Ofisdagi ATS - Informatika va AT - Referatlar

Ofisdagi ATS

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

270 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Ofis atslarining turlari 2. Kompyuterli telefoniya 3. Radiotelefonli aloqa 4. Uyali radiotelefon aloqa tizimlari

www.arxiv.uz Firmaning har bir ishchisini shahar telefoni bilan ta`minlash qimmat turadigan va nomaqbul ishdir. Bir bino ichida o`tirgan xodimlarning bir-biri bilan shahar telefoni bo`yicha uzoq tadbirkorlik so`zlashuvlarini olib borishi, ayniqsa telefon so`zlashuvlarini vaqt  bayt to`lovi sharoitida, maqsadga nomuvofikdir. Firmani umumiy telefonlashtirishning е ng maqsadga muvofiq usullaridan biri firmada muassasa ichida foydalaniladigan ATS dan (mikro-, mini-, ofis ATS) foydalanishdir. Muassasa ichidagi telefon tizimlarida shaxsiy telefon stanciyalari yoki kommutatorlardan foydalaniladi va bu tizimlar quyidagilarga bo`linadi: • muassasa ATS i, bu firmaning hamma bo`limlari ichki aloqasini, tashqi shahar telefon tarmog`iga murojaat qilmasdan ta`minlaydi; • dispetcherlik telefon aloqasi, bu korxonaning ishlab chiqarish jarayonining borishi bilan bevosita bog`langan bo`limlari orasidagi tezkor ishlab chiqarish aloqasining muhim turidir; • texnologik telefon aloqasi, bu lokal texnologik ishlab chiqarish jarayonini boshqaruvchi xodimlarni birlashtiradi; • direktorlik telefon aloqasi, bu raxbarlarni o`zining ishchi va xodimlari bilan xizmat bo`yicha aloqasini ta`minlaydi. Muassasa ichidagi ATS yoki boshqachasiga - ofisdagi ATS , firmalarda biror miqdordagi qo`shimcha ichki telefonlarni tashkil е tish uchun ishlatiladi: hamma tashqi chiqaruvlar ATS tomonidan qabul qilinadi va ichki telefonlarga bevosita yoki qo`shimcha nomerlar bilan o`tkaziladi. Abonentning tashqi liniyaga chiqishi, odatda, to`g`ridan-to`g`ri terish yo`li bilan ta`minlanadi. Ofisdagi ATSga shahardagi ATS ning abonent liniyalari (liniyasi) va ichki abonentlar telefonlari ulanadi, lekin ular sonining nisbati, xodimlarning shahar so`zlashuvlari miqdori, tashkilotning moliyaviy imkoniyatlari va shahar abonent

www.arxiv.uz liniyalari soniga (bu liniyalar qancha ko`p bo`lsa, bu nisbat shunchalik kichik bo`lishi mumkin) bog`liq ravishda 1:2 dan 1:10 gacha kabi bo`lishi mumkin. Ofisdagi ATS juda turli-tumandir: aloqa vositalari bozorida hozir ularning keng spektri — xonadonda yoki kottejda (mikro-ATS) o`rnatiladigan oddiysidan tortib, mehmonxonalar va biznes-markazlar uchun mo`ljallangan (mini- va midi-ATS) yirik stanciyalargacha taklif е tilmoqda. Zamonaviy ofis ATS larining asosiy afzalligi ularning avtomatik ishlashi va ichki telefon aloqasidan amalda bepul foydalanishdir. Asosiy vazifalar: abonentlarni kommutaciyalash va yuqorida aytib o`tilgan telefon apparatlarining servis imkoniyatlarini bajarishidan tashqari, ular quyidagi shaxsiy servis imkoniyatlariga ham е gadir: • telefondagi konferenciyalarni tashkil е tish imkoniyati (ko`plab abonentlarning bir-biri bilan bir vaqtning o`zida ulanishi); • kanal band bo`lganda abonentni kutishga qo`yish; • liniyani band qilayotgan abonent to`g`risida ma`lumotlarni berish; • kutayotgan abonent to`g`risida avtomatik davriy е slatib turish; • boshqa nomerga avtomatik qayta adreslash va «tungi rejim» da ishlash, ya`ni hamma chiqaruvlarni navbatchi telefonga qayta adreslash; 7-rasm. Ofis ATS ga xizmat ko`rsatadigan apparatlar to`plani: 1 — raqamli tizimli telefonlar (KX-7200 seriyasidagi) (faqat KX-TD 1232 ATS uchun); 2— KX-T7000 seriyadagi uzlukli tizimli telefonlar; 3 — telefon jixozlari; 4 — tizimli blok; 5— maxsusteyaefonlar; 6 — radiotelefonlar; 7 — avtojavobberuvchi; 8 - telefakslar; 9-1 ta tashqi musiqa manbai (2 ta — KX- TD1232 ATS uchun); 10 - ku chaytirgichlar; 11— 1ta tashqi peyjing tizimi (2 ta- KX TD 1232 ATS uchun); 12 — qiymatlarni uzatishning kommunikacion jixozi (KX-T 308 va VJ-X15EM ACT lari uchun); 13 — ketma-ket interfeysli printer; 14 - kompyuter (modem bilan); 15 — kredit kartochkalarni tekshirish qurilmasi; 16— zaxiradagi taninot manbai

www.arxiv.uz adapteri; 17 — taninot manbai (uzluksiz manba qurilmasi); 18 — е shikni ochish qurilmasi. • abonentlarning chiqarishni ularning telefon nomerlari va joriy vaqtni ko`rsatib tuzish; • «bezovta qilmaslik» rejimi; • abonentlarga kelayotgan barcha xabarlarni yig`ish va saqlash uchun tovushli pochta qutisini tashkil е tish; • radiotelefonga va peyjingli aloqaga chiqishning mavjudligi; • bir qator telefonlar uchun tashqi liniyaga chiqishni ta`kidlash imkoniyati; • xonalarni masofadan е shitib turish imkoniyati; • ichki abonentning telefon apparatidan ATS ni dasturlash imkoniyati; • qo`ng`iroq-budilnik uchun vaqtni buyurish; • tezkor ma`lum qilish maqsadida baland gapiradigan aloqani ulash imkoniyati; • avtojavob beruvchi, faks va teletayp ulash; • telefon chaqiruvlarini kompyuter orqali boshqarish. Ofisdagi ATS ga qo`shimcha qurilmalarni, xususan, kompyuter, uy telefoni, qo`riqlash signalizaciyasining ulash imkoniyatining borligi juda muham holatdir. 7- rasmda ofisdagi ATS xizmat ko`rsatadigan apparatlar kompleksi ko`rsatilgan. Kompyuter ulanganda hamma telefon so`zlashuvlarini hisobga olish va qayd qilishni tashkil е tish mumkin, har bir telefon so`zlashuvining vaqtini va tarifini avtomatik xisobga olib borish (keyinchalik to`lov qog`ozlarini avtomatik yozib berish uchun, masalan, mehmonxonalarda) mumkin; kompyuter yordanida ATS holati to`g`risida istagan ma`lumotni olish mumkin. Uy telefoni ulanganda siz mehmon bilan so`zlashishingiz mumkin va kerak bo`lsa, telefon apparatdagi bir juft knopkani bosib, е shikni ochishingiz mumkin. Ofisdagi ATS ga xonalarga begona shaxslarning kirishidan va yongindan saqlash tizimining ulanishi sizning mulkingizni himoya qilish imkonini beradi. Bu tizim ulanganda ATS doimiy ravishda navbatchi datchiklarning holatini so`rab

www.arxiv.uz turadi va ulardan istagan biri ishga tushganda xonada xavf signalini beradi hamda oldindan dasturlashtirilgan ichki yoki tashqi abonentlarga avtomatik qo`ng`iroq qila boshlaydi. Ofis ATSlarining turlari Hamma ofis ATSlarini quyidagicha tasniflash mumkin: • ularning sig`imi va konfiguraciyasi bo`yicha — tashqi va ichki abonent liniyalarining ulanish portlari soni; • kommutaciya qilinayotgan signal turi bo`yicha; • ishlatilayotgan abonent liniyalarining tipi bo`yicha (ko`pincha ATS analogii liniyalardan foydalanadi, lekin raqamli abonent liniyalari bilan ishlaydigan ATS lar ham paydo bo`ldi); • qamrab oladigan territoriyasi bo`yicha (ATS ning ish radiusi bir necha yuz metrdan 5 km va undan ortiq km ni tashkil е tishi mumkin); • kengayish imkoniyati bo`yicha (modul konstrukciyali stanciyalar istiqbolda kengayish imkoniyatlarini – sig`imni orttirishni ta`minlaydi). ATS konfiguraciyasi uning tashqi abonent liniyalari sonining ichki abonent liniyalari soniga nisbati bilan aniqlanadi. Demak, tashqi liniyalarni ulash uchun 6 ta portga va ichki liniyalarni ulash uchun 32 ta portga е ga bo`lgan ATS 6x32 konfiguraciyaga е gadir. ATS konfiguraciyasi ko`p jihatdan uning ishlatilish soxasini aniqdaydi. (7-jadvalga qarang). 7-jadval ATS ning ishlatish sohasi Konfiguraciya Ishlatish sohasi 1x4, 1x6 2x6, 3x8, 4x8 6x32, 8x24 12x32, 16x48 24x64, 20x210  Xonadonlar va katejlar  Katta bo`lmagan ofislar va do`konlar  УO`rta ofislar, reklama agentlari  Katta bo`lgan firmalar, yirik ofislar

