Kompyuter tarmoqlari - Informatika va AT - Referatlar

Kompyuter tarmoqlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

422.29296875 KB

Ko'chirib olish

Kompyuter tarmoqlari Reja: 1. Zamonaviy foydalanuvchilar uchun kompyuter tarmoqlaridan foydalanishning afzalliklari. 2. Zamonaviy kompyuter tarmoqlarning rivojlanish tendentsiyalari 3. Kompyuter tarmoqlarining klassifikatsiyasi kompyuter tarmoqlarining fizik aloqa topologiyasi 4. Kompyuter tarmog`ining strukturalari

Zamonaviy foydalanuvchilar uchun kompyuter tarmoqlaridan foydalanishning afzalliklari. Kompyuter tarmoq yaratilishi 2 ta katta muammomolarni hal qilishga olib keldi:  Foydalanuvchilar hududiy joylanishiga bog`liq bo`lmagan holda cheklanmagan kirish bilan ta`minlanishi;  Katta xajmdagi axborotlarni istalgan masofaga operativ uzatish, ularni u yoki bu echimlari bo`yicha o`z vaqtida natijalarni olish;  Bundan tashqari hisoblash tarmoqlaridan foydalanishda quyidagi avzalliklarni qayd etish mumkin:  Taqsimlangan qayta ishlash bilan ta`minlash va ko`pgina EHMlar bilan  parallel qayta ishlash;  Turli EHMlar xotirasida taqsimlangan ma`lumotlar bazasini yaratish;  Bir-biridan uzoqda joylashgan EHMlar o`rtasida katta informatsiya massivlari bilan almashish imkoniyati;  qimmatli resurslardan – amaliy dasturlar paketi (ADP), ma`lumotlar bazasi (MB), bilimlar bazasi (BB), chop etish qurilmalar (CHK) dan kollektiv foydalanish;  Elektron pochta (EP), telekonferentsiya, elektron e`lonlar taxtasi, masofaviy ta`lim kabi qator xizmatlar ro`yxatidan foydalanish;  hisoblash texnikasi va informatika vositalarini jadalroq va bir tekisda ularni yuklash, shuningdek foydalanuvchilarning so`roviga ishonchli xizmat qilish hisobiga ularning samaradorligini oshirish;  Foydalanuvchilar o`rtasida hisoblash quvvatlarini operativ ravishda qayta taqsimlash, ularni extiyojiga ko`ra o`zgartirish, shuningdek tarmoqning ayrim elementlari ishdan chiqish holatlarida ma`lum uzatish vositalar va quvvatlarni rezervlash imokniyatiga ega bo`lishi;  Texnikaviy, dasturiy va informatsion vositalarni takomillashtirish bo`yicha ishni engillashtirish;

 hisoblash texnikasi va informatika vositalarni sotib olish va ularni ishlatish bo`yicha harajatlarni kamaytirish. Zamonaviy kompyuter tarmoqlarning rivojlanish tendentsiyalari Axborotlashgan jamiyatning vazifalarini bajarish va industrial jamiyatdan informatsion jamiyatga o`tishda yangi hisoblash texnikasi va informatika, hamda aloqa vositalarni, shuningdek samarali texnologiyalar va informatsion texnologiyalarni o`zida mujassamlashtirgan kommunikatsion hisoblash tarmoqlari katta rol` o`ynaydi. Kompyuter tarmog`ining rivojlanishi va takomillashtirish yo`nalishlarini ajratish mumkin: 1. Ko`p sonli abonent tizimlarining so`rovlariga xizmat qilishni ta`minlaydigan va tezkorlikni ko`tarish, al`ternativ marshrutlarni yaratish hisobiga paketlarni etkazib berishdagi ishonchlilikni ta`minlovchi tarmoq topologiyalarni rivojlantirish; 2. Tarmoqlarda uzatish va axborotlarni qayta ishlashdagi texnik vositalari: modellar, mostlar (ko`priklar), kommutatsiya zanjirlari, marshrutizatorlar, paketlar va turli sinf EHMlarni rivojlantirish. 3. Tarmoqlarning dasturiy ta`minotini takomillashtirish va rivojlantirish. 4. Informatsion-hisoblash xizmatlarining ro`yxatini kengaytirish, ularni intellektual tizimlarini va bilimlar bazasini keng qo`llash bilan tarmoqlar texnologiyalarini rivojlantirish. 5. Raqamli aloqaga intensiv ravishda o`tish. 6. Sun`iy yo`ldosh tarmoqlari aloqasi ulushini yanada oshirish. 7. Ishlayotgan tarmoqlarda axborotlarning xavfsizligini yuqori darajaga ko`tarish, ta`minlovchi vositalari va usullarini rivojlantirish. 8. Texnikaviy, dasturiy, informatsion, funktsional aspektlar bo`yicha ko`rsatkichlarni ta`minlovchi vositalar va usullarni rivojlantirish va takomillashtirish bilan telekommunikatsion hisoblash tarmoqlarini mustahkamligini oshirish.

