarnigina harakatga undaydi. Qolgan toifa xodimlarni yesa

odatda ilmga, mavqega bo‘lgan ehtiyoji harakatga keltiradi. Ammo insonlar faoliyatida pulning ahamiyatini nazardan qochirib bo‘lmaydi. Chunki xodimning ish haqi past bo‘lib, u yashash uchun yyetarli bo‘lmasa, pul odamlarni ko‘proq harakatga unday boshlaydi. Shu bilan bir qatorda insonning yanada yuqori ehtiyojga bo‘lgan qiziqishini ortishi uchun, albatta, uning undan avvalgi ehtiyojini to‘la qondirilishi shart emas. Boshqaruv san’ati korxona faoliyatida asosiy rolni o‘ynaydi. Undash omillarini hisobga olinishi, odatda mehnat unumdorligi ortishiga olib keladi. Shu bilan bir qatorda, mehnat unumdorligi doim ham xodimlarning ishdan qoniqishi bilan belgilanmaydi. Ayrim hollarda xodimlar ularga kam ish yuklatilishi yoki ishlamaganliklaridan qoniqqan bo‘lishi mumkin. Xavfsizlik himoyaga bo „ lgan ehtiyoj Ijtimoiy ehtiyojlar jam( iyatning ma‟lum qatlamlari bilan aloqaga kirish) O„zini namoyon etish ( insonlarning o„zini namoyon etilishi) Tan olinish ehtiyoji (hamiyat, qaror qabul qilish huquqi) H ayoti H a yotiy ehtiyoj, H ayotiy ehtiyojlar Oziq( - ovqat)

Undashning hozirgi zamon nazariyasi odatda ikki – mazmunli va protsessual kategoriyalarga bo‘linadi: Mazmunli va protsessual. Mazmunli kategoriyada xodimning ichki tuyg‘usi harakatga chorlaydi. Protsessual nazariyada shaxslarning o‘zini tuta bilishi, ularning ehtiyojlari bilangina belgilanmaydi. U, shuningdek, muayyan vaziyatni ular tomonidan qanday qabul qilishi va ro‘yobga chiqarishi, hamda uning oqibatlarini tahlil qilish orqali namoyon bo‘ladi. Protsessual nazariyalar ichida yeng taniqlisi PorterLoulerning nazariyasidir. Bu yyerda: Yerishilgan natija= Qobiliyat x Undash Kutish nazariyasi insonlar tomonidan xatti-harakatining ma’lum yo‘nalishini tanlab olinishini asoslashni nazarda tutadi. Bu nazariyada, odatda, insonlar ko‘p hollarda ongli ravishda o‘z xatti-harakatning alternativ yo‘nalishini tanlab olishga harakat qiladi. Chunki bu harakat ularning fikricha kutilgan natijaga olib boradi. Bu nazariya o‘z ichiga 3 ta asosiy o‘zgarishni oladi: Kutish (“mehnat sarfi”-“natija”) – bu harakat bilan natija orasida o‘zaro bog‘liqlik bo‘lib, bu yyerda harakat deganda insonning nazorat qilingan ongli xatti- harakat tushuniladi. Natija deganda yesa inson nazoratida bo‘lmaydigan kelgusi hodisa tushunilib, uning yuzaga kelishi taxminiy harakterga yega bo‘ladi. Kutish odatda 0 va 1 orasida tebranib turadi. Agar ushbu ishni oxiriga yyetkazish bo‘yicha insonda tasavvur bo‘lmasa kutish 0 ga yaqin, ishonch bo‘lsa 1 ga yaqin bo‘ladi. Valentnost (“natija”-“taqdirlash”) – kishining olingan natijaga nisbatan ishtiyoqini belgilaydi. Har qanday yerishilgan natija o‘zida kishining shu natijani qo‘lga kiritishga bo‘lgan xohishini ifodalaydi. Instrumentalnost (“bajarish”-“natija”) – bu ikki hodisaning o‘zaro bog‘liqligini ifodalab, yerishilgan ijobiy natija orqali xodimlar ma’lum bir ko‘rinishda taqdirlanadi.