www.arxiv.uz 200х1000 va yuqori  Katta bo`lgan mehmonxonalar, supermarketlar  Yirik firmalar va mehmonxonalar, biznes- markazlar Kommutaciya qilinadigan signal bo`yicha ATS lar analogli, raqamli, gibridli turlarga bo`linadi. Analogli ATS larda tovushli xabarlar amplitudasi o`zgaradigan uzluksiz yoki impulsli signallar ko`rinishida tasvirlanadi. Analogli ofis ATS lari nisbatan arzon va ichki telefonlar soni 100—150 tagacha bo`lgan kichik va o`rtacha ofislar va firmalar uchun hozirda juda keng tarqalgandir. Raqamli ATS larda tovushli xabarlar impuls kodli modulyaciyalash usuli bilan ikkilik kodlar ketma-ketligiga o`zgartiriladi; O`zgaruvchan amllitudali xabarlarni е mas, balki ikkilik kodlarni qayta ishlash soddaroq va moslashuvchan masaladir, bu е sa raqamli ATS lar funkcional imkoniyatlarini sezilarli kengaytirishga olib keladi; raqamli signallar qayta ishlangandan va kommutaciya qilingandan keyin qaytadan analogli shaklga o`zgartiriladi va ichki abonent liniyasiga beriladi. Raqamli ATS lar analogliga nisbatan ancha qimmatroqdir, lekin integrallashgan xizmat ko`rsatishni korporativ raqamli tarmoqlarini (ISDN) yaratishda yaxshi istiqbollarga е ga — ular jadal rivojlanayotgan tizimlardir, bu tizimda ATS ma`lumotlarni, audio-, videoaxborotlarni uzatish birlik tarmog`ining bo`g`imidir. Raqamli ATS lar abonentlik sig`imi 100-150 portdan ortiq bo`lganda ofisda va muassasada ishlatish uchun tavsiya е tilishi mumkin. Gibridli ATS larda tovushli xabar analoglidagi kabi qayta ishlanadi, lekin raqamli axborotni qayta ishlash va uzatish uchun qo`shimcha imkoniyatlar ko`zda tutilgan. Ko`pchilik zamonaviy ofis ATS lari blokmodulli konstrukciyasi hisobiga buyurtmachining talablariga muvofiq ravishda o`zining konfiguraciyasini kengaytiradi — kerak bo`lib qolganda qo`shimcha modulni sotib olish va uni stanciyaga ulash mumkin. Kengaytirish variantlari turli ATS larda turlicha va stanciya konstrukciyasiga bog`liq: bir holatda bitga modul yordanida shahar

www.arxiv.uz liniyalari sonini 4 marta, boshqa holatda е sa birdaniga 8 marta ko`paytirish mumkin va sh.o`. Odatda, kengaytiriladigan stanciyaning narxi kengaytirilmaydigan ATS narxidan kattadir, lekin konfiguraciyaning ortib borishi bilan bu narxlar yaqinlashadi. Ofisdagi ATS ga ikki tipdagi telefon apparatlari ulanadi: — oddiy 2 ta simli TA; — tizimli 4 ta simli TA. Ikkita simli apparatlar е ng oddiy va arzon bo`ladi, lekin hamma ofis ATS lari ham ularda ishlay olmaydi. Bu cheklanish ATS ning kommutaciya qilayotgan signal turi va chiqarilayotgan nomerni tasvirlash turi (impulsli yoki tonal terishlar) bilan bog`liq. Lekin, xatgo ATS da oddiy telefonlarni ishlatish mumkin bo`lsa ham, ular ayniqsa raqamli ATS bilan ishlaganda, turli xil servis vazifalarini foydalanishda sezilarli cheklanishlarga е ga bo`ladi. Tizimli telefon apparatlari ofis ATS da ishlash uchun maxsus yaratiladi, u oddiy apparatlardan bir tartib qimmatroqdir, lekin stanciyada ko`zda tutilgan hamma servis imkoniyatlarining bajarilishini ta`minlaydi. Tizimli TA ham analogli, ham raqamli signallar bilan ishlay oladi, shu bilan birga birinchi holatda apparatni ATS ga ulash uchun 4 ta simli liniya (bir juft simdan so`zlashuv, boshqasidan tizimli buyruqlar uzatiladi), ikkinchi holatda е sa 2 ta simli liniya talab е tiladi. SHuni hisobga olish kerakki, tizimli apparatlar, odatda, qaysi ATS lar uchun yaratilgan bo`lsa, faqat o`shalar bilan ishlay oladi. Xususan, tizimli TA quyidagi foydali konstruktiv va funkcional xususiyatlarga е gadir: • е kranli menyuli harf-raqamli displey va chiqarayotgan ichki abonent to`g`risidagi, tashqi va ichki abonent liniyalarning holatlari (bandligi) to`g`risidagi axborotni chiqarish imkoniyati; • е slab qoluvchi qurilma — abonentlarning nomlari va adreslari, ularningtelefonlari, ishlari, sanalarni, nomerlarini saqlash uchun е lektron yozuv kitobchasi; • aniq bir klavishalarga vazifalar maxkam biriktirilgan dasturlanadigan klaviatura;

www.arxiv.uz • matnli xabarlarni uzatish imkoniyati va ularni displeyga qabul qilish; • direktor-kotib tizimining barcha vazifalarini bajarish; • ichki va tashqi konferenc-aloqalarni tashkil е tish imkoniyati va ko`pgina boshqa xususiyatlar. Ba`zi ofis ATS larining tavsiflari 8-jadvalda keltirilgan. Ofis ATS ni tanlashda birinchi navbatda telefon tarmog`ining kerakli sig`imini, ya`ni unga ulanadigan tashqi shahar liniyalari sonini va ichki liniyalar sonini hamda telefon tarmog`i bilan qamrab olinadigan sizning firmangiz hududini aniqlash kerak. Abonentlarning ko`payishi hamda kelgusida talab е tiladigan funkcional imkoniyatlarning o`sishini hisobga olgan holda firmaning rivojlanish istiqbollarini baholash kerak (bu erda moliyaviy imkoniyatlar cheklangan holda modulli ATS larni harid qilish mumkin). 8-jadoal Ba`zi bir ofis ATS larning tavsiflari Nomi, tayorlagan mamlakat Seriya yoki model Konfiguraciyani kengaytirish Portlar sig`imi tashqiҚichki Komutaciya qilinadigan signallar Ulanadigan aparatlar 1 2 3 4 5 6 Multicom (Rossiya, Peterburg) seriya А seriya С seriya В К К К 4x16-6x32 8x24- 16x72 14x10-24- 100 А А А TA,SHK TA,SHK TA,SHK Minicom (Rossiya, Moskva) DX 64Ғ128 64x128 P TA,SHK Panasonic (Yaponiya) KX-T KX-TD к к 3x8-6x16 8x16-24x128 А Р STA STA Samsung (Koreya) seriya SKP KҒQ 3x8 dan boshlab А STA Gold Star (Koreya) seriya GSX KҒQ 1x4-36x72 А STA

www.arxiv.uz Siemens (Germaniya) Hicom 125 к 80gacha Р STA, SHK Ericson (Sheciya) Business Phone к 256gacha Р STA, SHK NEC (Yaponiya) NEAX 2400 к 256gacha Р STA, SHK Premier (Belgiya) PAX к 1x6 Р STA Qabul qilingan qisqartmalar : K — kengayadigan ; Q — qayd qilingan ; A — analogli ; R — raqamli ; TA — oddiy ; STA — tizimli TA ; SHK — shaxsiy kompyuter . ATS ning mamlakatdagi telefon liniyalariga ulashga sertifikati borligini albatga aniqlash kerak (bu telefon apparatlarini tanlashda ham muhimdir). Ba`zi ofis ATS larining qo`llanilishiga batafsilroq to`xtalib o`taniz. Uydagi ofis ATS. Uy sharoitlarida odatda 1x4 yoki 1x6 konfiguraciyaga е ga bo`lgan oddiy stanciyalar ishlatiladi. SHuni hisobga olish kerakki, xattoki е ng oddiy konfiguraciya ham (1 ta kirish liniyasi va 4 ta ichki liniya) turli nomerlar bo`yicha telefon, faks, avtojavob beruvchi va SHK modemini taqsimlash imkonini beradi. Telefonlarni butun uy bo`ylab va garajda joylashtirib, siz harakat е rkinligingizni ta`minlaysiz va istagan vaqtda telefon qo`l ostingizda bo`ladi. Bolalar xonasini е shitib ko`rish rejimini ulab, siz har doim u erda nima bo`layotgani to`g`risida ma`lumotga е ga bo`lasiz (buning uchun bolalar xonasidagi apparat trubkasini ko`tarish kifoya, maxsus kodni terish kerak, keyin е sa, bu telefonga boshqa ixtiyoriy telefondan qo`ng`iroq qilib, xonada nima bo`layotgamini е shitish mumkin). ATS ga uy telefomini va qo`riqlash-xabarlash tizimini ulash imkoniyatlari to`g`risida yuqorida aytib o`tildi, lekin buning foydasi to`g`risida yana bir marta е slatib o`tish maqsadga muvofiqdir. ATS ni ofisda ishlatishning mumkin bo`lgan varianta ofisdagi boshqarishning oddiy ierarxiyasi: boshliq—kotib—xodimlar Markaziy rolni odatda kotib o`ynaydi, chunki uning telefoniga hamma tashqi qo`ng`iroqdar keladi. Kotib qo`ng`iroq

