Radiotrubkali telefonlar - Informatika va AT - Referatlar

Radiotrubkali telefonlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

341.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Radiotrubkali telefonlar Reja: 1. Telefonni radiouzaytirgichlar 2. Shaxsiy yo`ldoshli radioaloqa 3. Peyjingli aloqa tizimlari 4. Shaxsiy radiochiqarish tizimlari 5. Peyjingli aloqa 6 . Peyjerlar 7. Videoaloqa 8. Telegraf aloqa

www.arxiv.uz Radiotrubqo`li telefonlar yoki oddiy qilib aytganda radiotelefonlar — bu telefon ATS bilan oddiy simli aloqaga е ga bo`lgan telefon apparata bo`lib, unda telefon trubkasining shnuri radioliniya bilan almashtirilgan (10-rasm). Bunday imkoniyatni amalga oshirish uchun telefon apparatida ham, telefon trub-kasida ham kichik quvvatli qabul qiluvchi — uzatuvchi radioqurilmalar mavjud. Bunday telefonlar ofislar, ishlab chiqarish xonalarida, uydagi kvartiralar, dala xovlilarda ishlatiladi. Ularning ishlash uzoqligi radiotelefon modeliga va ularni ishlatish sharoitlariga bog`liq ravishda yuz metrdan bir necha kilometrgacha bo`ladi. Xona ichida, ayniqsa metall to`siqlar bo`lganda (garajlarda, masalan) va xona tashqarisida hajmli radio е kranlovchi konstrukciyalar, temir beton binolar va inshootlar bor bo`lganda ishlash uzoqligi sezilarli pasayishi mumkin. Ko`pchilik radiotelefonlar radiotrubka yo`q bo`lganda ham qo`ng`iroqlarni qabul qilish (masalan, baland gapiruvchi kaytma dinamiklar orqali) va radiotrubqo`li abonent bilan telefon apparati oldida turgan odam o`rtasidagi so`zlashuvni amalga oshirish imkonini beradi. Radiotelefonlarni ko`pgina firmalar ishlab chiqaradi, mamlakat bozorlarida boshqalarga nisbatan Panasonic firmasining modellari ko`proq taqdim е tilgan: KX- T9080, KX-T9280, KX-T7980, ular 2 km gacha aloqa uzoqligini ta`minlaydi; KX- T9350, u 4 tagacha radiotrubkani ulash imkoniyatiga е ga. SHuningdek, boshqa firmalardan: Samsung-SP-R915, SP-R918, SP-R919, Sanyo-CIT 55, SIT-75— aloqa uzoqligi 5 km gacha, Sharp, Siemens va b. Masalan, Panasonic KX-T9550 radiotelefoni 900 MGc chastotalar diapazonida ishlaydi, avtojavob beruvchiga е ga va quyidagilarni ta`minlaydi: 10-rasm. Radiotrubqo`li telefon. • bazaviy blok va radiotrubka o`rtasida ikki yoqlama ichki tovushli aloqa;

www.arxiv.uz • radiotrubka har safar bazaviy blokka ulanganda undagi murojaat qilish kodini avtomatik almashtirish; • bazaviy blok bilan ishonchli aloqa zonasidan chiqqanda xabar berish; • nomerni impulsli va tonalli rejimlarda terish; • 10 ta ajratilgan nomerga xotira va bitta knopkani bosish bilan (nomerni termasdan) abonentlarni chiqarish uchun oxirgi terilgan nomerni xotiralab qolish; • avtojavob beruvchini radiotrubkadan yoki nomerni tonal teriladigan telefonlardan masofadan boshqarish. Bu radiotelefonning avtojavob beruvchisi 64 tagacha xabarni yozish imkonini beradi, yozishning umumiy vaqti — 15 minut. 11-rasm. Radiotelefonli tolpam: Ofisdagi radiotelefonli kompleks Oddiy radiotelefonlar bilan bir qatorda yirik firma territoriyasini yanada to`liqroq qamrab olishni ta`minlaydigan ofis radiotelefon tizimlari ishlab chiqarilmoqda. Masalan, Wanderer ofis radiotelefon tizimi, u bazaviy boshqarish blokidan va har biri bazaviy blokdan ko`pi bilan 1 km uzoqlashgan retranslyatorlardan tashkil topgan. SHunday qilib, 2 km gacha masofada joylashgan telefon radiotrubkalarini — terminallarni qamrab olish ta`minlanadi. Retranslyatorlarning (radio-zonalarning) soni 32 tagacha; zonadagi radiotelefonlar soni 36 tagacha; radiokanallar soni 40 ta, 36 ta kanal bo`yicha umumiy foydalaniladigan telefon tarmoqiga chiqishga е ga. Radiotelefon kompleksining strutsgurali sxemasi 11-rasm» da ko`rsatilgan. Telefonni radiouzaytirgichlar

www.arxiv.uz Radiouzaytirgichlar firmalarda uzoqlashgan mobil xodim-lar bilan aloqa qilish uchun ishlatiladi; ularda radiotrubkalar bilan umumiylik ko`p, lekin radiouzaytirgichlar katgaroq quvvatga е ga (100 mVt dan 10 Vt gacha) va katta aloqa uzoqligini (200 m dan 30 km gacha, ba`zilarida е sa — xatto undan ham katta) ta`minlaydi. Radiouzaytirgich tizimi bitta kanalli tizim bo`lib, u bazaviy blok va nomerni teriladigan telefon trubkasi hamda teleskopik antennadan tashkil topgan. Bazaviy blok ham, telefon trubkasi ham o`z tarkibiga, odatda, dupleksli rejimda ishlaydigan qabul qiluvchi-uzatuvchi radiostanciyani oladi ("gapiraman- е shitaman" knopkasini bosmasdan, bevosita so`zlashuv olib boriladi). Radiotrubqo`li abonent radiokanal bo`yicha bazaviy blok bilan ulanib, undan katta masofada turgani holda telefondan foydalanishi mumkin. Shuni hisobga olmoq kerakki, radiouzaytirgichlarni tashkil е tishda, boshqa ko`rinishdagi radiotelefon tizimlarini tashkil е tishdagi kabi, radiochastotalar bo`yicha Davlat qo`mitasining maholliy bo`limidan radiochastotalarni ishlatishda ruxsatnoma olish va uni Davlat aloqa nazorat tashkilotlarida ro`yxatdan o`tkazish lozim. Olingan sertifikatda radioqurilmaning quvvati va ishchi chastotalar diapazoni ko`rsatilgan bo`lishi kerak.

www.arxiv.uz Shaxsiy yo`ldoshli radioaloqa XX asr oxirida yana bitta g`aroyib texnologiya — bizning planetanizning ixtiyoriy nuqtasida turgan istalgan abonent bilan shaxsiy radioaloqa tug`ildi. Bu texnologiya kosmik retranslyatorlar va abonentlik radioterminallari kompleksidan foydalanuvchi shaxsiy yo`ldoshli radioaloqa tizimlari ( SHYRS ) orqali amalga oshiriladi. Birinchi, keng ma`lum bo`lgan mobil abonentlar bor bo`lgan «Inmarsat» (Inmarsat) yo`ldoshli telekommunikacion tizimi va unga o`xshashlari «abonentni terminalda kuzatish» tamoyili bo`yicha xizmat ko`rsatishni ta`minladi: qabul qiluvchi-uzatuvchi apparaturali va kuchli antennali videoterminal harakatlanuvchi ob`ektda o`rnatiladi (avtomobilda, poezdda, kemada, samolyotda) va abonent bu ob`ektga bog`lab quyiladi - uning orqasidan boradi. Videoterminal geostacionar orbitada joylashgan (GEO — Geostationary Earth Orbit) yo`ldosh-retranslyator (YR) orqali boshqa abonentlarning radioterminallari bilan aloqa o`rnatadi. Keyinroq yaratilgan tizimlar (Inmarsat 3, EMSS, MSAT, «Marafon») «terminal abonent orqasidan boradi» tamoyilini amalga oshirish imkonini berdi, chunki samarali tor yo`nalgan antennalardan foydalanishda lokal xizmat ko`rsatish zonalarida signal quvvati ortadi va abonent radioterminali yanada ixchamroq bo`ldi (katta bo`lmagan chemodancha, «keys» va sh.o`.). Radiosignal quvvatini yanada orttirish va abonentlik radioterminallari o`lchamlarini kamaytirish imkoniyati yo`ldoshretranslyatorlarni abonentlarga yaqinlashtirish yo`li bilan, ya`ni ularni geostacionar orbitadan yanada pastroq LEO (Low Earth Orbit) va MEO (Mean Earth Orbit) orbitalariga o`tkazish bilan ta`minlanadi, bunda o`shancha territoriyani qamrab olish uchun katta miqdordagi YT ishlatishga tug`ri keladi. SHYRS ni uyali telefon tizimlari bilan ma`lum bir o`xshashligi bor — YR ning ko`p nurli antennalari er sirtining ko`rinish zonasini xizmat ko`rsatish zonasi uyali (makrouyali) strukturasini shakllantiradi. Past orbitalar yo`ldoshli aloqa tizimini tashkil е tish uchun asos sifatida oldinroq ko`rib chiqilgan е di, lekin ulardan foydalanish ushbu fikrga ko`ra to`xtab qolgan:

www.arxiv.uz yo`ldosh-retranslyator uzoq va uzluksiz ko`rinib turishi, yana ham yaxshisi kuzatuvchi uchun bor-yo`g`i qo`zg`almas bo`lishi kerak (ya`ni geostacionar orbitada joylashishi kerak). Va faqat so`nggi yillarda bir qator yo`ldoshli aloqa tizimlari paydo bo`ldiki, ular past orbitalar va yanada ixchamroq abonentlik radioterminallari, xatto dastaki mikroradiotelefon trubkalaridan foydalanadi. Bunday tizimlarga past orbitali (LEO) Indium va Globstar SHYRS (ularni shu nomdagi kompaniyalar ishlab chiqaradi) va o`rta orbitali (MEO) «Odissey» (Teleglobe kompaniyasiniki) va ICO (Intermediate Circular Orbit, Inmarsat kompaniyasiniki) SHYRS kiradi. Indium SHYRS 66 ta yo`ldosh-retranslyatorining balandligi 780 km orbitalarda (1997 yil 5 mayda ularning birinchi 5 tasi uchirilgan); Globstar е sa 1400 km balandlikda 48 tasini o`z ichiga oladi. Bunday sondagi YR lar er shari territoriyasida istalgan abonentga taqdim е tiladigan uzluksiz aloqa kanalini ushlab turish uchun kerakdir, chunki har bir past tezlikli yo`ldosh-retranslyator abonent radiotelefonning ko`rish zonasida, yo`ldoshning orbitada har bir aylanib chiqish vaqti ichida, faqat bir necha minutgina bo`ladi. Yo`ldoshlarning ketma-ket harakati, ularning turli xil orbital tekisliklarda joylashishi va aloqaning bir YR dan boshqasiga avtomatik qayta ulanishi tufayli er sirti muloqat zonalari bilan to`liq qoplanadi va abonent bilan uzluksiz aloqa ta`minlanadi.Uzatish tezligi 2400 bit_s bo`lganda bu tizimlar tomonidan ta`minlanadigan aloqa kanallari soni 60—70 minnga etadi. Orbita balandligi 10000 km tartibli «Odissey» va ICO o`rtacha orbitali tizimlar bitta yo`ldosh-retranslyatordan qamrab olish territoriyasi katta bo`lganligi sababli, YR sonini 10-12 tagacha qisqartirish imkonini beradi (bitta YR ning ko`rinish vaqti bir necha soatlargacha boradi). Uzatish tezligi 2400 bit_s bo`lganda bu tizimlar tomonidan ta`minlanadigan aloqa kanallari soni 25—30 minnga etadi. SHYRS lar texnik tashkil е tilishi jihatdan bir qator xususiyatlarga е ga, lekin foydalanish tavsiflari va abonentga ko`rsatiladigan xizmatlar doirasida ular er usti uyali tizimlari bilan ko`pgina umumiylikka е ga, bu tez-tez, bitta radiotelefondan abonentning joylashgan joyiga bog`liq ravishda navbatma-navbat

www.arxiv.uz yo`ldoshli va er usti uyali aloqani amalga oshirish imkonini beradi (mos tarmoqdar orasidagi rouming). Yo`ldoshli tizimlarda ma`lumotlarni uzatish raqamli ko`rinishda 1200—9600 bit_s tezlik bilan olib boriladi. SHYRS dupleksli telefon aloqasidan tashqarida bir qator servis xizmatlarini ko`rsatishni ta`minlaydi, masalan:  faksimil aloqani tashkil е tish;  е lektron pochtani tashkil е tish;  tovushli pochtani tashkil е tish;  peyjingli aloqani Ttshkil е tish;  muhimlik bo`yicha xizmat ko`rsatish rejimi;  shaxsiy radiochiqarish rejimi;  radiotelefonga ixcham kompyuterni ulash imkoniyati;  ma`lumotlarni ruxsat е tilmagan murojaat е tishdan himoyalash;  mobil abonentning turgan joyini aniqlash va b. SHYRS lar kelgusida uyali radiotelefon aloqasi mumkin bo`lmagan yoki etarlicha samarali bo`lmagan joylarda, chunonchi ma`lumotlarni katta masofaga uzatishda, aholi siyrak hududlarda, dengiz akvatorlarida ularni to`ldirishi va rivojlantirishi lozim va h.k.

www.arxiv.uz Peyjingli aloqa tizimlari Mobil telefonlar, peyjerlar tadbirkor kishilar hayot tarzini o`zgartirib, ularga voqealar rivojidan bir laxza ham ajralmasdan doimo aloqada bo`lish imkonini berdi. Peyjingli aloqa tizimlari shaxsiy radiochiqarish tizimining е ng ommaviy va keng tarqalgan variantidir. Peyjer uyali radiotelefon bilan bir qatorda tadbirkor odam obro`si (imiji) е lementi bo`lib qoldi. Shaxsiy radiochiqarish tizimlari Shaxsiy radiochiqarish tizimlari (radioqidiruvchi aloqa) bu tizimlar abonentlariga axborotni tezkor qidirish va uzatish uchun mo`ljallangan. Shaxsiy radiochiqarish tizimlari tizim abonentlariga shaxsiy biriktirilgan, miniatyur qabul qiluvchi е lementli radiokanallar bilan bog`langan markaziy qabul qiluvchi-uzatuvchi radioapparaturadan (umumiy holda qabul qiluvchi-uzatuvchi qurilmalardan) tuzilgan. Bunday qabul qilgichga (u cho`ntakka osongina joylashadi) е ga bo`lgan abonent uni navbatchi rejimda ushlaydi; markaziy pultdan chiqaruv kelganda qabul qilgich abonent diqqatini jalb е tuvchi vibraciya yoki tovushli signal chiqaradi. Abonent qabul qilgichini ish rejimiga ulaydi va o`ziga yuborilgan axborotni е shitadi yoki jajji displeyda ko`rib chiqadi.Shaxsiy radiochiqarish tizimlari hududiy va lokal bo`ladi. Lokal tizimlar bir korxona yoki tashkilot hududida qo`llaniladi va odatda past chastotali radiokanallardan foydalanadi (bu holatda antenna ilmoqli tebratkich ko`rinishiga е ga bo`lib, faqat korxona hududini qamrab oladi va undan tashqarida radioholakitlar hosil qilmaydi). Past chastotali (10—40 kGc) radioqidiruvchi tizimlarda ma`lumotlarni uzatish faqat bir taraflama: markaziy pultdan abonentlarga tomon boradi.

www.arxiv.uz Bunday tizimlarga misol tariqasida 49 abonentga mo`ljallangan «Poisk», 90 abonentga mo`ljallangan «Svyaz» tizimlarini keltirish mumkin; hududni qamrab olishi — 1 kv km gacha. Hududiy tizimlar bir necha o`nlab va yuzlab megagercli diapazonda ishlovchi yuqori chastotali kanallardan foydalanadi, va kattaroq hududlarni qamrab oladi. YUkori chastotali tizimlar ikki taraflamadir (radiotelefon aloqaga o`xshash), lekin ko`pincha bir taraflama bo`ladi. SHaxsiy radiochiqarish hududiy tizimlarining ommaviy rivojlanishi peyjingli aloqa tizimi ko`rinishida bo`ladi, bu ularning foydalanish doirasini, xususan, lokal korxona va tashkilotlarda sezilarli kengaytiradi.