Kadrlarni rejalashtirish Ilmiy-texnika taraqqiyoti davrida mutaxassislar tayyorlash muddatining uzoqligi, unga ketadigan harajatlarning yuqoriligi, malakali kadrlar hissasini ortib borishi tufayli kadrlarni rejalashtirishga talab yanada ortadi. Ilmiy muassasalarda boshqa tashkilotlarga nisbatan kadrlarni rejalashtirishning roli juda yuqori. Chunki bu yyerda yo‘l qo‘yilgan jamiyatdagi ijtimoiy harajatlarni ortishigagina olib kelmasdan, korxonalar uchun zarur xodimlarni yetishmasligiga ham sabab bo‘ladi. Kadrlarni rejalashtirishda quyidagilar inobatga olinishi kerak: • qanday malakada necha xodim, qachon va qayyerda zarur? • ijtimoiy ahvolini hisobga olgan holda qaysi tartibda zaruriy xodimni jalb etish va ortiqchasini qisqartirish mumkin? • Qay tartibda xodimlarni qobiliyatidan unumli foydalanish mumkin? • qanday qilib kadrlar malakasi va sifatini yaxshilash, doimiy, maqsadli ko‘maklashish mumkin? • malakali mutaxassislar tayyorlash tadbirlari qancha harajatni talab etadi? Bu yyerda, albatta, mavjud bo‘lgan ichki va tashqi mehnat bozorining roli kattadir. Korxonalarni, jumladan, ilmiy muassalarni malakali mutaxassislar bilan ta’minlashda ichki bozor, ya’ni muassasaning o‘zida mavjud bo‘lgan xodimlardan foydalanish ancha qulay. Chunki bu narsa jamoa o‘rtasida xodimlarni xizmat mavqeini yuksalishiga ishonch hosil qiladi. Ammo har bir holatda xodimlarni faoliyatga undash bo‘yicha yuqorida keltirilgan usullardan qay birini tanlashning yutuq va kamchiliklarini hisobga olish zarur. Korxonalarning ish faoliyati xodimlarga bevosita bog‘liq bo‘lganligi sababli ilmiy muassasalarda xodimlarni to‘g‘ri tanlash va joylashtirishga katta ye’tibor beriladi. Chunki bu orqali muassasaning kelgusida malakali mutaxassislarga bo‘lgan ehtiyojlarini aniqlash va uni qondirish imkoniyatlari yaratiladi. Quyida xodimlarni jalb qilish usullari keltirilgan.

jadval Korxona zaxirasi hisobidan jalb etish Afzalligi Kamchiligi • Korxona ichidagi o‘sishga imkoniyatning mavjudligi; • Jalb etish harajatlarining yuqori emasligi • Nomzodning ushbu korxonani qay  Tanlash imkoniyatining qisqarishi  Aniq bir sharoitda malaka oshirish harajatlarining yuqoriligi  Hamkasblar orasida yuqori lavozimga tavsiya yetilmaslik tufayli darajada bilishi  Xodimning bilimi Ushbu korxonada mehnatga haq to‘lash darajasini qo‘llab- quvvatlanishi Bo‘sh o‘rinlarni tez to‘ldirish imkoniyati Yosh kadrlarga lavozimlarni bo‘shatib berilishi Kadrlar siyosatining oydinligi  Kadrlarni rejalashtirish orqali korxonani boshqaruvini takomillashtirish Maqsadli malaka oshirishning mavjudligi Korxonada qo‘nimsizlikning pasayishi • norozilik paydo bo‘lishi • Keskinlik yuzaga kelishi va o‘zaro kurashning kuchayishi • Jamoada ichki muhitni • buzilmaslik va tinchlikni saqlash maqsadida lavozimga tayinlashning yuzaga kelishi • Uzoq muddat ishlayotgan xodimni lavozimdan bo‘shatish muammosi • Xodimlarning belgilangan tartibda lavozimga ko‘tarishda aktivlikning pasayishi; жадвал