www.arxiv.uz sababini bilib, o`zi javob beradi yoki qo`ng`iroqni boshqa abonentga qayta adreslaydi. Faxmli kotib qo`ng`iroqlarning ko`p qismiga o`zi javob beradi yoki qo`ng`iroqni vazifasi bo`yicha qayta adreslaydi, bunda u direktorii va boshqa xodimlarni ortiqcha so`zlashuvlardan ozod qiladi. Xattoki sizga faks uzatmoqchi bo`lishsa, kotib bitta knopkani bosish bilan liniyani faks-apparatga qayta ulaydi va faksimil axborot qabul qilinadi. Ichki abonent е sa kotib bilan nomerni termasdan, bitta knopkani bosib bog`lanishi mumkin. Keyingi yillarda baobro` tashkilotlar va tadbirkorlik markazlari o`zlariga Simeiz ATS lar yoki oddiy simli ATS ga ulanadigan DECT — koncentratorlar o`rnatmoqda (bu koncentratorlarga simsiz aloqa uchun standarti Digital European Cordless Telecommunication — DECT nomi berilgan). DECT koncentratorga 4 ta simli liniya bilan simsiz murojaat qilish qurilmasi ulanadi va u orqali ixcham abonentlik radiotrubkalar bilan radioulanish amalga oshiriladi. Masalan, DECT standartining ofisli radiotelefon tizimi NSM 8210 2x10 konfiguraciyani ofis ATS sifatida mustaqil hamda DECT koncentrator sifatida simli ATS bilan birgalikda ishlatilishi mumkin. Siemens Gigaset 1030C radiotelefon DECT tizimi 1x6 konfiguraciyaga va ko`pgina turli xil servis imkoniyatlariga е ga, xususan, baza blokidagi 2x24 belgili displey va abonent radiotrubkalaridagi 1x16 belgili displeylar, 200 ta nomerga va nomga е ga bo`lgan telefon ma`lumotnoma, konferencaloqa o`tkazish imkoniyati, so`zlashuvning davoniyligini va narxini qayd qilish va b. KOMPYUTERLI TELEFONIYA Butun har qanday baobro` tashkilot o`z ixtiyorida lokal korporativ tarmoqqa birlashtirilgan bir nechta kompyuter, bir nechta faksimil apparatlar va ofis ATS boshqaruvi ostida ishlovchi ko`pgina telefonlar, ma`lumotlarni uzatish uchun modemli aloqa, е lektron pochta, Internet tarmog`aga chiqish va boshqalarga е ga bo`lishi kerak. Barcha firmalar uchun o`zining hamkorlari, xodimlari, tavar va

www.arxiv.uz xizmatlarning iste`molchilari bilan tezkor, yuqori tezlikli, ko`p vazifali va sifatli aloqani tashkil е tish muammosi jiddiy turadi. Turli jinsli lokal axborotli infrastrukturalarni bitta axborotli telekommunikacion tarmoqqa integraciyalash va o`zaro samarali ishlashini tashkil е tishni kompyuterli telefoniya tizimi bajarish imkomini beradi. Kompyuterli telefoniya shunday texnologiyaki, unda kompyuterli resurslar chiqish qo`ng`iroqlarini bajarish va kirish qo`ng`iroqlarini qabul qilish uchun hamda telefon ulanishlarini boshqarish uchun qo`llaniladi. Kompyuterli telefoniya ko`z oldinizda hamma soholarga kirib borayotgan telekommunikacion texnologiyaga aylanmoqda. CHet е lda o`zini xurmat qilgan birorta ofis ham bu texnologiyadan chetda qolmaydi. Lekin ish, tushunarliki, yangi texnologiyaning nufuzli va o`ziga xos odatligida е mas. Uning ommaviyligining asosiy sababi shundaki, uning qo`llanilishi ofis xodimlarining mexnat unumdorligini jiddiy oshirish va ofis mijozlariga yangi xizmatlarning butun spektrini yaratish imkonini beradi. Kompyuterli telefoniya tizimining ishlashi tovushli menyudan foydalanishga asoslangan bo`lishi mumkin: abonent hozirgi vaqtda jarayonlarning qaysi variantini tanlashi mumkinligi va u yoki bu variantni tanlash uchun qanday harakatlarni bajarishi kerakligi to`g`risidagi axborotni е shitadi. Tanlash, SHK klaviaturasidagi aniq bir raqamni yoki raqamlar kombinaciyasini terish bilan, kompyuterga ulangan telefon apparati bilan yoki aniq buyruqni talaffuz е tish bilan amalga oshiriladi. Kompyuterli telefoniyani zamonaviy ofisda qo`llashning mumkin bo`lgan yo`nalishlari quyida sanab o`tiladi: • Xabarlar almashishning yagona muxiti. Turli xil ko`rinishdagi xabarlar: tovushli, faksimilli, е lektron pochta va boshqalarga, bir xil murojaat qilishni ta`minlaydi. Xabarlarni bir menyu doirasida ko`rib chiqish imkonini ta`minlaydi. Javob shaklini ixtiyoriy tanlab olish mumkin. • Tovushli pochta. Mijozlar uchun tovushli pochta qutilari tizimini tashkil е tish, unda mijoz joyida bo`lmaganda tovushli xabarlarni qoldirish mumkin. Xabarni,

www.arxiv.uz o`zining ish joyidan ham, boshqa ixtiyoriy telefondan ham, aniq bir nomerga qung`iroq qilib va shaxsiy kod-maxfiy so`zni terib ham е shitish mumkin. • Е lektron ofis. Tizim qo`ng`iroqdarni xodimlarning ish joylariga qayta ulashni amalga oshiradi, tovushli pochta xizmatlarini ko`rsatadi, faksimil xabarlarni jo`natishni bajaradi va mijozlarga firma to`g`risida axborot beradi. • Kompyuterli faks tizimlari. Fakslarni oldindan tayyorlangan ro`yxatdan telefon nomerlari bo`yicha avtomatik jo`natish tizimlari va mijozni qiziqtirayotgan axborotni faksimil aloqa bo`yicha chiqarish tizimlari. • Ma`lumotlar bazalariga interaktiv tovushli murojaat qilish tizimlari. Tovushli menyu asosida ma`lumotlar bazasiga uzoqdan murojaat qilish tizimlari. Kompyuterli telefoniya tizimi korporativ ma`lumotlar bazasiga so`rovni shakllantiradi, javobni oladi va uni abonentga е shittiradi yoki faks bilan yuboradi. • Telefon aloqasiga servisli xizmat ko`rsatish qo`ng`iroqlar navbatini optimal tashkil е tish tizimi, е lektron ma`lumotnomalar bo`yicha qo`ng`iroqlarni to`g`ri adreslash, abonentlarga mijoz to`g`risida hamma kerakli ma`lumotlarni etkazib berish, masalan, NAA va sh.o`. • Е lektron kotib. • Videokonferenciyalarni tashkil е tish va b. Keyingi yillarda kompyuter-telefon integraciyasida ikkita asosiy yo`nalish kuzatilmoqda: • telefon aloqa ko`p jihatdan ma`lumotlarga uzoqdan murojaat qilish vositasi maqomini olmoqda; • shaxsiy kompyuter ko`p jihatdan telefon apparatni almashtirishga harakat qilmoqda, bu o`ziga xos axborot multimedia stanciyalarining paydo bo`lishi to`g`risida gapirish imkonini beradi. Qisqa xulosa. An`anaviy telefonlar sekin-asta o`z o`rnini kompyuter terminallariga bo`shatib bermoqda, ular qisqa vaqt ichida sizni uzoqdagi yoki yaqindagi suxbatdoshingiz bilan kompyuteri bo`yicha, xususan Internet tarmog`i bo`yicha ulab berish qobiliyatiga е ga, bunda ko`pgina mablag`ni tejash mumkin.

www.arxiv.uz RADIOTELEFONLI ALOQA Kimki ulgurmadimi, u kechikdi. Bir necha yil oldin radiotelefonli odam ko`chada yoki avtomobilda ko`p sonli xissiyotlarni uyg`otardi, xattoki «bu odamlar juda ham xaddidan oshib ketdi», «odamlar pulini qayqqa qo`yishni bilmay qoldilar» va sh.o`. ko`rinishdagi muloxazalar ham aytildi. Butun tadbirkor kishilar o`z xayotini radiotelefonsiz tasavvur qila olmaydi: ularning qaysi biriga quyidagi vaziyat tanish е mas: biznes bo`yicha hamkorlar yoki buyurtmachilar bilan muzokaralar o`tkazgandan so`ng o`z raxbarini muzokara natijalari bilan tezda tanishtirish zarurati paydo bo`ladi. Begona ofisdan qo`ng`iroq qilish noqulay, yaqin atrofda yaxshi ishlaydigan taksofon yo`q, ma`lumot bera olmaslik е sa talofat bilan barobar, vaqt o`tmoqda va bu bilan biror ishni qilish imkoniyati ham ketmoqda. O`z vaqtida axborot olinmaganlikdan kelib chiqqan talofat radiotelefon harid qilishga ketgan harajatlardan bir necha marta ortib ketishi mumkin va bu faqat shunday ko`p sonli misollardan bitgasi. Simsiz aloqani ishlatish baobro` odamni go`yoki tashrif qog`oziga aylandi, mobil telefon е sa obro`- е `tibor ko`rsatkichi, uning imidji е lementidir. Shuning uchun ko`plab tadbirkor kishilar radiotelefon harid qilishni o`z firmasining harajatlar smetasida oldingi o`rinlardan birigaqo`ymoqda. Odatda, radiotelefonli aloqa tizimlari, chet е lda е sa Wireless Local Loop (WLL) deb ataluvchi telefon aloqaning simsiz tizimlari keyingi yillarda juda rivojlandi. Ular ko`pincha, mobil (mobil — harakatlanadigan) abonentlar bilan aloqa uchun hududiy telefonli tizimlar sifatida hamda simli telefon liniyalari bo`lmagan hollarda (masalan, yangi qurilishlarda, qishloq joylarida va h.k.) stacionar ob`ektlar bilan aloqa uchun ishlatiladi.