www.arxiv.uz Peyjingli aloqa Peyjingli aloqa o`zining paydo bo`lgan vaqtidan boshlab (50-yillarning o`rtalari) bir xil ma`noli bo`lmagan holda qabul qilindi. Uning foydaliligi, so`zsiz, aloqaning yuqori tezkorligi va narxi pastligi, chastotali resursni samarali ishlatishligidir. Uning е ng asosiy kamchiligi shundaki, u shu paytga ham qator aloqaning bir taraflama turi bo`lib, bu uning ishonchliligini sezilarli pasaytiradi. Lekin bu kamchiligiga qaramay, peyjingli aloqa hozirgi vaqtda haqiqatda ommaviy tarqaldi. Peyjingli aloqaning abonentlari soni jahonda o`nlab million odamga etadi; rivojlangan mamlakatlarda peyjingli aloqadan 20% gacha aholi foydalanadi. Peyjing tizimining asosini peyjingli terminal tashkil е tadi, u nazoratchini qabul qilish-uzatish qurilmasidan, retranslyator, boshqarish pulti va antennadan tashkil topgan. Ma`lumotni uzatish uchun telefon, kompyuter, klaviaturadan foydalanish mumkin, qabul qilish uchun е sa — jajji UQT-qabul qilgich — «peyjer» (peyjingli tizimlar 146-174 MGc chastotalar diapazonida) ishlatiladi. Har bir peyjerga alohida telefon nomeri mos keladi va u bilan bog`lanish uchun nomerni terish va xabarni uzatish kerak. YAqin kelajakda ikki taraflama peyjerlarning paydo bo`lishi qutilmoqda, u faqat axborotni qabul qilib qolmasdan, balki ma`lumotlarni qabul qilganligi to`g`risida xabar va qisqa kodlantan javoblar yuborishi mumkin (ko`rgazmalarda shunday peyjerlarning ilk namunalari namoyish qilindi). Texnologiyaning zamonaviy darajasi ixtiyoriy o`lchamdagi peyjing tizimini — ofis miqyosidan tortib to umumdavlat miqyosigacha — ko`rish imkonini beradi. Peyjingli tyazim turlari Bu tizimlarning uchta turi е ng harakterlidir: korporativ, lokal va hududiy tizimlar.

www.arxiv.uz Korporativ peyjing tizimlari ofis, bino ichida, alohida korxona va ularga tegishli bo`lgan hududlarda aloqani tashkil е tish uchun mo`ljallangan. Ularni qo`llashning tipik misollari- katta ofislar, mehmonxonalar, kasalxonalar, a е roportlar. Ular peyjerga е ga bo`lgan ixtiyoriy xodimga uning joylashgan joyidan qati nazar, tezda ma`lumotni uzatish imkonini beradi. Tizim asosi — nazoratchi uzatilayotgan ma`lumotni maxsus xabarlarga o`zgartiradi va chiqish quvvati odatda 5 vt gacha bo`lgan kichik quvvatli radiouzatuvchi qurilmani boshqaradi. Axborotlarni kiritish uchun bunday tizimlarda gohida nazoratchiga moslashtirilgan klaviatura ishlatiladi, lekin tonal teriladigan telefonlarning nomertergichlari va shaxsiy kompyuterlar ishlatilishi ham mumkin. Telefon apparatning nomertergichidan faqat raqamli axborotni kiritish mumkin. Axborotni kiritish uchun tashkilotning korporativ kompyuter tarmog`iga ulangan shaxsiy kompyuterlardan foydalanish е ng samaralidir. Bu so`nggi holda maxsus dasturli ta`minot mavjud bo`lganda, operator yordanidan foydalanmasdan, peyjerga abonent adresiga faks bo`yicha yoki е lektron pochta bo`yicha olingan axborotlarni yuborish mumkin. Lokal peyjingli tizimlar o`nlab kilometrli harakat radiusiga va ko`p yukli abonentlarga (bir necha minggacha) е ga. Bunday tizimlarda uzatkichlarning chiqish quvvati 150—300 vt ga etadi. Ular katga balandlikka o`rnatiladigan samarali antennalar bilan jixozlangan. Xabarlar telefon bo`yicha operator tomonidan qabul qilinadi va pult yordanida kiritiladi. Korporativ tizimlardagi kabi, ma`lumotlarni tonal kiritiladigan telefon nomertergichlari, shaxsiy kompyuterlardan, operatorlarni chetlab o`tib kiritish imkoniyati mavjud. Mijoz adresiga olingan qisqa faks — axborotlarni va е lektron pochta axborotlarini uzatish uchun adresli ma`lumotlarni avtomatik oxiriga teradigan maxsus kirishlar mavjuddir. Hududiy peyjing tizimlari yanada kattaroq hududni qamrab oladi va shuning uchun ular bir necha peyjer terminalli ko`p zonali tizimdir. Bunday tizimlar е ng rivojlangan funkcional va servis imkoniyatlariga е ga va odatda, umumiy foydalaniladigan ochiq tizimlar bo`ladi.

www.arxiv.uz Peyjingli aloqaning bayonnomalari va operatorlari Peyjingli tizimlarda ma`lumotlarni uzatish turli xil almashish bayonnomalari asosida quriladi. Ular uchun ishlab chiqilgan birinchi bayonnoma signalni ikkita chastota to`plani ko`rinishida yuborishga asoslangan Two Tones (ikkita ton) bayonnomasi bo`ldi. Bunday bayonnoma uchun peyjer aniq bir chastotalarga sozlangan, oddiy chastota — modulyaciyalangan signalni radioqabul qilgich ko`rinishiga е ga е di (chastotaning bu aniq to`plami chiqarilayotgan peyjer nomeriga mos keladi). Bu bayonnoma faqat qisqa tovushli xabarlash bilan chiqarishni ta`minladi va faqat uncha katga bo`lmagan sondagi abonentlarga xizmat ko`rsatish imkonini berdi. Keyinchalik ishlab chiqilgan ko`p sonli bayonnomalardan е ng muvaffaqiyatlisi POCSAG bayonnomasidir. Xalqaro maslaxat qo`mitasi tomonidan ma`qullangan va qabul qilingan standart sifatida u butun jahonda keng tarqalgan. Bu bayonnoma 2 mln gacha abonentlarga xizmat ko`rsatishni ta`minlaydi va faqat tonalligina е mas, balki matnli kodlashtirilgan axborotlarni ham uzatish imkonini beradi. Ma`lumotlarni uzatish tezligi 512, 1200 va 2400 bit_s ni tashkil е tadi. Bayonnomaning standartlashtirilganligi va uni keng qo`llanishi hisobiga rouming masalasi engil hol е tiladi — turli kompaniya-operatorlar xech qanday muammosiz mijozlarni bir-biriga berishi va qayta adreslashi mumkin. Boshqa bayonnoma, chunonchi RDS (Radio Data System) bayonnomasi axborotlarni uzatish uchun radio va televidenie tarmog`idan foydalanadi. Bu bayonnomada ishlaydigan peyjerlar chastotali-modulyaciyalangan signallar bilan ishlaydigan va RDS-diapazonda uzatiladigan signallarni kuzatib boradigan radioqabul qilgich ko`rinishiga е ga. Umuman RDS

www.arxiv.uz bayonnomasi boshlanishda, radiostanciyaga sozlashni avtomatlashtirish maqsadida radio е shittirish uchun va bu sozlash natijalarini (radiostanciya nomini va uning ishchi chastotasini) tasvirlash uchun ishlab chiqilgan, bu avtomobil qabul qilgichlari uchun juda muhim е di. O`zining keyingi rivojlanishida bayonnoma avtomobil qabul qilgichi uchun juda foydali bo`lgan undan ortiq turli xil servis vazifalarini bajarish imkonini berdi (Pi-Programme Indication — qabul qilgich displeyida radiostanciyaning nomini va ishchi chastotasini aks е ttirish, PSN- Programme Service Name — radiostanciya uzatayotgan dasturlar harakteri to`g`risida ma`lumot berish, TP-Traffic Programme identification — trassada harakatni tashkil е tish tartibi to`g`risida ma`lumot berish, TA-Traffic Announcement signal — yo`ldagi vaziyatning o`zgarishi to`g`risida ma`lumot berish va boshqalar), shu jumladan radiopeyjing vazifasini (RP - Radio Paging) bajarish imkonini berdi. SHuning uchun RDS bayonnomasidagi peyjer vazifasini avtomobil radio qabul qilgichi ham, maxsus ixcham apparat ham bajarishi mumkin. Rossiyada hozircha faqat ikkita RDS funkciya: PI va RP, ya`ni qabul qilinayotgan dasto`rni identifikaciyalash va peyjing axborotlarini uzatish е ng yaxshi rivojlanmoqda. Lekin, 66—108 MGc (RDS peyjing standartining chastota diapazoni) oraliqda stereofonik radio е shitgirishlarni olib boruvchi radiostanciyalar bu bayonnomani yanada to`liqroq amalga oshirishga qiziqishmoqda, bu standartda ishlovchi peyjing kompaniyalari holitdan MDHning 30 shaharini qamrab olgan, bitga roumingli fazoni yaratishga imkon bergan asociaciyani tashkil е tdilar. CHet е lda bir qator shaharlarda (masalan, Frankfurt-Maynda) RDS bayonnomasi asosida avtomobilni avtomatik boshqarish tizimi mavjuddir — avtomobilning harakati vaqtida yo`lovchilar audio-va videodasturlar bilan zavqlanib dam oladilar, «avtopilot» е sa kompyuter xotirasiga yozilgan marshrut bo`yicha mashinani xaydab boradi va faqatgina qiyin yo`l vaziyatlari yaqinlashganda insonni boshqarishni o`z qo`liga olishi zarurligi to`g`risida ogoxlantiradi.