9. Barcha davlatlar tarmoqlarini birlashtiruvchi global intellektual tarmoq yaratish va uni uzluksiz takomillashtirish. Global tarmoq va tarmoq texnologiyasini rivojlantirishda Sun Microsystems kompaniyasining Java loyixasi katta o`rinni egallaydi. Java – bu interpritatsiya qiluvchi bo`lib, ochiq muhit ishiga maxsus tayyorlangan. Barcha WWW novigatorlari va ko`pgina serverlar uni quvvatlanishini ta`minlaydilar. SHuni ta`kidlash joizki, Java loyixasi WWW sistemasining chuqur muammolarini echishga imkon yaratada. Sun Microsystems kompaniyasi Java loyihasi yordamida tarmoq texnologiyalari bo`yicha birinchilardan bo`lib, ―Tarmoq – bu kompyuter‖ ostida yangi bozor yaratishni mo`ljallamoqda. Global hisoblash tarmog`ining rivojlanishida muammolarni echishga to`g`ri keladi. Tarmoq abonentlarining soni ortishi bilan boshqarish muammosi qiyinlashadi. Tarmoq kommertsiyalashtirilayapti, uni davlat tomonidan moliyalashtirish to`liq to`xtatilgan. Global hisoblash tarmog`ining ruxsat etilmagan kirishdan himoya etish ham muhim o`rinlardan biri bo`lib qolyapti. hozirgi paytda internetda kompyuterlarni adreslash IP protokoli 32 bitdan tashkil topgan. Tarmoq abonentlarining tez o`sib borishiga, bu adreslash etarli bo`lmay qoladi. Bu muammoni echish uchun IP protokolining yangi IP-avlodi ishlanmokda, unda adres uchun 128 bit ajratilgan, bu astronomik mikdordagi abonentlarni adreslashga imkon yaratadi. Bu esa joriy dasturni ta`minlash va tarmoqning aktiv asbob-uskunasini almashtirishni talab qiladi. Hisoblash tarmoqlarining rivojlanishitaqsimlangan tizimlarning xususiy holatidir. Zamonaviy informatsion tarmoqlar asosan 1970 yil oxirida ma`lumotlarni qayta ishlashda.