www.arxiv.uz Radiotelefon aloqa tizimini yaratish qimmat turadigan telekommunikaciyalarni o`tkazishni, murakkab muxandislik ishlarini bajarishni talab е tmaydi, aloqa joyning relefiga va obhavo sharoitlariga bog`liq bo`lmagan holda bir necha kunda tashkil е tilishi mumkin. Radiotelefon aloqa texnologiyasi yirik shaharlar, shahar atrofidagi tez rivojlanayotgan qishloqlar va dala xovlilarni kichik shaharlar va telekommunikaciya tizimi rivojlanmagan aholisi siyrak joylar е xtiyojini qondirish imkonini beradi. Radiotelefon aloqa texnologiyasi mas`ul xodimni, tijoratchini, tadbirkorni, mutaxassisni o`z xodimlari va hamkorlari bilan, u qaerda, boshqa tashkilotda, majlisda yoki simpoziumda, dala xovlida, o`rmonda yoki plyajda bo`lmasin ishonchli va tezkor aloqani ta`minlashi mumkin. Radiotelefon aloqa simli telefonga nisbatan doimiy ishlatish uchun raqobatbardosh alternativa bo`lishi mumkin, negaki simli telefon jiddiy kapital mablag`larni va ko`p mexnat talab е tadigan joriy xizmat ko`rsatishni talab е tuvchi murakkab xujalikdir, buning ustiga bu tizim ba`zida tezkor ulanishni ta`minlay olmaydi. Simsiz telefon tizimi oddiy simli telefon tizimiga nisbatan quyidagi muhim afzalliklarga е ga: • tabiiy sharoitlarga va telekommunikaciya infrastrukturasining mavjudligiga bog`liq bo`lmagan holda har qanday sharoitlarda ham yaratish mumkinligi; • mobil foydalanuvchilar bilan ishonchli va tezkor aloqani ta`minlashligi; • tizimni tashkil е tish bo`yicha ishlarga mexnat sarfining kamligi va foydalanishga topshirishning yuqori sur`atlari; • tizimni yaratishga ketgan kapital mablag`larning 2—3 marta kamligi; • tizimni o`zini qoplash muddatining kichikligi; • keng servisga е galigi, xususan, tizimni boshqarish bo`yicha va axborotni himoya qilish bo`yicha servisga е galigi.

www.arxiv.uz Hozirgi vaqtda radiotelefon aloqa asosan xuquqiy sub`ektlar orasida keng qo`llanilmoqda: korxona va tashkilotlarda, firmalarda va tijorat kompaniyalarvda; favqulodda holatlarda; ishlarni tezkor muvofiqlashtirish va vakolatli funkciyalar uchun, ishlab chiqarishni va texnologik jarayonlarni tezkor tashkiliy boshqarish uchun va ko`pgina boshqa maqsadlar uchun foydalanilmoqda. Radiotelefon tizimlar o`rtasida ularning quyidagi turlarini ajratish mumkin:  uyali radiotelefon aloqa tizimlari;  trankingli radiotelefon aloqa tizimlari;  radiogo`shakli telefonlar;  radiotelefon o`zaytirgichlar;  shaxsiy yo`ldoshli radioaloqa tizimlari. Hozirgi vaqtda jahonda radiotelefon tizimlarining ish bayonnomalarini belgilovchi е llikka yaqin turli xil standartlar mavjud; juda ham ko`p tarqalgan mobil radiotelefon aloqa tizimi standartlari 9-jadvalda keltirilgan. 9-jadval Radiotelefon aloqaning ba` zi bir standartlari Standart Tarqalishi Kanal platasi kegligi, kGc Ma`lumotlarni uzatish tazligi, Kbot Tarmoq turi 1 2 3 4 5 AMPS Rossiya, AQSH 30 0,2-0,4 Analogli uyali NMT Rossiya, Evropa 20 0,46-1,2 Analogli uyali GSM Rossiya, Evropa, AQSH 200 0,2-9,6 Raqamli uyali ТDМА Rossiya, Evropa, 30 48,6 Analogli radiotarmoqlar,

www.arxiv.uz AQSH,Osiyo yo`ldosh tizimlar СDМА Osiyo,AQSH 1230 1230 Raqamli, uyali, yo`ldoshli tizimlar DECT Evropa 1728 1152 Raqamli, uyali, yo`ldoshli tizimlar TETRA Evropa 25 36 Trakingli tizim СТ2 Evropa 100 72 Radio telefon UYALI RADIOTELEFON ALOQA TIZIMLARI 1991 yilda uyali radiotelefon aloqa tarmog`i xizmatlarini ko`rsatish bo`yicha birinchi reklama е `lonlari paydo bo`ldi. 2000 dollarga og`irligi besh kilogramm, unchalik katta bo`lmagan chemodancha (abonent radiotelefoni) sotib olish va yana shuncha pul tarmoqqa ulash uchun to`lash taklif е tildi. Hozir ana shu taklifga talablar topilganiga ishonish qiyin, negaki zamonaviy abonent radiotelefonlari cho`ntakka е rkin joylashadi, og`irligi 200 g keladi, ularni narxi bir necha yuz dollar atrofida, tarmoqqa ulash taxminan 100 dollar bo`ladi, ba`zida е sa umuman tekin. Radiotelefon aloqaning uyali tizimi unchalik katta bo`lmagan ko`p zonalarga — uyalarga (sot—cell—mumkatak) bo`lingan hududga xizmat ko`rsatadi, ularning har biriga o`zining radiojixozlar komplekti xizmat ko`rsatadi. Bu zonalar shahar rejasida asalari uyasi yacheykalariga o`xshash sgrukturani shakllantiradi, ana shu narsadan bu turdagi radiotelefon aloqaning nomi kelib chiqqan. Uyaning chegarasi radioaloqaning turg`o`nlik zonasi bilan aniqlanadi va qabul qiluvchi-uzatuvchi radioqurilmaning quvvati, joy topologiyasi va tizim ishining chastotali diapazoniga bog`liq bo`ladi. Tizim ishining chastota polosasi qanchalik yuqori bo`lsa, uyaning radiusi shunchalik kichik, lekin signalning devorlar orqali va boshqa to`siqlardan o`tish qobiliyati shunchalik yaxshi bo`ladi va yana muhimi radioapparatura juda ixcham va katta miqdordagi abonentlik radiokanallarini

www.arxiv.uz tashkil е tish imkoniyati yaratiladi. Zamonaviy uyali tizimlar 450, 800, 900 va 1800 MGc chastotalarda ishlaydi. Uyali radiojixozlar komplekti o`z ichiga retranslyator (qabul qiluvchi-uzatuvchi radioqurilma), bazaviy stanciya, radioantenna va shu uya bilan xizmat ko`rsatiladigan abonentlarning ixcham radiotelefonlarini oladi. Abonent radiotelefonlari soni uyada doimiy bo`lmaydi, negaki abonentlar harakatda bo`lib ko`chib yurishlarida bir uyadan boshqa uyaga o`tadi. Bunda uyalar orasidagi chegarani kesib o`tganda radiotelefon apparat boshqa uyaga avtomatik ravishda o`tadi (yaqin oradagi retranslyatorga ulanadi). Uyali aloqa abonenti o`zini qiziqtirgan hamsuxbat bilan so`zlashish uchun o`zining radiotelefoni klaviaturasida mos telefon nomerini teradi va bazaviy stanciya vositasida hamsuxbat bilan bog`lanadi. Uyali aloqaning standartlari va operatorlari. Uyali radiotelefon aloqaning ko`pgina standartlari mavjud: NMT, GSM, AMPS, NAMPS, CDMA, ST-2, RTMS, DCS, NACS, CNET va b. Har bir standartga o`zining kompaniyasi orqali xizmat ko`rsatiladi, odatda ular uyali aloqa operatorlari deb ataladi. Rossiyada uyali radiotelefon aloqaning uchta standarti juda keng tarqalgan: NMT—Nordic Mobile Telephone (shimoliy mobil telefon), Skandinaviya mamlakatlarida o`zini yaxshi tavsiya е tgan va Rossiyada federal aloqa sifatida qabul qilingan. GSM—Global System for Mobil communication (mobil aloqa uchun global tizim) Evropada е ng keng tarqalgan; GSM standarti — bu raqamli telefoniya bo`lib, yaxshi sifatli aloqani va keng xalqaro roumingni ta`minlaydi. AMPS — Advanced Mobil Phone System (mobil telefonning rivojlangan tizimi), AQSHda taklif е tilgan va boshida regional uyali tizimlarni tashkil е tish uchun tavsiya е tilgan, lekin hozirgi vaqtda regionlararo tizimlarda keng