www.arxiv.uz Hozirgi kunda peyjing aloqasi uchun yangi yuqori tezlikli bayonnomalar ishlab chiqilgan va ular doimiy ravishda foydalanishga topshirilmoqda. Ko`plab mamlakatlarda faol ishlatilayotgan FLEX (Flexible wide-area protocol; flexibility — moslashuvchan) bayonnomasi е ng qiziqarli va istiqbollidir, u 6400 bit_s gacha uzatish tezligini ta`minlaydi; bu bayonnomaning boshqa turlari yana ham qiziqroqdir: ReFLEX bayonnomasi ikki tomonlama uzatish imkoniyatini beradi, ya`ni peyjer е gasi faqatgina axborotni qabul qilib qolmasdan, balki uning olinganligi to`g`risida tasdiqni yuboradi yoki oldindan ko`zda tutilgan kod yordanida qisqacha javob beradi; bu bayonnomada е ng yuqori uzatish tezligi 25,6 Kbit_s; InFLEXion bayonnomasi yanada kattaroq uzatish tezligiga — 112 Kbit_s gacha е ga. 3200 bit_s gacha uzatish tezligini ta`minlaydigan deyarli o`xshash ReFLEX ikki tomonlama bayonnomasi Nexus Isroil firmasi tomonidan ishlab chiqilgan; ERMES tezkor bayonnomasi (European Radio Message System) FLEX ga raqobatdosh hisoblanadi, u 1992 yilda Evropa standartlash instituti tomonidan telekommunikaciya soxasida, qatiy belgilangan chastotalar oralig`idan: 169, 425—469, 800 MGc dan va 6400 bit_s gacha uzatish tezligidan foydalanadigan yagona Evropa standarti sifatida tasdiqlangan. Peyjerlar Peyjerlar oxangli, raqamli va matnli bo`ladi. Oxangli peyjerlar е ng oddiy, arzon va kichik o`lchamlidir (gugurt qutisi o`lchamlari kabi); ular faqat abonentni chiqaruv to`g`risida tebranmali, tovushli yoki yorug`lik xabari bilan ma`lum qiladi, bunda bildirish signali tipi oldindan abonent tanlab olgan

www.arxiv.uz xabarlarni shartli kodlashi mumkin: tovushli pochta qutisiga qo`ng`iroq qilish, ofisga qo`ng`iroq qilish, uyga qo`ng`aroq qilish va sh.o`. Misol. Philips firmasining PRG1012 oxangli peyjeri. Raqamli peyjerlar ko`proq mukammallashtandir, ular odatda displey (10—20 belgili) va tezkor xotiraga (80—200 simvol yoki 8—20 ta xabarga) е ga; displeyga raqamli xabar uzatilishi mumkin (qo`ng`iroq qilinishi kerak bo`lgan telefon nomeri; biror oldindan kelishilgan voqea vaqti; akciya kursi va sh.o`.). Bunday peyjerni tovushli pochta qutisi (TPQ) bilan birgalikda ishlatish qulaydir, bu deyarli har bir peyjing tizimida tashkil е tiladi — bu holda peyjerga TPQ, ga abonent adresiga axborot tushganligi to`g`risida xabar beriladi. Bu axborotni abonent ixtiyoriy yaqinroqda joylashgan pochta qutisiga qo`ng`iroq qilib olishi mumkin (TPQ ga murojaat qilish tabiiyki, maxfiydir — identifiqator va yoki parol bo`yicha). Misol. Philips PRO 1068, NEC PN3PV-4C, Bravo Plus, Bravo Express, Life Style — oxirgi uchtasi Motorola firmasiniqidir. Matnli peyjerlar е ng mukammallashgan. Matnli peyjerlar modellari juda xilma xil: ularning ko`pchiligi xabarni displeyga rus tilida (12-rasm), ba`zi birlari faqat ingliz tilida chiqaradi ular soat, budilnik, xabarning kelgan kuni va vaqtini qayd qilish tizimiga е ga. Matnli peyjer yozuv daftari, belgilangan uchrashuv yoki telefon qo`ng`irog`i vaqti to`g`risida ogoxlantiruvchi taymer tizimli xaftalik bo`lib xizmat qilishi mumkin. Matnli peyjerlar modellari Matnli peyjerlarning е ng ommaviy va keng tarqalgani Motorola Advisor peyjerlaridir (shu jumladan ularning Motorola Advisor Latin, Cyrillic, Linquist modifikaciyalari), 1996 yilda ularni sotish hajmi bu klassdagi peyjerlarni hamma sotilganlarini yarmidan ko`prog`ini tashkil е tdi.

www.arxiv.uz Ko`p tilli (40 tildan oshiqroq) Motorola Advisor Linguist peyjerlari 512, 1260, 2400 bit_s tezlik bilan 138—174 MGc (A03TQB5-962 AA modeli) yoki 408-512 MGc (AO4TQB5962 AA modeli) chastotalar diapazonlarda ishlaydi, 6400 simvolli xotiraga (10 tagacha avtomatik saqlanadigan xabarlar) е ga, bitta qabul qilinayotgan xabarning maksimal uzunligi 1984 ta belgi, 4-satrli displeyga (satrda 20 ta belgi) е ga; peyjer o`lchamlari 8,58x5,9x1,98 sm, og`irligi 116,6 g. Yana quyidagi matnli peyjerlar keng ishlatiladi: — NEC firmasiniki: NEC Mini — har biri 120 belgili 16 ta xabarga oid xotira, ikki tilli (ham rus, ham ingliz tilida); NEC 21A Maxima har biri 2000 belgili 231 ta xabarga oid kengaytirilgan xotiraga е ga, shu bilan birga kompyuterga o`xshab ma`lumotlarni fayllar va direktoriylar bo`yicha saqlashni amalga oshiradi; berilgan vaqtda belgilangan qo`ng`iroqlar, uch: rashuvlar to`g`risida е slatish vazifasi mavjud bo`lgan е lektron «yozuv daftari» ga е ga; NEC SAM; — Philips firmasiniki: Philips PRG2310, Messenger Lux, PRG2220; — Motorola firmasiniki: Motorola Sen ptor (LX1 va LX2), Memo va Bravo Express va b. Ba`zi matnli peyjerlarning tavsiflari 11-jadvadda keltirilgan.

www.arxiv.uz 11-jadval POSGAS standarti uchun matnli peyjirlar Peyjer modeeli Motorola Advisor Prestige NEC21A Maxima Philips PRG2310 Philips PRG2220 OI Electric РВ2301 Xabar tillari Ruscha va inglizcha Ruscha va inglizcha Ruscha va inglizcha Ruscha va inglizcha Ruscha va inglizcha Xabarlar soni 40 231 99 23 12 Xabarlar- dagi belgilar soni 1000 2000 2000 120 90 Xotira sig`mi, belgi 6400 18000 18000 1800 300 Displeydagi belgilar 4x20 4x22 5x25 2x12 2X12 Yozuv daftari sig`imi, belgilar 1600 3600 6000 — — Budilnik + 4 dona 4 dona + + Axborot kanallari soni 8 10 16 4 — FLEX bayonnomasi uchun peyjerlar modellari е ng kichik o`lchamlidir. Ularni, xususan, Motorola firmasi ishlab chiqaradi: • Tenor tovushli peyjeri;

www.arxiv.uz • raqamli — Renegate FLX (12 belgili displeyga е ga va 20 belgili 16 tagacha xabarni saqlaydi), Bravo FLX, Ultra Express FLX; • matnli - Advisor Gold FLX (30 ning belgili xotiraga, 80 ta belgili 4 satrli displeyga е ga; 19 ta kirish axborotlarini va yozuv daftarida 21 axborotni saqlashni ta`minlaydi, 3 ta axborot kanali bo`yicha ishlashi mumkin); Word-line FLX (umumiy uzunligi 2000 ta belgili 16 tagacha xabarni qabul qilishi va saqlashi mumkin, 2 ta axborot kanali bo`yicha ishlaydi, masalan, yangiliklar, ob-havo ma`lumoti, moliya yangiliklari). Ikki tomonlama Page Writer peyjeri uchun taqdimot marosimi bo`lib o`tdi. Peyjingli alovdning servis xizmatlari Qiska ma`lumotli axborotlarni bevosita peyjerga uzatish maqsadga muvofiqdir, bir muncha uzunroqlarini uzatish uchun tovushli pochta qutisini (TPQ) ishlatish tavsiya е tiladi. Ma`lumotni uzatish uchun TPQ ni ishlatganda peyjerning telefon nomerini terish va axborotni avtojavob beruvchiga uzatish kabi aytib turish kerak. Bu holatda peyjer е kranida xabarning paydo bo`lishidan tashqari u TPQ ga yoziladi va saqlanadi; uni ixtiyoriy qulay fursatda, telefon nomerini va siz uchun o`rnatilgan murojaat qilish kodini (parol) terib, е shitib ko`rish mumkin. Ma`lumot peyjerga quyidagicha uzatilishi mumkin: • bevosita telefonning tonal nomer tergichidan; • telefonning mikrofoniga aytib turilib, keyinchalik operator yoki dispetcher orqali uzatish; • Tashqi aloqa kanalidan yoki kompyuterdan (modem orqali) kiritish. Axborotni е firga uzatishda u kodlanadi, shuning uchun ularni е shtib ko`rishning imkoniyati yo`q; tovushni raqamlash va raqamlangan tovushni qayta tiklash