Korxona chetdan xodimlarni jalb qilish Afzalligi Kamchiligi • dirilishi Xodimda firma haqidagi ma’lumotning yo‘qligi Xizmat lavozimida ko‘tarilishning cheklab qo‘yish imkoniyati Zaxiradagi xodimlarga nisbatan jalb qilingan xodimlar ish haqining yuqoriligi Ilmiy muassasalarda, odatda, ilmiy xodimlarga bo‘lgan ehtiyoj 5-10 yil oldin muddatga rejalashtiriladi. Chunki o‘sha muddat ichida xodim tegishli malakaga yega bo‘ladi. Ilmiy tekshirish institutlari va tajriba konstruktorlik byurolarida ilmiy muhandis kadrlarni zaxirasini yaratishda xodimlarni nafaqaga chiqishi, ularni qo‘nimsizligi, yollash muddatining tugashi munosabati bailan ishdan bo‘shatish tashkilot faoliyat doirasini kengaytirish kabi omillar hisobga olinishi lozim. Zaxira 40-45 yoshdagi rahbar xodimlar tarkibidan shakllantirilishi maqsadga muvofiq bo‘lib, bu guruh kelgusida bo‘sh rahbar xodimlar o‘rnini to‘ldirishning asosiy manbai bo‘ladi.

Zaxirani yaratish shakllari turlicha bo‘lishi mumkin. Chunki bu shaxslar asosan rahbar salomatligi yomonlashgan vaqtda, ta’til, xizmat safarlarida bo‘lgan davrda uning o‘rnini bosadi. Tashqaridan tanlab olish vositalariga bu ommaviy ahborot vositalarida berilgan ye’lonlar, oliy o‘quv yurtlari bilan mutaxassislar tayyorlash yuzasidan tuzilgan shartnomalar, talabalar bilan ishlab chiqarish amaliyoti davrida olib borilgan tadbirlar kiradi. Odatda, ye’lon qilingan joylarga da’vogarlik qiluvchi nomzodlar quyidagi hujjatlarni taqdim etishlari shart:  Rezyume;  Belgilangan tartibda anketa;  Tavsiyanoma;  Ilmiy ishlar ro‘yhati. Xodimni tanlashda rezyume katta o‘rin tutadi. Yaxshi to‘ldirilgan rezyume xodimning ish tajribasi, ma’lumoti va boshqa ishbilarmonlik sifatlari haqida to‘la tasavvur beradi. Ilmiy xodimlarda chop yetilgan ilmiy–metodik ishlar ro‘yhati rezyumeda asosiy ye’tibor beruvchi omil hisoblanadi. Amerika Qo‘shma Shtatlarida rezyume to‘ldiruvchi maxsus ixtisoslashgan byurolar mavjud. Rezyumeda quyidagilar ko‘rsatilishi shart: 1) nomzodning ismi, familiyasi va otasining ismi, manzili, telefoni, faks; 2) nomzodi qo‘yilgan lavozim; 3) ish tajribasi; 4) ma’lumoti; 5) shaxsiy ma’lumotlari; 6) tavsiyanoma; 7) ahamiyatli ilmiy ishlari ro‘yhati. Ayrim hollarda qisqacha yerishgan yutuqlari haqida ma’lumot berilishi foydadan holi emas. Tanlash bosqichida nomzodlar har tomonlama muhokama qilinib yeng imkoniyati yuqorisi tanlab olinadi.

Obyyektiv qaror quyidagilarga asoslangan holda qabul qilinadi: • nomzodning ma’lumoti; • kasb malaka darajasi; • oldingi ish tajribasi; • tibbiy tavsiyanoma; • harakteristika va shaxsiy fazilatlari. Bu yyerda nomzodlarning ilmiy darajasi, u yegallashi lozim bo‘lgan ishga taqqoslanadi. Qoida bo‘yicha ish beruvchi, odatda, yuqori ilmiy salohiyatga yega bo‘lgan xodimlarga asosiy ye’tiborni qaratadi. Ish tajribasi yesa mehnat stajida tavsiflanadi. Nomzodning tibbiy ko‘rik ma’lumotlariga ham ye’tibor beriladi. Chunki nomzod bajarishi lozim bo‘lgan ish ma’lum bir jismoniy sifatlarni talab etadi (ko‘z o‘tkirligi, yeshitish qobiliyati va hokazo). Xodimni tavsifnomasida, shuningdek, uning oilaviy holati haqidagi ma’lumotlar batafsil yoritilishi kerak. Tanlov uchun zaruriy ma’lumotlarni olishning turli shakllari mavjud bo‘lib, uning yeng qulay ko‘rinishi bu suhbat o‘tkazishdir. Nomzod o‘zi haqida ma’lumot berganda quyidagi 3 ta holatga ye’tibor qaratmog‘i lozim: 1) o‘zining o‘tmishi (oldingi ishlari va yutuqlari); 2) hozirgi faoliyati (fikri, mulohazasi, turmush tarzi va hokazo); 3) kelgusidagi faoliyati (vazifasi, ko‘zlagan maqsadi va rejasi). Sinov – nomzodning aniq bir qo‘yilgan vazifani qay darajada bajara olishini baholash usulidir. Sinovning birinchi turida nomzodning taklif yetilayotgan ishni bajarish qobiliyati tekshirilsa, ikkinchi turida xodimning ruhiy holatiga (ilmiy salohiyati, ishga ye’tibori va hokazo) baho beriladi. Sinovda insonning biror bir tomonlarini belgilovchi turli testlardan, masalan, qaror qabul qilish vaqtini baholovchi testlardan ham foydalanish mumkin.