Taqsimlanish tendentsiyasiga asoslangan. Bunday tarmoqlarning rivojlanish pog`onasiga ishlab chiqarish tezligi turlicha bo`lgan turli hisoblash mashinalarini aloqa kanallari yordamida bir sistemaga birlashtirish asos soldi. Turli darajadagi lokaldan to global kompyuter tarmoqlari ma`lumotlarni qayta ishlashni taqsimlashdagi sistemalarning yuqori pog`onasi hisoblanadi. Lokal hisoblash tarmog`ining foydalanuvchilari fayl-server tarmog` resursiga ishchi stantsiyalardan kirishga ruxsat oladilar. Ko`p foydalanuvchi tizimda ishlash ma`lum qoidalarni bajarishni talab etadi. Birinchi navbatda, bu tarmoqdagi katalog va fayllarni himoya qilishni tashkil etish bo`lib, bu jamoa ishidagi ayrim ajratilgan resurslariga (qattiq magnit disk, printer, plotter) kirishga ruxsat olish tizimidan iboratdir. Zamonaviy ishlab chiqarish, axborotlarni yuqori tezlikda ularni qayta ishlash, saqlash, uzatish usullarini qulayligini va mamlakat iqtisodiyotidagi iqtisodiyotni boshqarishda katta jamoani ishtirok etishini talab etadi. Bunday jamoalar shaharning turli tumanlarida, regionlarida joylashgan bo`lishi mumkin. Boshqaruv vazifalarni echishda, aktual tezlik, axborotlarni almashtirish qulayligi, shuningdek boshqarish vazifalarini qayta ishlash jarayonlarda barcha ishtirok etuvchilarni o`zaro chambarchas aloqasini o`rnatish lozim. Bu maqsadga muvofiq ma`lumotlarni markazlashtirgan qayta ishlash maqsadga muvofiq bo`lmay qoldi. SHuning uchun hisoblash tarmoqlari barpo etilishi, axborotlarni tezkorlik bilan qayta ishlanishi, ularni to`liq saqlash, uzatish jarayonlarini operativ, to`liq, aniqlik darajasida etkazishni amalga oshiradi. Kichik EHM, mikro EHM va shaxsiy kompyuterlarning barpo etilishi ma`lumotlarni qayta ishlash tizimlarini tashkil etishga, yangi informatsion texnologiyalarni barpo etishga olib keldi. Markazlashtirilgan tizimlardagi EHM larga taqsimlangan ma`lumotlarni qayta ishlashga o`tkazish mantiqan asoslangan talabni qo`ydi. Taqsimlangan ma`lumotlarni qayta ishlashni bajarishda ko`p mashinali assotsiatsiyalar va kompyuter tarmoqlari barpo etildi. Ko`p mashinali hisoblash kompleksi – bu birgalikda yagona informatsion hisoblash jarayonlarini bajaruvchi va maxsus ulash vositalari bilan biriktirilgan yonma-yon o`rnatilgan gurux EHM

laridir. Ko`p mashinali hisoblash komplekslari: lokal va masofaviy guruxlarga bo`linadi: · Lokal komplekslarda – kompyuter bir xonaga ma`lum sharoitlarga ko`ra o`rnatilgan bo`lib, o`zaro aloqa va aloqa kanallari uchun maxsus asbob-uskuna talab qilinmaydi. · Masofaviy kompleksda – agar kompleks EHMlari markaziy EHM dan ma`lum masofada o`rnatilgan bo`lsa, ma`lumotlarni uzatish uchun telefon aloqa kanallarini ishlatilishi talab qilinadi. Kompyuter hisoblash tarmog`i – taqsimlangan ma`lumotlarni qayta ishlash talabini qanoatlantiradigan kompyuter va terminlarini aloqa kanallari yordamida yagona tizimga ulaydigan kompyuter va terminal to`plamidir. Dunyoda yirik hisoblash tarmoqlarining umumiy soni bir necha yuz tarmoqqa etgan, ularning tanilganlari quyidagilar: · Telnet (Aqsh) – 1974 yil eng yirik tarmoqlardan hisoblanadi. X.25, SHDC, 3270, 2780/3780 asinxron protokollarni quvvatlaydi. Ma`lumotlarni uzatish tezligi 56 Kb/c gacha. 1988 yilda US Sprint tarmoq tarkibiga kirgan. · TYNNET (AqSH) – 1977 yildan boshlab ishga tushirilgan. 68 mamlakatni qamrab olgan. X.25, X.75, BCS, HASP, X. PC va MNP asinxron bog`lanadigan protokollarni quvvatlaydi. Uzatish tezligi 56 Kb/s gacha. · ―Sprint-Set ‖ – 1990 yilda barpo etilgan. SP ―Sprint-Set`‖ va PO ―TSentral`no`y telegraf‖ ma`lumotlarni uzatish va hujjatni almashtirish tarmog`i bo`lib, xalqaro tarmoqqa chiqishni ta`minlaydi. · RELKOM – bu tarmoq tarkibiga uzellar kirib, SNGning 80 ta shaharlarida joylashgan. · Internet – Rossiya tarmog`i. Notijorat telekommunikatsion hisoblash tarmoqlari va yirik tijorat tarmoqlari bilan o`zaro xabarlarni uzatadi (BITNET, MCImail, Compuserver va boshqalar). Mamlakat ichida ―Infotel‖, Pocnet, IASnet va boshqalar bilan aloqa qiladi, bu tarmoqda ishlash uchun kompyuter va modem bo`lishi etarli.