www.arxiv.uz bevosita modem bilan, masalan, Zoom VFDXV.32bis faks-modeni bilan bajarilishi mumkin. Har bir terilayotgan raqamga aniq bir tovushli oxang mos keladigan tonalli nomer terish magnit kartalari bilan ishlovchi ko`pgina zamonaviy telefon apparatlarida va ko`chadagi taksofonlarda bor. Impulsli teriladigan TA uchun telefonli qo`shimcha o`zgartirgichni (biper) ishlatish mumkin. Peyjerdan olinadigan servis xizmatlari unga xizmat ko`rsatayotgan operatorga bog`liq. Ko`pchilik zamonaviy kompaniya-operatorlar quyidagi ko`shimcha xizmatlarni taqdim е tadi: • peyjingli aloqaning boshqa operatorlari bilan rouming shu jumladan chet е lda; • axborotli kompyuter tarmoqlarida ishlash imkoniyati; • peyjerni kompyuter portiga ulash; • ma`lumotlarni peydjerga aloqa kanali bo`yicha, operatorni chetlab o`tib, uzatish; • tovushli xabarlarni uzoq saqlash bilan tovushli pochta; • shaxsiy avtojavob beruvchini tashkil е tish imkoniyati; • xabarlarni faks bo`yicha va е lektron pochta bo`yicha olish imkoniyati; • xabarlarni oldindan kelishilgan vaqt oralig`i bo`yicha takrorlash; • xabarlarni kechiktirish bilan va belgilangan vaqtda uzatish; • xabarlarni oldindan ko`rsatilgan tilga tarjima qilib uzatish; • kerakli vaqtda kechiktirib bo`lmaydigan ishlar haqida е slatish (kotib vazifasi); • xabarlarni birdaniga abonentlar gURO`higa uzatish; • peyjerga kelgan xabarlarni abonent faksida va_yoki е lektron pochtasida takrorlash; • xonadon, ofis, mashinani qo`riqlash signalizaciyasi biron-bir telefonga yoki radiotelefonga ulanganda, uning ichiga tushganligi to`g`risida axborotni olish; • ikki taraflama aloqada signalizaciya, boshqa oddiy boshqarish operaciyalarini ulash va uzish imkoniyati;

www.arxiv.uz • abonentning yo`qlik vaqtida peyjerni uzib quyib, hamma axborotlarni operator xotirasida yig`ish; • peyjer operatorning xizmat ko`rsatish doirasidan chiqqanligi to`g`risida avtomatik xabar berish; • tezkor yangiliklarni uzatish: valyuta savdolari yakuni va boshqa moliyaviy yangiliklar, turli joylardagi ob-havo ma`lumoti, transport xronikasi, xuquqiy ma`lumot, bir nechta axborot kanallari bo`yicha koncertlar va diskotekalarni oldindan е `lon qilish va b. Peyjingli aloqa tizimining abonenti bo`lish uchun: • kompaniyani — peyjingli aloqa operatorini tanlash lozim; • peyjerni tanlash lozim. Peyjing operatorini tanlashda quyidagilarni hisobga olish lozim: • operatorning ish doirasi (u qamrab olayotgan hudud) va boshqa joylar bilan rouming borligi; • operator ishlaydigan bayonnoma va unga ma`lumotlarni uzatish tezligi; •operator taqdim е tadigan servis xizmatlari va ularning narx i; • ulanish va oylik abonentlik to`lov narxi; • tanlanayotgan bayonnomada ishlatilayotgan peyjerlarning imkoniyatlari va narxi. Peyjer Sizga nimasi bilan foydali? SHaxsan Sizga: • telefon oldida kerakli qo`ng`iroqni kutib navbatchilik qilish zarur bo`lmaydi; • do`stlar, qarindoshlar va Sizga yaqin kishilar bilan doimiy aloqani ushlab turish imkoniyati bilan; • o`rtoqlaringizni, qarindoshlaringizni va yaqinlaringizni tabriklash kerakligi to`g`risida o`z vaqtida ogoxlantirishni olish bilan; • yoqimsiz odam bilan so`zlashuvdan holos bo`lish imkoniyati bilan;

www.arxiv.uz • peyjerga navbatdagi ishlar yoki navbatdagi haridlar po`yxatini yozib qo`yish imkoniyati bilan; • peyjerni ishonchli budilnik sifatida ishlatish imkoniyati bilan. Sizning biznesingizga: • to`g`ri qaror qabul qilish imkonini beruvchi muhim axborotni tezda olish imkoniyati bilan; • ixtiyoriy vaqtda va istalgan joyda mijozlar va sheriklar bilan muloqat qilish imkoniyati bilan; • tadbirkorlik uchrashuvi bekor qilinganligi yoki ko`chirilganligi haqida axborotni o`z vaqtida olish imkoniyati bilan va shunga o`xshash va shu kabilar. VIDEOALOQA Butun jahon ko`rgazmasidagi 60-yillarning reklama roligi. Orasta kiyingan uy bekasi — kechki ko`ylakda va baland poshnalarda, o`zining superavtomatlashtirilgan oshxonasidan chiqmasdan, videotelefon bo`yicha mebel tanlaydi, tushlikka yangi uzilgan mevalarni sotib oladi yoki dugonasining yangi taroshlangan sochini tanqid qiladi. Afsus, hali hatto butunda bunday imkoniyatlarni amalga oshirish juda qiyindir. Lekin yaqin kelajakdachi? Xamkor bilan videotelefonda so`zlashuv olib borish, ya`ni o`zi hamsuxbatini ko`rib turib gaplashish, bugungi kunda haqiqatdir, qaerdadir е sa har kungi odatdir. Bir nechta foydalanuv chilarning guruh tarkibida hujjatlar va ilovalar bilan yoki uydagi ofislardan uzoqlashgan muloqatni ishlatganda birgalikdagi masofadan turib ishlashni tashkil qilish ham haqiqatdir (bu usul mutaxassislarni uydagi mexnatidan keng foydalanayotgan firmalarda samarali ishlatilmoqda). Videoaloqa bo`yicha konsiliumlar, o`zaro maslaxatlar, seminarlarni o`tkazish, kerakli grafikli va videomateriallarni namoyish qilib, masofadan turib o`qitish haqiqatdir va h.k. Videoaloqa tizimlarida juda ko`p narsalar mumkin va haqiqatdir. Lekin qiyinchiliklar ham bor, ayniqsa videokonferenciyalar o`tkazishda muammolar

www.arxiv.uz tug`iladi, lekin aynan shu videokonferenciyalar hozir videoaloqaning е ng rivojlanadigan va iqtisodiy maqsadga muvofiq varianti sifatida ko`rib chiqilmoqda. Videokonferenciyalarni tarmoqli hol qilish variantlari Videokonferenciyalarni bir vaqtning o`zida har bir kompyuter bilan olib boriladigan aloqalar soni buo`yicha tasniflash qabul qilingan: • stolli (nuqta-nuqta bilan) videokonferenciyalar ikkita kompyuter orasidagi aloqani tashkil е tish uchun mo`ljallangan; • studiyali (nuqta-ko`p bilan) videokonferenciyalar videoma`lumotlarni bir nuqtadan ko`p joylarga uzatish uchun mo`ljallangan (auditoriya oldida chiqish); • guruhli (ko`p-ko`p bilan) videokonferenciya bir guruh foydalanuvchilarning boshqa guruh bilan muloqatini ko`zda tutadi. Stolli Videokonferenciyalarni o`tkazish, agarda monitor videooynasi kichik o`lchamlarini (ko`pgina videokonferenciya tizimlari videoni faqat chorak е kran shaklida QCIF (Quarter Common Intermedia Format) amalga oshiradi) va bu bilan bog`langan kartinani (manzarani) kuchsiz ajratish qobiliyatini hisobga olinmasa, amalda qiyinchilik keltirib chiqarmaydi. Lekin uchta ishtirokchidan iborat etarlicha harakatchan videokonferenciyani tashkil е tishda hozircha aloqa kanalining o`tkazish qobiliyatiga bog`liq qiyin hol qilinadigan muammolar paydo bo`lmoqda. Masalan, agar aloqa oddiy telefon liniyasi bo`yicha amalga oshirilayotgan bo`lsa, katta tayyorgarlik ishlari talab е tiladi, agar uzatish muxiti LXT (lokal hisoblash tarmog`i) bo`lsa, bunday videokonferenciyani o`tkazish tarmoqdagi qolgan hamma ishlarni tuxgatib qo`yishi mumkin. Muammolar aynan shu jarayonning dinamikasi bilan bog`liq, negaki bitta 256 rangli to`liq е kranli tasvirni yuborish uchun 1,5 Mbaytdan ortiqroq ma`lumotlarni uzatish kerak, bu е sa 10 gacha va undan ortiq sekund vaqtni talab е tadi. Lekin agar tasvir sifati va е krandagi kartina dinamikasi mavxumlashtirilsa, u holda videoaloqaning afzalliklari ham ko`zga tashlanadi:

www.arxiv.uz • o`z hamsuxbatini ko`rish mumkin; • bir-biriga rasmlarni va chizmalarni ko`rsatiladi; • turli xil maxsulotlar namoyish qilinadi; • amaliy dasturlarni masofadan turib interaktiv boshqariladi. Tipik videoaloqa tizimi multimediali kompyuterdan tashkil topgan bo`lib, bu kompyuter videokamera, mikrofon, tasvirni va tovushni raqamlash qurilmalari (video- va audiokartalar, ular bir qator holatlarda axborotlarni siqishni ham bajaradi), bitta yoki bir nechta videoaloqani tashkil е tadigan amaliy dasturlar va е ng asosiysi, abonentlarning o`zaro samarali aloqa tizimi bilan ta`minlangan. Aloqa kanali etarli darajada keng polosali (yuqori uzatish tezligini ta`minlaydigan), uzulishlarsiz va signallarni unchalik tutib qolmaydigan bo`lishi kerak, aks holda tasvir pirpirab turadi, tovush ham buziladi. Stolli videokonferenciya tizimini amalga oshirish uchun tarmoqli echimning 4 ta varianti bor (Digital Video Conference — DVC): Lokal hisoblash tarmog`i. Ethernet platalarini ishlatganda etarli tezlik ta`minlanadi (10 Mbit_s gacha), lekin shuni е sda tutish kerakki, videoaloqada audio- va videoma`lumotlarni ikki tomonlama oqini е lektron pochta axborotlari bilan; fayllarni yuborish, yuklash va bo`shatish va tarmoqda aylanib yuruvchi boshqa ma`lumotlar bilan raqobatlashadi. SHuning uchun video- kadrlar buzulishi, noto`g`ri ketma-ketlikda kelishi, tovush yo`qolib qolishi mumkin va sh.o`. Internet global tarmog`i. Bu holatda kutilmagan yangiliklar yanada ko`proq bo`lishi mumkin, bunda kadrlar chastotasi o`zgarib ketishi mumkin (multichastotali monitor kerak bo`ladi) va tovush yo`qolishi va bilib bo`lmaydigan darajada o`zgarishi mumkin (hamsuxbatlardan tez-tez qaytadan so`rashga to`g`ri keladi). Oddiy telefon tarmog`i. Bunday tarmoqda ko`pi bilan 56 Kbit_s tezlik ta`minlanadi, lekin videoaloqalarga bu holatda boshqa begona jarayonlar, boshqa

www.arxiv.uz uzatiladigan ma`lumotlar xalaqit bermaydi, shuning uchun videoaloqa sifati birinchi ikki holatdagidan xattoki yaxshiroq bo`ladi. Integrallashgan xizmatli raqamli tarmoq, (ISDN). Bunday tarmoq DVC uchun ideal yaroqdi bo`lgan xech kanaka buzulishlarsiz va kotib qolishlarsiz 128 Kbit_s gacha uzatish tezligini ta`min laydi. Lekin ISDN kanallariga holi kam foydalanuvchilar ulangan, ulanishning o`zi qimmat turadi va hamma joyda ham imkoni yo`q, yana liniyani sozlash qiyin va ko`p mexnat talab qiladi. Videokonferenciyaning ba`zi bir tizimlari: Suite Vision (Specom Tuhnologies korporaciyasiniki), Supra Video Phone Kit (Diamond Multimedia Systems firmasiniki), Quick Time Conferencing Kit (Apple Computer firmasiniki), Video Phone Kit (Boca Research firmasiniki), Visit Video 2.0 (Nor-thern Telecom firmasiniki), Meet-Me (Sat Sagem firmasiniki), Begpicture (U.S. Robotics korporaciyasiniki), Live 200 (Picture Tell korporaciyasiniki) va b. Har qanday videokonferenciya tizimining asosiy vazifasi tovush va tasvirning raqamli signallarini uzatish va qabul qilishdir. Videotizimlarning ko`plari aloqa kanallari o`tkazish qobiliyatining cheklanganligi tufayli kadrlarni yoyishning xatto televizion standartini (sekunda 25 ta kadr) ushlab turish imkonini bermaydi va ko`proq doimiy bo`lmagan chastotani ta`minlaydi (ISDN kanali bo`yicha sekundiga 5-15 ta kadr, LHT bo`yicha 10 tadan ko`p е mas), shuning uchun monitor е kranidagi tasvir sezilarli «sakraydi». Ta`kidlab o`tilganidek, videotizimlar odatda QCIF videoformatini qo`llanadi (videoma`lumotlarni uzatish tezligi 9 Mbit_s, tasvirni o`tkazish qobiliyati bir dyuymga 176x144 ta nuqta) va faqat yuqori klassli qimmat tizimlar masalan, Liv 200 to`liq, CIF formatini ishlatadi (uzatish tezligi — 36 Mbit_s, o`tkazish qobiliyati bir dyuymga 352x288 ta nuqta). Ko`pgina tizimlar rangli tasvir bilan ishlaydi va е kranli buferga е ga (write boad — «oq doska»), bunda е kranga rasm solish, makrlalar yozish, tasvirni qo`yish va boshqa nutqsiz muloqat qilish vositalarini ishlatish mumkin. Ayrim tizimlar ilovalarni birgalikda ishlatishni ta`minlaydi, bu qatnashchilarga matnli yoki grafik muharrir yordanida hujjat ustida birgalikda ishlash imkonini beradi. DVC ning

www.arxiv.uz ko`pchilik dasturlari diskka hamma so`zlashuvlarni ham, hujjatlarning alohida videokadrlarini ham va xatto hamsuxbatlarning so`zlashuvlarini ham yozib qo`yish vazifasini bajaradi. Videoaloqa tizimlarining asosiy kamchiligi kuchsiz apparatura ta`minoti, sekin aloqa kanallari, kanallardagi xalaqitlar va audioplatalardagi aks sado bilan belgilanadi. Lekin umuman bu tizimlar tadbirkorlikda qo`llanish uchun to`liq yaroqlidir va, agar ularni ishlatilishi modaga qarab yoki rivojlanayotgan firmalarning ko`rgazmali dizaymini tashkil е tish bo`lmasa, quyidagilar uchun juda foydali bo`ladi: • biznes-loyiholarni birgalikda ishlab chikayotgan yoki muhokama qilayotgan hamkorlar uchun; • muxandislarga murakkab texnik maxsulot ustida jamoa bo`lib, ishlash; • tijoratchilarga, navbatdagi mijoz muzokaralarni «tazyiq ostida» olib bormayotganligiga ishonch hosil qilish uchun; • jurnalistlarga «yangi, qiziq» materiallarni telestudiyaga yoki gazeta taxririyatiga tezkor uzatish uchun; • huquqni muxofaza qilish idoralari xodimlariga ob`ektni masofadan turib ko`z bilan kuzatish uchun; • shifokorga, murakkab masala bo`yicha ko`zga ko`ringan mutaxassis bilan maslaxat qilish uchun; • va nixoyat, kompaniya yoki mamlakat prezidentiga o`zining joylashgan joyidan qati nazar (dachada, chet е lda va h.k.) suxbat chorida o`z o`rinbosarlarini va amaldorlarning chexralarini ko`rish uchun (amaldorlar uchun Prezidentining yuzini ko`rish ham juda muhimdir). Lekin, afsuski, hozircha Rossiyada videokonferenciya tizimlari ko`proq dabdabalik bo`lib qolmoqda, jiddiy samarali texnik va boshqaruvchilik faoliyatining kuroli bo`lib hisoblanmayapti. Lekin Comtec 97 ko`rgazmasida Rossiyaning «Raqamli videotizimlar» HJ DiViSy`97HH namoyish е tdi — Windows NT va Windows 95 boshqaruvchi ostida ishlovchi videokonferenciyalar»