Tajribada ikkinchi jahon urushi davrida agentlarni tanlab olish uchun baholovchi markazlar tashkil yetilgan. Ushbu markazlarda modellashtirish orqali nomzodlarni ishni bajarish qobiliyatlari baholangan. Hozirda bozor iqtisodi shakllangan mamlakatlardagi yirik firmalarda ushbu turdagi markazlar faoliyat olib bormoqda. Bu markazlarda o‘rganish yuzasidan yig‘ilgan ma’lumotlar, tavsifnoma, suhbat, sinov natijalari bilan taqqoslanadi va yakuniy qaror qabul qilish uchun firma rahbariyatiga tavsiya yetiladi. Ishlab chiqarish samaradorligini ortishi nuqtayi nazaridan mutaxassislarni attestatsiya qilish katta ahamiyat kasb etadi. Xodimlarni attestatsiyasi deyilganda – ularning ma’lum malakasi, bilim darajasi, ishbilarmonlik va boshqa sifat fazilatlari tushuniladi. Attestatsiya maxsus tuzilgan vakolatli komissiya tomonidan o‘tkaziladi. Odatda, attestatsiya uchun quyidagi hujjatlar kerak bo‘ladi:  attestatsiyadan o‘tuvchi shaxsga tavsifnoma;  nomzod tomonidan chop qilingan ilmiy ishlari ro‘yhati;  uning ilmiy hisoboti;  olgan patentlari;  ilmiy ishlanmalarni amaliyotga tatbiq etish bo‘yicha dalolatnomasi;  rag‘batlantirilganligi to‘g‘risida xodimlar bo‘limi tomonidan berilgan ma’lumot. Yuqoridagi ma’lumotlar komissiya tomonidan atroflicha o‘rganilib so‘ngra yakuniy qaror qabul qilinadi. Qaror xulosasi ijobiy yoki salbiy bo‘lishi mumkin. Ilmiy muassasalarda optimal ish tartibini tanlash Yuqorida aytib o‘tganimizdagiday, ilmiy muassasalar xodimlar tarkibi bir xil emas. Bu yyerda olimlar, muhandislardan tortib to texniklar va laborantlar xizmat qiladi. Bundan tashqari olimlarning o‘zlarini ishlari mazmuniga ko‘ra bir xil emas. Shunday yekan ularning ish kuni tartibi ham universal bo‘lishi mumkin emas, jumladan, bir xil toifadagi mutaxassislarning ham.