www.arxiv.uz ishlatilmoqda, xususan, Rossiyaning ko`pgina shaharlarida mavjud bo`lib ular orasida keng rouming (rouming — daydib yurishi, abonent bazaviy stanciyaning bir zonasidan boshqasiga o`tganda uni qayta ro`yxatdan o`tkazish tushuniladi) va routing (routing — boshqa zonaga o`tgan abonentga tushgan chaqiriqni avtomatik qayta adreslash)ga е ga. Rouming abonent uchun o`zining radiotelefoni bilan bir operatorning tarmog`idan boshqa operatorning tarmog`iga harakatlanib o`tish imkoniyatini bildiradi, bunda u o`zining shaxsiy «uy» xizmat ko`rsatish zonasida joylashgandek hamma so`zlashuvlarni qulay olib borish imkoniyatiga е ga bo`ladi. Abonentli radiotelefonlari Yuqorida ko`rib o`tilgan standartlarda abonent radiotelefonlarining turli xillari ishlatiladi; mana ulardan faqat ba`zilari (standart doirasida ular narxlarining ortib borishi buyicha ko`rsatilgan): — NMT standartida: Nokia 440, Nokia 720, Nokia 450, Benefon Delta, Benefon Sigma; — GSM standartida: Philips 310, Motorola 7500, Nokia 1610, Panasonic 6500, Siemens S3 Com, Nokia 8110, Sony DX1000; — AMPS standartida: Mobile Phone, Attache Phone, Teletac 250, DPC-650, Ultra Lite, Micro Tac Elite, Star Tac. Ko`pchilik apparatlar juda ixcham, 150—350 g og`irlikda, zamonaviy dizaynga е ga. Masalan, bejirim Panasonic 6500 videotelefon trubkasi standart batareya bilan 212 g va yassi batareya bilan 190 g og`irlikka е ga, rangli, ikki xil variantda bajarilgan (tilla-sarg`ish va havo rang metall). YAxshi tashqi ko`rinishdan tashqari, u yaxshi xulqqa ham е ga — to`g`ri kelmagan holatlarda jiringlamaydi, begonalarning diqqatini o`ziga tortmasdan o`z е gasiga chaqiruv to`g`risida tebranma signal bilan xabar beradi. Unda har birida 12 ta belgi bo`lgan uch satrli displey (qisqa matnli xabarlarni ifodalash uchun) va kelgusida е shitib ko`rish uchun 20 sekundli xabarlarni unga

www.arxiv.uz yozib qo`yish imkoniyatiga е ga bo`lgan xotira bor. Keyingi vaqtlarda o`zining imkoniyatlari bo`yicha salobatliroq kasbdoshlaridan qolishmaydigan ixcham radiotelefonlar ham paydo bo`ldi. Og`irligi 135 g va uzunligi 10 sm bo`lgan 6F 788 uyali telefon (GSM standarti) shaxsiy dasturlashtirish imkoniyati mavjud noyob foydalanuvchi menyusi, nomerni tez terish yacheykasi va 99 ta nomerli xotiraga е ga; uning imkoniyatlari: oxirgi terilgan nomerni va o`tkazib yuborilgan qo`ng`iroqdarni е slab qolish, ko`shimcha liniyaga xizmat ko`rsatish (bitta telefonda ikkita nomer), nomerni avtomatik aniqlash va xususiy (o`z) nomerini aniqlashni ta`kidlash, qo`ng`iroqni blokirovkalash va qayta adreslash, qisqa matnli xabarlarni 9600 bit  s gacha tezlik bilan uzatish va qabul qilish imkoniyati (SMS xizmati). Philips Consumer Communication firmasining Gemie o`ta ixcham GSM- telefoni bor-yo`ri 95 g, suriladigan mikrofon va avtojavob beruvchiga е ga. CHiqarilayotgan abonent nomerini avtomatik teruvchi 9 klavishaga va abonentni chiqarishni tovush bilan amalga oshirishga imkon beruvchi tovushli terish vazifasiga е ga — mikrofonchaga apparatning xotirasida saqlanayotgan abonent nomi aytiladi (ushbu servis avtomobil haydovchilariga juda foydalidir). CHiqaruv to`g`risida sekin va baland xabar berish tizimidan tashqari, radiotelefon silkinuvchi xabarlagichga ham е ga. Genie е lektron kotibning ba`zi bir vazifalarini bajarishi ham mumkin: haftanoma va ichki taymer asosida kerak bo`lganda xabar beriladigan ishlar ro`yxatini olib borish. Uyali aloqaning servis xizmatlari Barcha kompaniyalar va ko`pchilik uyali radiotelefonlar o` z mijozlariga juda ham ko`p servis xizmatlarini ko`rsatadi, masalan: • fakslar va е lektron pochtani qabul qilish va jo`natish; • radiotelefonning kichik displeyiga (ba`zida hatto rangli) qisqa matnli xabarlarni uzatish va qabul qilish (SMS-Short Message Service xizmat);

www.arxiv.uz • yozib oladigan tovushli pochta va xabarlarni pochta qutisida saqlash; • so`zlashuv va xabarlarning maxfiyligini ta`minlash; • «qo`ng`iroqli konferenciyalarni» tashkil е tish, ya`ni aloqaga birdaniga bir nechta abonentlar gURO`hini chiqarish; • kompyuterlar, xususan ixcham SHK lar bilan bevosita ma`lumotlar almashish imkoniyati; • WEB serverlarni ko`rish uchun radiotelefonga moslashtirilgan brauzerni ishlatib (masalan, Nokia 8110) Internet ga bevosita simsiz murojaat qilish; • qo`ng`iroqlarni qayta adreslash va kutish; • axborotlarni yozib oladigan avtojavob beruvchini ishlatish imkoniyati (odatda 1 —2 minutdan ko`p е mas, New Star TAG 8600 radiotelefonida — 4 min.); • abonent nomi bo`yicha yozuvni qidiradigan shaxsiy telefon ma`lumotnomasini tashkil е tish imkoniyati (Siemens G1250 radiotelefonida 250 ta nomerga); • chiqarilaetgan abonent nomerini terish uchun bitga knopkani bosish bilan yoki hatto tovush bilan dasturlashtirish imkoniyati; • radiotelefonda so`zlashuv vaqtini hisobga olish imkoniyati; • radiotelefonni blokirovkalash kodini o`zgartirish imkoniyati; • ma`lumotnoma tabiatli xizmatlar. Keyingi yillarda bloknotli kompyuterlar va kompyuter- е lektron kotiblarning (PDA) paydo bo`lishini alohida ta`kidlash kerak, ular uyali telefon tarmoqlarida, xususan, ma`lumotlarni uzatish va qabul qilish uchun ishlash imkoniyatiga е ga (8- rasm). Agar 1996 yilda yirik xalqaro ko`rgazma Se BIT da shunaqa SHK larning faqat ikkita modeli (Nokia 9000 va Apple Message Pad 130) namoyish е tilgan bo`lsa, 1997 yilda ularga bevosita radiotelefondan GSM standartidagi uyali raqamli tarmoqlar bilan o`zaro ishlaydigan undan ortiq modellar qo`shildi 8-rasm. Note Book va tarmoqda ishlash uchun modem bilan jixozlangan abonentli radiotelefoni.

www.arxiv.uz (Casio XL-7000, Hewlett Packard Omni Go 700 LX, Sharp ZR-5800, Future Note MX 200 va b.). Uyali radiotelefondan foydalanishda paydo bo`ladigan ba`zi bir muammolarga to`xtalib o`taniz — ular ko`p е mas (telefon muammolarni keltirib chiqarmasdan, balki qulaylikni ta`minlashi lozim), lekin bor. Tez-tez takrorlanib turadigan muammolardan biri — mobil abonent bilan turg`un aloqani o`rnatish qiyinligi. Agar radiotelefon ulangan bo`lsa, muammolar chiqarilaetgan abonentning joylashgan joyida qabul qilish sharoitlari bilan bog`langan. Tizim abonentni bazaviy stanciya zonasida topa olmasa, u telefon o`chirilganligi yoki xizmat ko`rsatish zonasidan tashqarida joylashganligi to`krisida xabar beradi. Radiotelefon tizimda «ko`rinishi» uchun, uning qabul qilgichi navbatchi kanal bo`yicha so`rovlarni qabul qilish imkoniyatiga е ga bo`lishi kerak, uning uzatgichi е sa bazaviy stanciya qabul qiluvchisida signalning kerakli darajasini ta`minlashi kerak. Buni qanday ta`minlash kerak? Asosan, yaxshi antenna bilan. Signal kuchsiz bo`lgan hollarda antenna faqatgina so`zlashuv chog`idagina е mas, balki doimo chiqarilgan bo`lishi kerak. Radiotelefondan ofis ichida yoki avtomashinada foydalanilganda samarali antennani tashkil е tish to`g`risida birmuncha to`xtalib o`taniz. Radiosignal uchun sizning chiroyli, shinam ofisingiz yoki yana ham chiroyliroq, serhasham avtomobilingiz bu signalning tarqilishiga xalaqit beruvchi himoya е krani, achinarli to`siq bo`ladi. Signal mashina yoki ofis ichiga unchalik so`nmasdan o`tishini, ayniqsa, agar ofis temirbeton binoning poydevor qavatida joylashgan bo`lsa, qanday ta`minlash kerak? Е ng samarali usul — repiter deb ataluvchi maxsus qurilmani yoki oddiy aytganda takrorlovchini ishlatishdir. Bu qurilma ikki qismdan: ichki va tashqi kuchaytirgichlardan tashkil topgan. Tashqi kuchaytirgich ofis binosi devorining tashqi tomoniga (yoki avtomobilning orqa oynasiga) mahkamlanadi va unga tashqi yo`naltirilgan radioantennani ulanadi; repiterning ichki kuchaytirgichi ofis