Taqsimlangan hisoblash sistemalari bir nechta ma`lumotlarni qayta ishlash markazlaridan tashkil topishi uning asosiy belgilardan hisoblanadi. Kompyuter tarmoqlari bilan bir qatorda taqsimlangan sistemalarga mul`tiprotsessorli kompyuterlar va ko`p mashinali hisoblash komplekslari kiradi. Mul`tiprotsessorli kompyuterlar bir nechta protsessorlardan iborat bo`lib, ularning har biri, bir-biriga bog`liq bo`lmagan holda o`zining dasturini bajaradi. Mul`tiprotsessorlarda barcha protsessorlar uchun umumiy bo`lgan operatsion tizim mavjud bo`lib, protsessorlar o`rtasida hisoblash yuklamasini operativ (tezkorlik bilan) taqsimlaydi. Rasm 1. Mul`tiprotsessorli tizim: O – operativ P1 - P4 - protsessorlar, K1 - K3 - kiritish chiqarish kanallari. D - diskli xotira qurilma. Mul`tiprotsessorning asosiy afzalligi uning tezkorligidir. Bu tezkorlik bir nechta protsessorlarning parallel ishlashining hisobiga amalga oshiriladi. Ularning yana bir afzalligi, ayrim elementlar ishlamay qolganda ham, (masalan protsessorlar yoki xotira bloklari) ular ishni davom ettiraveradi. Albatta bu holatda uning tezligi pasayadi. Klasterlar (ko`p mashinali sistema) - bu bir nechta kompyuterlardan tashkil topgan hisoblash kompleksidir. Ularning har biri mustaqil operatsion tizimga ega, D D ОХ П1 П2 П3 П4 К2 К3 К1

shuningdek dasturiy va apparat vositalari barcha kompyuter kompleksining ishini bir butundek ta`minlaydi. Rasm 2. Klaster sxemasi. AD, TD - periferiya qurilmalaridir. Klaster tugallangan, avtonom (mustaqil) ishlaydigan standart kompyuterlardan tashkil topgan. Kompyuterlar orasidagi aloqalar dasturi va apparatli ta`minotga ko`ra, klaster bir butun kompyuterdek ko`rinadi. Klasterlar hisoblash sistemasini tezligi va mustaxkamligini ko`tarish uchun ishlatiladi. Klasterning bir uzeli ishdan chiqsa, hisoblash yuklamasi boshqa uzelga o`tkaziladi. Protsessorlar orasidagi aloqa, xizmatchi axborotlarni almashtirish uchun uzellar yordamida bajariladi. Bu aloqalar yordamida klasterning har bir uzeli, bajarilayotgan masalalarni bajarilishini va boshqa uzellarning xolatini vaqti - vaqti bilan tekshirib turadi. Agar qanday uzel o`z xolatini o`zgartirsa (ishdan chiqsa), u holda ish, ishlayotgan uzelga siljiydi. Bu jarayonda taqsimlovchi disklar (TD) muhim rol o`ynaydi. Klasterlarda protsessorlar orasidagi aloqani tashkil etish uchun maxsuslashtirilgan texnologiya ishlatiladi, ular klasterdagi kompyuterlarni o`zaro harakatida spetsifik masalalarni echishga moslashgan bo`ladi. Oxirgi vaqtlarda bu maqsad uchun lokal tarmoqning standart texnologiyasi qo`llanilmoqda, masalan Fost Ethernet va Giqabit Ethernet - standart texnologiyalar. Tarmoq xizmati har doim taqsimlangan dasturlardan tashkil topadi.