www.arxiv.uz ni o`tkazish uchun 32-razryadli o`zini maxsulotini taqdim е tdi. DiViSy`97 videokonferenciyalarida 8 tagacha abonent «nuqta-nuqta bilan», «nuqta-ko`p bilan», «ko`p-ko`p bilan» rejimlarida qatnashishi mumkin. Tizim grafik va matnli ma`lumotlar bilan almashishi mumkin va fayllarni videokonferenciya seansi bilan bir vaqtning o`zida uzatadi. DiViSy`97 videokonferenciyasining seanslarini analogli telefon liniyalari bo`yicha 2400 bit_s dan ortiqroq uzatish tezligi bilan raqamli ajratilgan aloqa liniyalari bo`yicha, yo`ldoshli aloqa tizimlari bo`yicha va TCP_IP (Internet) va X.25 bayonnomalarini ishlatuvchi kompyuter tarmoqlari bo`yicha o`tkazilishi mumkin. Chet е lda bu soxada ish birmuncha yaxshi. Videokonferenciyalar rivojlangan mamlakatlarda е ng tezkor rivojlanayotgan, istiqbolli zamonaviy texnologiyalardan biri hisoblanadi. Hozirda AQSH da yuqori axborotli texnologiya soxasida ixtisoslashayotgan 20% dan oshiq kompaniyalar videokonferenciyani qo`llamoqda, yana 50% kompaniyalarning vakillari o`z rivojlanish rejalarida juda yaqin kelajak ichida videokonferenciya tizimlariga е ga bo`lishlarini aytmoqdalar. Taxminlar bo`yicha videokonferenciya tizimlaridan 2002 yilda 6 milliondan ortiqroq abonentlar foydalanadi. So`nggi yillarda videopochta tizimlari ham gurkirab rivojlanmoqda. Haqiqiy vaqt oralig`ida o`tkaziluvchi videokonferenciyalardan farqli o`laroq, videopochta hamma abonentlarning ish joylarida bir vakgning o`zida bo`lishi talab е tilmaydi. Bu turli xil vaqt mintaqalarida joylashgan abonentlar o`rtasidagi qulay videoaloqa vositasidir. Abonent o`zining kompyuteriga kelgan videopochtani o`ziga qulay bo`lgan istagan vaqtida ko`rib chiqishi mumkin. TELEGRAF ALOQA

www.arxiv.uz Telegraf aloqa е lektr simli aloqa kanallari bo`yicha qisqa matnli hujjatlashtirilgan xabarlarni avtomatlashtirilgan qabul qilish-uzatish uchun mo`ljallangan. Telegraf е ng kadimgi aloqa turlaridan biri hisoblanadi. Birinchi е lektr telegraf apparati 1832 yilda rus olini P.L. SHilling tomonidan kashf qilingan, 1837 yilda amerikalik S. Morze o`zining telegrafli apparatini yaratdi. Bu telegraf apparatlarida ma`lumot qog`oz lentada nuqta va chiziqcha (tire) belgilari («Morze alifbosi») to`plani ko`rinishida qayd qilingan. Keyinroq, XIX asr oxirida harflarni chop qiladigan telegraf apparatlari — teletayplar paydo bo`ladi. Hozirgi vaqtda telegrafli aloqadan foydalanuvchi firmalar va korxonalarda faqat teletayplar qo`llanilmoqda. Teletaypga ma`lumotni kiritish qo`lda klaviaturadan va perfolentadan avtomatik bajarilishi mumkin. Lentani perforaciyalash teletayp apparatining o`zida avtonom rejimda bajarilishi mumkin. Ma`lumotni klaviaturadan qo`lda kiritish yuqori uzatish tezligini ta`minlamaganligi uchun avtomatlashtirilgan kiritish afzalroqdir. Teletaypga uzatilayotgan axborot boshqa manbalardan ham, xususan, modem bilan jixozlangan SH Е HM dan kiritilishi mumkin. Uzatishda hamma axborot qog`ozli tashuvchida chop qilinadi, kerak bo`lganda е sa perfolentada qayd qilinadi. Qabul qilayotgan apparatda ham ma`lumot bosma hujjatda va perfolentada qayd qilinishi mumkin. Ma`lumot aloqa kanali bo`yicha bevosita SH Е HM ga kiritilishi ham mumkin. Xamma teletayp apparatlari qaytariluvchan hisoblanadi, ya`ni ma`lumotlarni ham uzatgich, ham qabul qilgich sifatida ishlatish mumkin. Ko`pchilik teletayp apparatlar quyidagilarga е ga: alfavit-raqamli klaviatura, chop е tuvchi qurilma, reperforatorli qo`shimcha (lenta perforatori) va transnitterli qo`shimcha (perfolentadan o`kiydigan) qurilma. CHop е tuvchi qurilma tipi bo`yicha teletayplar lentali va rulonli bo`ladi. Lentali teletayplarda axborotni kengligi 10 mm bo`lgan е nsiz qog`oz lentaga, rulonli teletayplarda е sa kengligi 210 mm li rulonli qog`ozga chop е tiladi.

www.arxiv.uz Telegraf aloqa kanali bo`yicha uzatishda ko`pincha axborotning har bir belgisi Ikkinchi Xalkrro Telegraf kodiga (XTK-2) mos ravishda beshta turli qutbli to`g`ri to`rtburchakli е lektr impulslar bilan kodlanadi (impulslarning to`g`ri to`rtburchakligi telegraf kanallarning keng o`tkazish polosasining kerakligini bildiradi). Axborotni uzatish tezligi ko`pchilik teletayplarda 50, 75 yoki 100 bit_s ga tent (minutiga 400—800 ta belgi). Teletaypli qabul qiluvchi-uzatuvchi apparatura uchun aloqa kanali sifatida ham telegraf, ham telefon kanallar xizmat kilishi mumkin, keyingi holatda moslashtirish apparaturasi (modem) ko`zda tutilgan bo`lishi kerak. Deytefon aloqa Hujjatlashtirilgan matnli axborotni telefon kanallar bo`yicha uzatishni Ko`pincha deytefon aloqa deb ataladi. Deytefon aloqada axborotni uzatish uchun telefon aloqa kanallaridan foydalaniladi, qabul qiluvchi-uzatuvchi apparatura sifatida oddiy teletayp apparaturasi modem bilan ham, maxsus apparatura ham ishlatilishi mumkin. Deytefon aloqa abonenti apparaturasining taxminiy tarkibi quyidagicha: • telefon apparati — abonentni dastlaBQi chiqarish uchun xizmat qiladi; • fotoo`qiydigan qurilma — uzatishda axborotni perfolentadan avtomatik o`qish uchun mo`ljallangan; • lenta perforatori — qabul qilingan ma`lumotni perfolentada qayd qilish uchun mo`ljallangan; • modulyator-demodulyator (modem) — qabul qiluvchi-uzatuvchi apparatura telefon aloqa kanali bilan moslashtirish uchun mo`ljallangan; • xatoliklardan himoya qilish qurilmasi (XHQQ) — uning vazifasi ma`lumotlarni ishonchli uzatishni ta`minlash;

www.arxiv.uz • alfavit-raqamli chop е tish qurilmasi (printer, teletayp). Deytefon aloqa tizimining telegraf kanalidan foydalanuvchi teletayp aloqadan afzalliklari: • ma`lumotlarni uzatishning yuqoriroq tezligi: 600—9600 bit_s, kompyuterli variantda е sa 56000 bit_s gacha; • ma`lumotlarni uzatishning yuqog`iroq ishonchliligi; • mavjud keng tarmoqlangan telefon aloqa kanallari tarmog`idan foydalanish mumkinligi; • bir qator holatlarda kanallarni chastotali ajratish xisobiga bir juft simdan bir vaqtning o`zida bir nechta abonentlardan (chastotali zichlashtirish), shu jumladan deytefon, faksimil va telefon aloqa abonentlaridan ma`lumotlarni uzatish imkoniyati. Shunday qilib, telegraf aloqa bir necha ko`rinishlarga е ga: ma`lumotlarni kodlash uchun Morze taklif qilgan kodlarni ishlatuvchi telegrafli aloqa, teletayp va deytefon aloqa. Lekin shuni ta`kidlash kerakki, telegraf aloqaning hamma turlari е ndilikda faksimil aloqa tomonidan siqib chiqarilmoqda. Telegraf aloqa tizimlari va apparaturasi Teletayplar bir-biri bilan ham bevosita, ham kommutator orqali ulanishlari mumkin. Teletayp apparatlarining bevosita ulanishi maxkam k е yd qilingan abonentlar o`rtasida (firma ichidagi aloqa) katta bo`lmagan masofalarga ma`lumotlarni uzatishda maqsadga muvofiqdir. Axborotni katta masofalarga uzatishda telegraf aloqani apparaturalarni umumdavlat aboneetlik telegraflash tizimiga ulash bilan tashkil е tish mumkin. Rossiya territoriyasida AT-50, «Teleks», CKS aboneetlik telegraf tarmoqlari ishlatiladi. AT-50 tarmog`a (ba`zida uni oddiygina qilib «telegraf» deyiladi) 100 ningdan ortiq abonentga е ga, lekin faqat MDH, mamlakatlarida amal qiladi va xalqaro