Shu boisdan ham ilmiy muassalarda ish kuni tartibini belgilashda uning o‘ziga xos tomonlarini hisobga olinishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Yangi ish grafiklarini ishlab chiqishda xodimlar tomonidan bajarilayotgan ishlari harakteri bilan cheklanib qolmay balki ularning iqtisodiy samarasini ham hisobga olish lozim. Bundan tashqari, unda ish tartibi va uning natijalilikni rag‘batlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari ham ifoda yetilishi kerak. Ilmiy muassasalarda xodimlar odatda besh ish kuni haftasi – 40 soat hajmda, yertalabki soat 9:00 dan kechki soat 18:00 gacha ishlaydilar. Bu ish tartibi o‘zining afzalliklari bilan bir qatorda ma’lum kamchiliklardan (yo‘llardagi tirbandlik, lift uchun navbat kutish) ham xolis emas. Oqibatda, xodim o‘z vaqtida ishga yetib kelolmaydi, natijada kelishmovchilik yuzaga keladi. Shu boisdan ham ilmiy muassasalarda quyidagi samarali ish rejimlarini qo‘llash maqsadga muvofiqdir: • moslanuvchan grafik;  qisqartirilgan ish haftasi;  qisman bandlik. Ilmiy muassasalarda xodimlarga moslanuvchan ish tartibi joriy qilinganda xodim rahbariyat bilan kelishgan holda ishga kelish va ketish vaqtini o‘zi tanlab oladi. Qisqartirilgan ish haftasida xodim haftaning 4 soat ish yuklamasini 5 kunda emas 4 kunda bajarilishiga ruhsat yetiladi. Qisman bandlik, odatda, yollanma xodimlarga qo‘llaniladi. Bu yyerda yollanma xodim qisqa vaqt ichida o‘ziga belgilangan majburiyatni bajarishi nazarda tutiladi. Ilmiy muassasalarda yeng keng tarqalgan ish kuni tartibi moslanuvchanlik grafigi hisoblanib, u turli usullar bilan tuziladi: • kunlik ish vaqtini boshlanishi va tugallanishini tanlash; • ish kunini o‘zgaruvchanligi; • umumiy vaqtni belgilab olinishi, ya’ni bu vaqtni ilmiy muassasa rahbariyati tomonidan hamma xodimlarni ish o‘rnida bo‘lishini belgilovchi ish grafigi, moslanuvchanlik darajasiga qarab, ish kunining har xil tartibini ajratish mumkin. Ularni barchasi amaliyotda keng qo‘llaniladi.

Moslanuvchanlik siklda xodimlar ish vaqti boshlanishi va tugatilishini o‘zlari tanlab oladilar va bu tartib ma’lum bir davrda (masalan hafta) amal qiladi. Qalqib turuvchi grafik – bu yyerda ish vaqti boshlanishi va tugatilishi o‘zgaruvchan bo‘lsada xodimning kunlik to‘liq 8 soat ishlashi ta’minlanadi. O‘zgaruvchi kun – bu yyerda ayrim kunlari ish vaqtini davomiyligini o‘zgarishiga ruxsat yetiladi, ammo xodim bir hafta mobaynida 40 soat, bir oyda yesa 160 soat ishlashi zarur bo‘ladi. O‘zgaruvchan kun va qalqib turuvchi grafik ilmiy muassasalarda samarali hisoblanadi. Chunki bu yyerda normallashgan ish kuni mavjud. Bu grafik xorijda kichik biznes va sanoat firmalarining laboratoriyalarida qo‘llaniladi. Juda moslanuvchan grafik – xodimlarni belgilangan vaqtda ishda bo‘lishlarini talab etadi (masalan yertalabki 10:00 dan kunning 14:00 gacha, dushanba va juma kunlari). Moslanuvchan joylashuv, bu yyerda xodimning nafaqat ish vaqti, balki ish joyini ham o‘zgarishiga ruxsat yetiladi. Bunday hollarda xodimlar uyda yoki korxona filiallarida ishlashi mumkin. Juda moslanuvchan grafik va moslanuvchan joylashuv respublika fanlar akademiyasi tasarrufidagi ilmiy muassasalariga qo‘l keladi. Ilmiy jamoalarda maqsadli guruhlar va ular faoliyatini tashkil etish Guruh deyilganda ma’lum bir maqsad yo‘lida birlashgan birbiriga ko‘maklashuvchi ikki va undan ortiq ishchilar tushuniladi. Xodimlarning guruhlarga birlashuvi quyidagi bir qator vazifalarni hal etadi: • ilmiy salohiyatdan maksimal darajada foydalanishni ta’minlaydi; • xodimlar boshqaruvga keng jalb yetiladi; • ularda javobgarlik hissini oshiradi; • doimiy ravishda o‘z ustida ishlash va malakasini oshirishga undaydi.