www.arxiv.uz devorining ichki tomoniga (avtomobilning tashqi qismga qarama-qarshi o`rnatilgan oynasiga) maxkamlanadi va unga ichki antenna ulanadi. Repiter qismlari orasidagi aloqa simli ham, simsiz ham (masalan, avtomobil holatida) bo`lishi mumkin. Repiterni ishlatish radiotelefon bilan ofis ichida harakatlanish е rkinligini va avtomobilning «germetikligini» ta`minlaydi. Ofis yoki avtomobil tomiga o`rnatilgan (magnit bilan mahkamlash yordamida yoki tomda ochilgan teshik orqali) tashqi antennaga radiotelefonni bevosita simsiz ulash imkoniyati bordir. Ikkinchi muammo akkumulyator zaryadinn tejash muammosidir. Buning uchun е ng samarali vosita—displeyni va klaviaturani yoritib turishni, bu mumkin bo`lganda, o`chirib qo`yish (yoritib turishda iste`mol toki 10—20 marta oshadi; kichik tejashni tovushli signalni (qo`ng`iroqni va dinamikning balandligini) pasaytirish bilan ta`minlash mumkin). Va nixoyat, oxirgi, muhim muammo GSM standartidagi radiotelefonlarga xosdir, ular zavod-tayyorlovchi tomonidan tikib quyilgan himoya kodiga е gadir, bu kod telefonning ba`zi vazifalariga murojaat qilishni cheklash uchun ishlatiladi (so`zlashuvlar vaqtini hisobga oluvchi hisoblagichni o`chirish, blokirovkalash kodini almashtirish va b.). Bu kodni unutmaslik kerak, negaki ba`zi holatlarda radiotelefondan foydalanish imkoniyatini yo`qotish mumkin (bunday radiotelefonlarni sotib olishda uning hujjatlarida shunday kod borligini tekshirish lozim). Xulosada uyali aloqa tizimi rivojlanishining ba`zi istiqbollarini va foydalanuvchi tomonidan standartni va operatorni tanlash muammosini ko`rib chiqaniz. Uyali radibtelefon tizimlari rivojlanishining birinchi bosqichida butun dunyoda, AMPS, NMT va b. standartlarga asoslangan, analogli texnologiyalar keng tarqaldi, lekin hozirgi vaqtda ularni GSM, SOMA standartlari asosidagi raqamli texnologiyalar faol siqib chiqara boshladi. Birinchi paydo bo`lgan GSM raqamli standarti g`arbiy Evropada mustaxkam o`rnashib oldi, Xitoy, Xindiston, Avstraliya va Rossiyada rivojlanmoqda; CDMA amerikacha standart AQSH, Braziliya,

www.arxiv.uz YAponiya va Janubi-SHarqiy Osiyoning bir qator mamlakatlarida faol tatbiq е tilmoqda. Yaqin kelajakda yangi yo`ldoshli aloqa tizimlariga asoslangan yangi texnologiyalar paydo bo`ladi: • Indium va Global Star; • Odyssey va ICO Global. Tadqiqotlarga binoan 2005 yillarga kelib, Rossiya radiotelefon aloqasi tarmog`idan umumfoydalanish bozori taxminan quyidagicha bo`lishi qutilmoqda (10-jadval). 10-jadval Rossiyada 2005yilda aloqa bozori Tizim Abonetlar soni, mln.kishi Bozor ulusi, % NMT standarti tarmoqlari AMPS standarti tarmoqlari GSM standarti tarmoqlari Yo`ldoshli aloqa tarmoqlari Boshqa tipdagi tarmoqlar 1,1-1,5 0,7-0,9 1,8-2,4 0,7-0,9 0,2-0,3 25 15 40 15 5 Uyali aloqa operatorini tanlash bo`yicha tavsiyalar Uyali radiotelefon tarmog`ining mijozi bo`lishni istagan tadbirkorga xizmat ko`rsatadigan operatorni tanlash bo`yicha nimalarni tavsiya е tish mumkin? Operatorni tanlashda quyidagilarni hisobga olish kerak; • territoriyani qamrab olish zonasi va mumkin bo`lgan rouming • signal sifati; • servis xizmatlari va ularga murojaat qila olishlik; • xizmat ko`rsatish darajasi;

www.arxiv.uz • ko`rsatilayotgan xizmatlar narxi va ular uchun hisoblashish sxemasini tanlash imkoniyati. Agar uyali aloqa tizimi bozorining axvoli hisobga olinsa, u holda tanlash uchun o`z radiotelefomini ishlatish darajasini aniqlash asos bo`lishi kerak. TRANKINGLI RADIOTELEFON TIZIMLARI Trankingli aloqa — ikki tomonlama mobil aloqaning е ng tezkor turi harakatlanadigan abonentlar gURO`hini koordinaciyalash uchun е ng samarali usuldir. Aloqaning trankingli tizimlari shaxsiy foydalanuvchilar uchun unchalik qiziq е mas (ular orasidagi aloqa uyali radiotelefon tizimlarining alohida imtiyozi bo`lib qoladi); ular korporativ tashkilotlar uchun, gURO`hdi foydalanuvchilar: tashkiliy belgilari yoki oddiy «manfaatlari» bo`yicha birlashtirilgan foydalanuvchilar gURO`hlari o`rtasida «bir zumlik» aloqa uchun istiqbolli va samaralidir. Trafik (axborotni uzatish) tez-tez asosan tranking tizimlari ichida bo`ladi va abonentlarning umumiy foydalaniladigan telefon tarmoqlariga chiqishi mumkin, lekin bu alohida holatlarda taxmin qilinadi. Trankingli aloqa tizimi (trunk — tana, poya) o`z ichiga bazaviy stanciyani (ba`zida bir nechta va retranslyatorlar bilan) va teleskopik antennali abonent radiostanciyalarini (trankli radiotelefonlar) oladi. Bazaviy stanciya telefon liniyasi bilan bog`langan va katta radiusda ishlaydigan (50—100 km gacha) retranslyator bilan ulangan.

www.arxiv.uz Trankli radiotelefonlar juda ishonchli, ixcham va bir nechta variantlarda tayyorlanadi: olib yuriladigan — ish radiusi — 20—35 km, og`irligi 300 dan 500 grammgacha; tashib yuriladigan — ish radiusi — 35—70 km, og`irligi 1 kg ga yaqin; stacionar — ish radiusi 50—120 km, og`irligi odatda 1 kg dan ko`p. Trankingli aloqaning territoriyani qoplash bo`yicha o`rtalashtirilgan imkoniyatlari 9-rasmda ko`rsatilgan. Umuman, trankingli tizimlar uchun yuqori texnologiyalardan foydalanib bajarilgan yap-yangi uskunalar (ular abonent uchun ham, tarmoq operatori uchun ham yaxshi servisga е ga), harakatlanuvchi ob`ektlar bilan to`laqonli dupleksli yoki yarim dupleksli radiotelefon aloqasini ta`minlaydigan uskunalar, analog va raqamli rejimlarda ishlash xosdir. 9-rasm Tranking yordanida kichik sondagi radiokanallar ko`p sonli foydalanuvchilar o`rtasida dinamik taqsimlanadi. Bitta kanalga 50 tagacha va undan ortiq abonentlar to`g`ri keladi; abonentlar telefonni unchalik zo`r berib ishlatmaganligi, bazaviy stanciya koncentrator rejimida ishlaganligi (ya`ni hamma radiokanallarni faqat unga murojaat qilgan abonentlar o`rtasida taqsimlaydi) tufayli «band» holati е htimolligi yuqori е mas (bitta kanalga xattoki bir nechta abonentni maxkam biriktirilganga qaraganga nisbatan kamroq) Radiotelefonlar bazaviy stanciyalarning ish zonasida joylasha turib va ular orqali telefon tarmog`ining ixtiyoriy abonenti (shu jumladan trankingli abonent bilan ham) bilan bog`lanib, tizimda ham, bir-biri bilan bazaviy radiostanciyalarning ham ichkarisida, ham zonasidan tashqarida mustaqil ravishda ham ishlashi mumkin. Birinchi holatda abonentlarning bevosita aloqasida ulanishlar katta tezkorlik bilan ta`minlanadi. Bazaviy stanciyalarning ishtirokisiz