www.arxiv.uz aloqaga chiqish imkoni yo`q-Bu tarmoqdan asosan vazirliklar, sanoat, transport, moliya muassasalari va harbiy qismlar foydalanadi. Axborotlarni boshqa mamlakatlarga uzatish uchun xalqaro telegraf — «Teleks» ishlatiladi. Bu tarmoqdan ko`proq tijorat muassasalari, banklar, birjalar, sug`urta kompaniyalari, axborot agentliklari, xususiy va davlat firmalari foydalanadilar. Bu tarmoq orqali berilgan hujjatlar xuquqiy kuchga е ga bo`ladi: barcha mamlakatlarda municipal, davlat va bank idoralari tomonidan tan olinadi. AT-50 va «Teleks» tarmoqlari o`zining mijozlariga ko`p sonli servisli axborot xizmatlarini ko`rsatadi. Е lektromexanik teletayplar o`tmishga aylanmoqda. Butunda telegraf tarmoqlari o`z abonentlariga telegrammalar va telekslar qabul qilish va uzatishning kompyuter texnologiyasiga asoslangan zamonaviy vositalarini taklif qilmoqda. Xususan, AT-50, «Teleks», CKS tarmoqlarida ishlash uchun telegraf apparat dasturli «TELGKOM» va «TARSM» komplekslarini tavsiya е tish mumkin. Ular quyidagilarni ta`minlaydi: • telegrammalarni qabul qilish-uzatishni avtonom rejimda ham (SHK uzilgan), kompyuter bilan birgalikda ham to`liq avtomatlashtirish; • 100 000 ta belgiga е ga bo`lgan ichki tezkor xotira; • е lektr manba uzilganda ma`lumotni xotirada saqlash; •bir nechta telegraf kanallar bo`yicha bir vaqtda ishlash; • ixtiyoriy tipdagi stanciyaga (qims stanciyaga) sozlash; • hozir е ng keng tarqalgan Novell Net Ware lokal tarmoqda ishlash; • kriptogrammalarni qabul qilish va uzatish; • «pochta qutilari» orqali uzoqdagi abonentlar bilan ishlash; • qabul qilingan telegrammalarni printerda fonli rejimda chop е tish; • telegraf kanalining nosozligi to`g`risida operatorni ogohlantirish. «Teleks» tizimi «Telex Net» kompyuterli variantga е ga, u standart teleks tarmog`ini imkoniyalarini kengaytiradi: • kompyuter disketasida saqlanayotgan ma`lumotlarni avtomatik uzatish;

www.arxiv.uz • axborotni almashish chog`ida muloqat qilish; • lokal xioblash tarmog`da ishlash; • axborotni fonli rejimda doimiy (cirquyar ravishda) yuborish; • abonentlar nomerlarining е lektron ma`lumotnomasi mavjudligi va b. Tashqi telegrafli adapter bilan to`dirilgan shaxsiy kompyuter bunday telegraf tarmog`ining oxirgi jixozi hisoblanadi va foydalanuvchiga qulay aloqa qurilmasini taklif е tadi. «Rash», «TELEX-NET» va «TAG-43» adapterlari bu klassdagi apparaturaning е ng yuqori talablariga javob beradi. «Flash» adapteri universaldir, ham 2 ta, ham 4 ta simli AT-50 va Teleks aloqa liniyalarida ishlashi mumkin. «TELEX-NET» adapteri o`zida servis vazifalarining noyob majmuini va xizmat ko`rsatishning soddligini mujassamlashtirgan. «TELEX-NET» kompleksi — shaxsiy kompyuter bo`lib, standart teletayp apparatining hamma vazifalarini bajaradi va ko`pgina qo`shimcha servis imkoniyatlarini taqdim е tadi, masalan, quyidagicha: • lokal va korporativ hisoblash tarmoqlarida ishlash; • abonentlar muloqati rejimini va diskda saqlanayotgan ma`lumotlarni avtomatik uzatish; • telegramma va telekslarni berilgan kun va vaqtda uzatish; • telegramma va telekslarni fonli rejimda uzatib, kompyuterni bu uzatish paytida boshqa ishlar uchun ishlatishga imkon yaratish; • cirkulyar (aylanma) uzatish — teleksni birdaniga bir necha abonentlarga uzatish; • ko`p sonli е lektron ma`lumotnomalarni shu jumladan, abonentlar adreslari ma`lumotnomasini taqdim е tish. Е kspertlarning baholashiga caraganda «TELEX-NET»-SHK kompleksini ishlatish an`anaviy apparatlarga nisbatan operatorning mexnat unumdorligini 7— 10 marta oshiradi, uni е skirgan ishlardan holos е tadi, aloqa liniyasining o`tkazish kobiliyatini 1,5—2 marta oshiradi, abonent bilan ulanish vaqtini kisqartiradi.

www.arxiv.uz «TAG-43» adaptera telegraf tizimlarida faqat kompyuter adapteri sifatidagina е mas, balki avtonom ishlash qobiliyatiga ham е gadir. "TAO-43"-SHK kompleksi tarkibida ham servis vazifalarining keng majmui ta`minlanadi, lekin avtonom ishlatishda bu jiddiy qisqaradi. Telegraf aloqaning muhim kamchiligi ma`lumotlarni uzatish ishonchliligining pastligidir. Kommutaciyalanadigan aloqa kanallari bo`yicha uzatishda belgining buzulish е htimolligi 0,001 kattalikkacha boradi, ba`zida е sa undan ham katga bo`ladi. SHuning uchun telegraf aloqa kanallari bo`yicha ma`lumotlarni uzatishda ishonchlilikni oshirish choralarini ko`rish kerak, bu choralar, xususan, bunday bo`lishi mumkin: • ma`lumotli teskari aloqani ishlatish; • hal qiluvchi teskari aloqani ishlatish; • nazorat yig`andilarini va sonlarini uzatish; • xatoliklarni avtomatik payqaydigan va to`g`rilaydigan korrektlovchi kodlarni ishlatish. Kompyuter texnologiyasiga asoslangan barcha telegraf tizimlari uzatilayotgan axborotning ishonchliligini ta`minlash vositalariga е ga. Е lektromexanik teletayp tizimlariga ran kelganda, sanoat bir qator apparaturalar kompleksini ishlab chiqargan bo`lib, ular xatoliklardan himoya qiluvchi qurilmalar (XXJCK) bilan jixozlangan, telegraf va telefon aloqa kanallari bo`yicha ma`lumotlarni uzatish uchun mo`ljallangandir. Masalan: «Akkord 50» apparatura kompleksi Kommutaciyalanadigan va kommutaciyalanmaydigan telegraf aloqa kanallari bo`yicha 50 va 100 bit_s tezlik bilan ma`lumotlarni uzatish uchun mo`ljallangan. 5 va 8 yo`lakli perfolenta ishlatiladi. Kompleks tarkibiga fotoo`qiydigan F-1500 qurilma, perforaciyalovchi PL-150 qurilma, XHQQ, «Akkord-50», perfolenta qurilmalar bilan ulanuvchi blok kiradi; «Akkord-50» RTA-60 teletaypi bilan birgalikda ishlashi mumkin. «Onega- KS» kompleksi telegraf aloqa kanali bo`yicha uzatilayotgan raqamli axborotni uzatish va ishonchliligini nazorat qilish uchun mo`ljallangan, uzatish tezligi 50 bit_s, 5 yo`lakli perfolentadan foydalanadi Deytefon aloqa apparatura komplekslari orasida «Akkord- 1200», «Akkord SO, «Onega ATP» kabi

www.arxiv.uz komplekslarni ta`kidlash kerak. Ko`rsatilgan komplekslar universal hisoblanadi va ma`lumotlarni bevosita Е HM ga kiritish bilan bir qatorda, ma`lumotlarni perfolentada («Onega ATP» kompleksi — magnit lentada) qayd qilishni amalga oshirish imkonini beradi, ma`lumotlarni uzatish tezligi: 600 yoki 1200 bit_s. Ma`lumotlarni uzatish ishonchliligini oshirish uchun ko`proq xatoliklarni avtomatik payqaydigan va to`g`rilaydigan korrektlovchi kodlar ishlatiladi. TTXMK tavsiyalariga mos ravishda deytefon aloqa tizimlarida ciklik korrektlovchi kodlarni ishlatish maqsadga muvofiqdir.

O'xshashlar

Axborot-kutubxona muassasalarida kommunikatsiya va telekommunikatsiya aloqa vositalari

Mobil OT larni sozlash

Ofisdagi ATS

Tizimli monitoringni boshqarish

Axborot xavfsizligi insidentlarini boshqarishda normativ bazalar