To‘garak va maqsadli guruhlar ish jarayonida intiluvchan va tashabbuskor xodimlarni, norasmiy yyetakchilarni qidirib topish alohida ahamiyat kasb etadi. Bu yyerda ularni quyidagi guruhlarga ajratib ko‘rsatishi mumkin:  Rahbarlar guruhi  Maqsadli guruhlar  Bo‘limlar. Rahbarlar guruhi, odatda, rahbarlar va ularning qo‘l ostidagi xodimlaridan tashkil topadi. Maqsadli guruh – bu bir topshiriq ustida ishlovchi shaxslardan tashkil topadi. Bo‘limlar – bu tashkilotning ma’lum bir kompleks yoki alohida topshiriq bajarish vakolati berilgan bo‘limi. Maqsadli guruh ishchilari mutaxassislardan, shuningdek, ishchilardan ham tashkil yetilishi mumkin. Ilmiy xodim muhandislardan tashkil topgan maqsadli guruh oldindan belgilab qo‘yilgan topshiriq bo‘yicha ish yuritadi. Ularning maqsadlari murakkab va vaqti chegaralangan bo‘ladi. Ular turli muddatlarga (2-3 va undan ortiq yillarga) tashkil yetilishi mumkin. Amaliyotda keng tarqalgan maqsadli guruhlar bu firmaning turli ilmiy tekshirish bo‘limlarida ishlayotgan ilmiy xodimlaridan tashkil topgan guruhdir. Ularning ish samarasiga guruhning ish hajmi, tarkibi, xodimlar mavqei va funksional roli kabi omillar ta’sir etadi. Maqsadli guruh vaqtinchalik ilmiy jamoa shakllantirishdan oldin morfologik tahlil o‘tkazilishi maqsadga muvofiq. Uning natijasida bosh vazifa alohida topshiriqlarga ajratib olinib, ularni hal etishning alternativ imkoniyatlari aniqlanadi. Ajratib olingan har bir topshiriq, odatda, bajarilishiga ma’lum bosqichlarga ajratib olinadi. Bajaruvchilar jamoasini shakllantirishda bajarilishi lozim bo‘lgan barcha ishlar belgilab olinishi, ularni bajarilish muddatlari, bajaruvchi shaxslar va ish natijalari aniqlab olinishi lozim. Maqsadli guruhni o‘z g‘oyalari mohiyatini to‘la anglay oladigan va yangilikni tatbiq yetilishidan manfaatdor bo‘lgan loyiha rahbari boshqaradi. U guruh tarkibini

shakllantiradi, uning a’zolari o‘rtasida vazifalarni taqsimlaydi, ishni borishini nazorat qiladi. Ayrim hollarda guruh xodimlarni malakasini oshirish bo‘yicha yuqori tajribali mutaxassislar yordamida qisqa muddatli mashg‘ulotlar, seminarlar o‘tkazishi mumkin.

Adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tasdiqlangan. 1995 - yil 21 - dekabr № 163-1 va 1996-yil 29-avgust №256-1 [ko‘chirma] –T.: «Iqtisodi ѐ t va huquq dun ѐ si» 1999- yil. 2. O‘zbekiston Respublikasi «Ixtirolar modellar va sanoat namunalari haqida»gi Qonuni 1994-yil 6- may, – Toshkent.: «Iqtisodi ѐ t va huquq dun ѐ si» 1999 yil. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ma’suliyatlar va xizmatlarni sertifikatlash to‘g‘risida»gi Qonuni 1993-yil 28-dekabr №1006-xi,Toshkent.: «Iqtisodi ѐ t va huquq dun ѐ si» 1999-yil. 4. O‘zbekiston Respublikasining «Standartlashtirish to‘g‘risida»gi Qonuni 1993- yil 28-dekabr №1002-xi,-Toshkent.: «Iqtisodi ѐ t va huquq dun ѐ si» 1999-yil. 5. I.A.Karimov. Istiqlol imkoniyatlari va islohotlar samaralari. Xalq so‘zi. 2009- yil. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoyishi “Barkamol avlod yili” davlat dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish bo‘yicha tashkiliy chora tadbirlar to‘g‘risida. Toshkent 2009yil 9-dekabr. 7. A.Abdullayev, Q.Muftaydinov, X.Aybeshov “Kichik biznesni boshqarish” darslik. Toshkent Moliya 2003y.

O'xshashlar

Xodimlarni boshqarish tamoyillari

Innovatsion loyihalarni boshqarish

Innovatsion loyihalarni boshqarish

Innovatsion firmalarni strategik boshqarish

AQSH va Yaponiyada xodimlarni boshqarish markazlarining rivojlanish tеndеntsiyalari