www.arxiv.uz abonentlarning bevosita aloqaga kirish imkoniyati trankingli tizimlarning uyali tizimlardan asosiy, global farqidir. Tranking aloqaning standartlari, operatorlari va apparaturasi Trankingli aloqaning bir nechta ish standartlari (bayonnomalari) mavjud: Smart Trunk, MPT 1327, LTR (hammasi analogli kanallar uchun) va yangi TETRA standarti (raqamli kanallar uchun), ular tizimning ham lokal, ham taqsimlangan tarmoq rejimlarida ishlashini ta`minlaydi. Rossiyada birinchi marta 1992 yilda taqdim е tilgan va butun jahonda ma`lum bo`lgan Smart Trunk tizimining rivojlanishi bo`lgan Smart Trunk II tizimi juda ommaviydir, u boshlanishda keng foydalanish uchun bitta zonali (lokal) sifatida ishlab chiqilgan. Hozirda Smart Trunk II tizimlari ham lokal, ham tarmoqli rejimlarda ishlatilmoqda. Ishlashning tarmoqli varianti ixcham territoriyani qamrab olish uchun yaqin joylashishi shart bo`lmagan, lekin xizmat ko`rsatilayotgan hududlarning joylashishiga mos ravishda joylashgan nechta bazaviy stanciyalar va retranslyatorlarning bo`lishligini ko`zda tutadi. Mumkin bo`lgan variantlardan biri, masalan, firmaning markaziy ofisi joylashgan va abonentlar zichligi yuqori bo`lgan shahar tumanlarida bitta yoki bir nechta retranslyatorlarni hamda firma filiallari, dam olish zonalari va firma xodimlarining dala xovlilari va sh.o`. joylashgan zonalarda alohida retranslyatorlarni o`rnatishdan iborat. Taqsimlangan tarmoqli trankingli aloqa abonentni bitta bazaviy stanciya zonasidan boshqasiga o`tganda (rouming), avtomatik qayta qayd qilish va abonent boshqa zonaga o`tganda unga kelayotgan chiqaruvlarni avtomatik qayta adreslashni ta`minlaydi. Aloqani tashkil е tishda abonentlar muhimliligi hisobga olinishi mumkin, aloqa himoyalanganligi ta`minlanadi (abonentlar boshqa so`zlashuvlarga aralasha olmaydi va band bo`lgan kanallarda ishlay olmaydi). Har bir trankli radiotelefon

www.arxiv.uz o`zining noyob identifikaciyalovchi nomeriga е ga bo`ladi, shu tufayli tarmoqqa begona abonentlarning ruxsat е tilmagan murojaat qilishlarining oldi olinadi. Smart Trunk II uchun quyidagi parametrlar harakterlidir: • kanallar soni — 16 tagacha, har bir trankli kanal 1 yoki 2 telefon liniyalariga ulanishi mumkin; • abonentlar soni — 1100 tagacha (ST-853 nazoratchisini yangi turida — 4000 tagacha abonentlar); • abonentlik radiotelefonlari — dupleksli va yarim dupleksli, har bir trankli radiotelefonga yagona 4-xonali nomer va gURO`hli aloqa uchun kod beriladi; • ishchi chastotalar — 146—174, 453—670 va 824—960 MGc oraliqlaridagi ixtiyoriy ruxsat е tilgan. Tarmoqlarda quyidagi asosiy aloqani tashkil е tish variantlari ta`minlanadi: • abonent (shu jumladan uyali) — telefon tarmog`i - mobil abonent; • mobil abonent — mobil abonent (tug`ri radiokanal bo`yicha); • gURO`hli aloqa; • avariya chiqaruvlari. Tizimning servis imkoniyatlari: • radiotelefon kanallariga murojaat qilishning 10 ta darajasini tashkil е tish imkoniyati, bu hamma kanallar band bo`lganda muhimroq bo`lgan abonentlar shoshilinch holatlarda muhimroq bo`lmagan abonentlar so`zlashuvini to`xtatib ko`yadi va tezda aloqaga chiqadi; • alohida abonentlarga, ularning muhimlik darajasiga bog`lik ravishda tizimga murojaat qilish vaqti bo`yicha, shahar va xalqaro telefon liniyasiga murojaat qilish bo`yicha cheklanishlarni o`rnatish imkoniyati; • abonentlarni gURO`hlarga bo`lish va gURO`h raxbarlari yoki hamma abonentlar darajasida gURO`hli aloqa rejimida gURO`h ichida va tashqarisida ishlash imkoniyati; • tizimga alohida abonentlarning murojaat qilishini tezkor cheklash imkoniyati, masalan, radiotelefon yo`qolganda uning shaxsiy nomerini blokirovka qilib qo`yish mumkin;

www.arxiv.uz • favqulodda va o`ta muhim xabarlarni uzatish uchun е ng muhim navbatchi kanalni tashkil е tish va ishlatish imkoniyati; • trankli radiotelefonlarga kerakli bo`lganda ulanadigan maskirator (skrembler) o`rnatish yo`li bilan, begonalarning so`zlashuvini е shitib qolishidan himoya qilish imkoniyati; • hamma ko`rinishdagi so`zlashuvlar vaqtini tezkor hisobga olish imkoniyati, bu turli abonentlar va tashkilotlar bilan tranking aloqadan foydalanganlik uchun to`lovni amalga oshirishda juda qulaydir. Ba`zi rejimlarda abonentlarning ishlashini batafsilroq ko`rib chiqaniz. «Mobil abonent—telefon» ulanishi. Telefon tarmog`iga chiqish uchun trankli radiotelefon klaviaturasida telefon nomerini (14 ta raqamgacha) terish kerak va 1- yoki 2- telefon liniyasi bo`yicha ATS ga murojaat qilish uchun «1*» yoki «2*» rejim knopkalarini bosish kerak. Radiotelefon nazoratchisi ishchi chastotalar diapazomini skanerlaydi, bo`sh kanalni topadi va radiote lefonni bazaviy stanciyaga ulaydi. Ulangandan keyin nomerni oxirigacha tonalli terish imkoniyati bor, masalan, ofis ATS ining qo`shimcha nomerlariga murojaat qilish yoki telefoningizning avtojavob beruvchisini boshqarish uchun. Bunda radiotelefon raqamli ko`rinishda ro`yxatdan o`tgan foydalanuvchining ulanish kodini uzatadi; keyin 1- yoki 2-telefon liniyasiga murojaat qiladi va chiqarilayotgan telefonning kod nomerini uzatadi. Agar jo`natilgan xabar faqat telefon liniyasi (1 yoki 2) kodining nomerini o`z ichiga olsa, u holda trankli apparatda oddiy telefon gudogi yangraydi va abonentda, avtomatik ajratib yuborish amalga oshmasdan oldin, chiqarilayotgan telefon nomerini terishni boshlash uchun, yana 8 sekund vaqt bo`ladi. Trankli radiotelefon nazoratchisi quyidagicha dasturlashtirilgan bo`lishi mumkin: • telefon kodi nomerini impulsli yoki tonalli terish; mobil abonent tergan raqamlar nazoratchining rostlanganligiga bog`liq ravishda impulsli yoki tonalli to`plamga o`zgartiriladi;

www.arxiv.uz • nomerni termasdan oldin telefon liniyasidan gudokni kutish, bu, masalan, shahar telefon liniyasiga chiqish uchun qo`shimcha terishni talab е tadigan ofis ATS bilan ishlashda kerak; • telefon nomerlarida aniq bir raqamlar birikmasini terishni ta`qiqlash, bu, masalan, xalqaro nomerlarni terishni ta`qiqlashni ta`minlashi mumkin. Trankli apparat nazoratchisini dasturlashtirishning hamma variantlari, tabiiyki, faqat bitta shu apparatga xosdir. Mobil abonentning telefon liniyasi bilan aloqa seansining tugashi mobil radiotelefondan uzib qo`yish kodini qabul qilinganda bo`lib o`tadi. «Telefon-mobil abonent» ulanishi. SHahar telefonidan mobil trankingli abonentni chiqarish uchun Smart Trunk telefon nomerlaridan birini terish va bazaviy stanciya nazoratchisining ikkita qisqa gudok ko`rinishdagi javobidan keyin kerakli mobil abonentning qo`shimcha nomerini terish kerak. Qo`shimcha nomer ixtiyoriy telefon apparatidan impulsli rejimda ham, tonalli rejimda ham terilishi mumkin. Abonent nazoratchi javob borgandan keyin mobil abonent nomerini terishni boshlagunga qadar 6 sekund vaqtga е ga. Agar mavjud bo`lmagan abonent nomeri terilgan bo`lsa, u holda «band» xabari beriladi. To`g`ri nomer olingandan keyin bazaviy stanciya nazoratchisi ishchi chastotalar oralig`ini skanerlaydi, bo`sh kanalni topadi va u bo`yicha mobil abonentni chiqarishni boshlaydi. Trankli radiotelefonlar xizmatdagi chiqaruv signali qabulida doimiy ravishda navbatchi rejimda joylashadi. CHaqirilayotgan abonent javob bergandan keyin ulanish kodi shakllantiriladi va ikkala abonentga ulanish bo`lganligini tasdiqlovchi signal beriladi. Aloqa seansining tugaganligi mobil abonentdan uzib qo`yish kodini olinganda amalga oshiriladi. «Mobil abonent — mobil abonent» ulanish. Mobil abonentni chiqarish uchun trankli radiotelefon klaviaturasida chiqarilayotgan abonent nomerini terish kerak va "3*" rejim knopkasini bosish kerak. Agar faqat rejim knopkasi bosilgan bo`lsa, u holda gudok е shitiladi va chiqarayotgan abonentga chiqarilayotgan abonent

www.arxiv.uz nomerini terishni boshlash uchun 6 sekund vaqt beriladi. Abonentni chiqarish, telefon liniyasini ishlatmasdan, radiokanal bo`yicha amalga oshiriladi. Nomer to`g`ri terilgandan keyin chiqarayotgan apparat nazoratchisi ishchi chastotalar oralig`ini skanerlashni boshlaydi, bo`sh kanalni topadi, radiouzatkichini ulaydi va shu radiokanal bo`yicha chiqarilayotgan abonentga signal yuboradi. CHiqarilayotgan abonent javob bergandan keyin ulanish kodi shakllantiriladi va ikkala abonent aloqa seansi o`rnatilganligini xabar beruvchi tovushli signalni е shitadi. Aloqa seansining tugashi ixtiyoriy abonentdan uzib qo`yish kodini qabul qilinganda amalga oshiriladi. Aloqaning gURO`hri rejimpari. Bir nechta mobil abonentlarini gURO`hga birlashtirish va ularga yagona gURO`hli nomerni berish mumkin. Bu nomer bo`yicha shakllantirilgan gURO`hning barcha abonentlarini birdaniga chiqarish mumkin. CHiqarish tartibi yakka abonentni chiqarish kabidir. SHunday qilib, ko`pchilik abonentlar o`rtasida birdaniga «konferenc-aloqa» va bitga abonentning ko`pchilik abonentlar bilan «aylanma aloqasi» amalga oshirilishi mumkin. Falokatli chaqiruvlar. Bazaviy stanciyadagi tizim operatorini tezda chiqarish "9*" rejimlar knopkasini bosish bilan amalga oshiriladi. Falokat yoki xavfli holat bo`lganda "O*" rejimlar knopkasini bosish bilan oldindan dasturlashtirilgan falokatli telefon nomerini avtomatik uzatish mumkin. Agar falokatli nomerni terishga harakat qilinganda hamma kanallar band bo`lsa, u holda nazoratchi falokatli qo`ng`iroqning o`tib ketishi uchun so`zlashuvlardan bitgasini uzadi. Trankli radiotelefon trankingli tizimning xizmat doirasidan tashqarida ishlashi uchun uni oddiy radiostanciya sifatida ishlash rejimiga o`tkazilishi mumkin. Masalan, trankli radiotelefonlar bilan jixozlangan ikkita avtomobil safarga yuborilgan, trankingli tizimning xizmat doirasidan chiqishda radiotelefonlar trankli rejimdan oddiy rejimga qayta ulanadi va avtomobillar yo`lda bir-biri bilan tezkor aloqani ushlab turishlari mumkin. Smart Trunk II tizimlari odatda korporativ tizimlar sifatida yaratiladi: ular aniq bir foydalanuvchiga mo`ljallangan va aniq bir muammo asosida maxsus firma (masalan, «T-Xelper» XD) tomonidan hisoblab chiqiladi va quriladi. Bunday

www.arxiv.uz yondashuv vositalarni maksimal iqtisod qilish (xech qanday ortiqcha narsa sotib olinmaydi) va vaqtni (ishlaydigan tizim tezkor yaratiladi) tejashga imkoniyat yaratadi. SHu bilan birga joriy moliyaviy imkoniyatlar va aloqa xizmatlariga bo`lgan talablarga bog`liq ravishda qisqa ko`rinishli tizimni ko`rish, keyin е sa uni rivojlantirish mumkin. Trankli radiotelefonlarga misollar. Olib yuriladigan: NX-240VҒU, HX-242VҒU (ikkalasining og`irligi 345 g dan). Tashib yuriladigan va stacionar: GX-1608VҒU (og`irligi 1 kg). Ko`pchilik Evropa trankingli tizimlari asosiga ko`yilgan MRT 1327 trankingli standart ham ommaviydir. Bu bayonnomaning е ng asosiy afzalligi standartlash jihatdan murojaat qilinishi va ochiqligidir, xususan unga milliy talablarni kiritish imkoniyati mavjud. Radioaloqa tizimlari bu bayonnoma asosida ham shaxsiy va gURO`hli chiqaruvlar, umumiy foydalanish telefon tarmog`iga chiqishlar imkoniyatini ta`minlaydi. Bayonnoma abonentni unga hozirgi daqiqada xizmat ko`rsatayotgan bazaviy stanciyaga bog`liq е masligini va abonentni unga yaqin turgan stanciyaga avtomatik qayd qilishni ta`minlaydi. MRT 1327 standartining Smart Trunk dan jiddiy farqi shundaki, uning ishini markaziy kompyuter boshqarib, u operator uchun ixtiyoriy qulay joyda turishi mumkin. Kompyuterning bazaviy stanciyalar bilan aloqasi ba`zida kabelli aloqa liniyalari bo`yicha amalga oshiriladi. Tizimga har birida 24 ta radiokanal bo`lgan 10 tagacha bazaviy stanciya kirishi mumkin; hammasi bo`lib 1 mln tagacha radioabonentlarga xizmat ko`rsatilishi mumkin. Abonentlarni chiqarish operaciyasini engillashtirish uchun tizimga kiruvchi barcha radiotelefonlar turli aloqa gURO`hlari bo`yicha taqsimlanib, bu gURO`hlar chegarasida ularni avtonom adreslash bajariladi.

www.arxiv.uz MRT 1327 standartidan foydalanuvchi tizimlarning asosiy funkcional imkoniyatlari: • chastotali oraliqni skanerlashning yo`qligi hisobiga е rishiladigan aloqa o`rnatishning kichik vaqti (gURO`hlar ichida ulanishda 0,4 s dan ortiq е mas va gURO`hlararo ulanishida 1,0 s; aloqani o`rnatish kompyuterdan boshqariladi); • boshqa radiotelefondan ham, shahar telefon tarmog`idan ham ixtiyoriy abonentni yakka tartibda chiqarish; • ixtiyoriy mobil abonentning shahar telefon tarmog`aga chiqish imkoniyati; • aloqa gURO`higa kiruvchi abonentlarni gURO`hli chiqarish imkoniyati; • apparatda bitta knopkani bosish yo`li bilan oldindan dasturlashtirilgan abonentni chiqaruvlarning, muhimlik tizimining va shoshilinch ( е ng muhim) chiqarishning mavjudligi; • cirkulyar xabarlar berish imkoniyati (selektorli chiqarishlar), bunda hamma abonentlar faqat chiqarayotgan abonentning xabarini е shitishi mumkin; • kirish chiqaruvlarini boshqa abonentga qayta adreslash imkoniyati; • radiotelefon bilan chaqarayotgan abonentlar nomerlarini qayd qilish, yoritish va е slab qolish; • xizmatdagi raqamli xabarlarni radiokanallar bo`yicha, shu jumladan, kompyuterdan ham uzatish. Boshida MRT 1327 bayonnomasi 174-225 MGc chastotalar diapazoniga mo`ljallangan е di, lekin hozir 66-88, 136-174, 330-380 va 400-512 MGc diapazonlarda ishlash uchun ham apparaturalar chiqarilmoqda. Motorola firmasi tomonidan bu standartda ishlash uchun olib yuriladigan (6RҒ200) va tashib yuriladigan (GMҒ200) radiotelefonlar chiqarilmoqda. Raqamli trankingli tizimlariga TETRA standarti (Trans-European Trunked Radio) harakatlanuvchan aloqaning maxsus tizimlari uchun yagona Evropa texnologiyasi sifatida Evropa telekommunikacion standartlar instituti tomonidan ishlab chiqilgan. YAngi standart nutqni ham, ma`lumotlarni ham 28 KbitҒs gacha tezlik bilan uzatish va yuqori himoyalanganlik va maxfiylanganlik darajasini ta`minlaydi.

www.arxiv.uz Standartda abonentlarni shaxsiy va gURO`hli chiqarish, tasdiqdovchi gURO`hli chiqarish va keng ommaga radio е shittirish rejimi («meni е shitayotgan hammaga») imkoniyatlari mavjuddir. Bayonnoma umumevropa jamoat xavfsizligi xizmati uchun ishlab chiqilganligi sababli, unda quyidagilar ko`zda tutilgan: tizimga kafolatli va tezkor murojaat qilish, muhimlik bo`yicha chiqaruvlar, yuqori darajali maxfiylik, abonentlar o`rtasida bevosita aloqa. Ma`lumotlarni uzatish bo`yicha keng imkoniyatlar tizimga turli ko`rinishdagi terminal uskunalarni: ixcham kompyuterlar, faksimil apparatlar, printerlarni va b. ulash imkonini beradi. Standartning ko`shimcha funkcional imkoniyatlari orasida quyidagilarni ta`kidlash kerak: dispetcher orqali chiqaruv, muximlilik bo`yicha chiqaruv (shu jumladan oldindan tashlab yuborish bilan), chiqaruvni ushlab turish, chaqiruvni qayd qilish, chaqiruvni identifikacnyalash, chiqaruvni qayta adreslash, tanlab olib е shitib ko`rish, so`zlashuvga ulanish, chiqadigan chiqaruvlarni blokirovkalash va b. Yangi standart keng chastotalar diapazonida — 60 dan 1000 MGc gacha oraliqda ishlashi mumkin. Xavfsizlik xizmati uchun 380 dan 400 MGc gacha chastotalar diapazoni belgilangan, tijorat maqsadlari uchun 410, 450 va 870 MGc oraliqdagi chastotalar ajratilgan. Trankingli aloqaning korporativ tizimlarini ishlab chiqish va ishlatish bilan bir qatorda umumiy murojaat qilinadigan trankingli tarmoq ham mavjuddir.

O'xshashlar

Modemlar

Axborot-kutubxona muassasalarida kommunikatsiya va telekommunikatsiya aloqa vositalari

Radiotrubkali telefonlar

Hujjatlarni nusxalash vositalari

Zamonaviy axborot texnologiyalari