Taqsimlangan dastur - bir nechta o`zaro harakatdagi qismlardan tashkil topgan bo`lib, ularning har biri kompyuter tarmog`ida alohida bajariladi. Kompyuter 1 Mijoz So`rov Kompyuter 2 Server 125 Javob Rasm 3. Taqsimlangan ilova qismlarining o`zaro harakati. Tarmoq xizmatlari taqsimlangan dastur sistemalariga taaluqli bo`ladi. Biroq tarmoqda foydalanuvchining taqsimlangan dasturlari va ilovalari bajarilishi mumkin. Taqsimlangan ilovalar bir necha qismdan iborat bo`lib, ularning har biri amaliy masalalarni echishda ma`lum tugallangan ishni bajaradi. Masalan, foydalanuvchi kompyuterida ilovaning bir qismi maxsuslashtirilgan grafik interfeysini quvvatlasa, ikkinchisi ajratilgan quvvat kompyuterda ishlashni va foydalanuvchi kiritgan ma`lumotlarni statistik qayta ishlash bilan mashg`ul bo`ladi, uchinchisi, olingan natijalarni kompyuterga o`rnatilgan SUBD (ma`lumotlar bazasini boshqarish vositasi) ma`lumotlar bazasiga kiritib beradi. Taqsimlangan ilovalar, hisoblash tarmog`ining taqsimlangan qayta ishlash taqdim etadigan potentsial imkoniyatlardan foydalanadi, shuning uchun ularni tarmoq ilovalari deyiladi. SHuni aytish lozimki, tarmoqda bajariladigan hamma ilovalar ham tarmoq ilovalari bo`lavermaydi. SHunday, topilgan ilovalar soni ko`pki, ular taqsimlangan bo`lmaydi, ular tarmoqning bitta kompyuterida bajariladi. 80 yillarda lokal tarmoqlarda taqsimlanmagan ilovalar ishlatilgan. Bu albatta tushunarli, ular avtonom kompyuterlar uchun yozilgan bo`lib, so`ngra shunday oddiy tarmoq muhitiga kiritilgan.

Tarmoqning dasturiy va apparatli komponentlari (tashkil etuvchilari) Hisoblash tarmog`i - kelishib ishlaydigan dasturiy va apparatli komponentlar va o`zaro bog`langan murakkab komleksdir. Tarmoqni o`rganishda uning alohida elementlarini va ishlash tamoyillarini bilish kerak: bu elementlar quyidagi qatlamlarni tashkil etadi: • kompyuterlar; • kommunikatsion asbob - uskunalar; • operatsion tizim; • tarmoq ilovalari. Tarmoqning dastur - apparatli barcha kompleksi ko`p qiymatli model bilan qayd etilishi mumkin. Istalgan tarmoq qatlamida standartlashtirilgan kompyuter platformasi yotadi. hozirgi vaqtda tarmoqda kompyuterlarning vazifalariga ko`ra keng diapozonda o`zining tavsifiga ko`ra super EHMdan to SHEHMgacha va MEYNfremlar ishlatiladi. Bu mashinalar foydalanuvchilarga bevosita yaqin saytlarda yoki qayta ishlanayotgan axborotlar markazida joylashgan bo`lib, tarmoq zvenosini tashkil etadi, undan foydalanuvchilar o`zining abonent tizimi bo`yicha talabalar bilan murojaat qiladilar. Ikkinchi qatlam - kommunikatsion asbob uskunalar. Tarmoqlarda kompyuterlar ma`lumotlarni qayta ishlovchi markaziy element bo`lsa ham, oxirgi paytlarda kommunikatsion qo`rilmalar ham tarmoqlarda katta rol o`ynaydi. Kabel tizimlari, takrorlovchilar, mostlar, kommutatorlar, marshrutizatorlar modulli kontsentratorlar tarmoqning yordamchi komponentlari emas, balki kompyuterlar va tarmoqlarning dasturiy ta`minoti bilan bir qatorda asosiy elemenlarga aylandi. Hozir kommunikatsion qurilma murakkab maxsuslashtirilgan mul`tiprotsessorni taqdim etadi. Kommunikatsion asboblarni ish tamoyilini o`rganish uchun lokal va global tarmoqlarda ishlatiladigan katta hajmdagi protokollarni (bayonoma) bilish kerak. Uchinchi qatlam - tarmoqning dastur platformasini tashkil etadigan operatsion tizimdir. Tarmoqni loyixalashda joriy operatsion tizim boshqa tarmoq

OTlar bilan ishlash jarayonida ma`lumotlarni xafsizligi va ximoyalanganligi qay darajada ta`minlanishi foydalanuvchilar sonini ko`paytira olishini, uni boshqa turdagi kompyuterga o`tkazish mumkinligini hisobga olish lozim. To`rtinchi qatlam - tarmoq vositalarining eng yuqori qatlami bo`lib, unga tarmoq ilovalar - tarmoq ma`lumotlar bazasi, ma`lumotni arxivlashtirish vositalari pochta bazalari va b.k. kiradi. Bularni ishlatishda ularning imkoniyat diapozonining, shuningdek boshqa tarmoq ilovalari va operatsion tizimlari bilan moslashuvchanligini bilish juda muhim. Hisoblash tarmoqning dasturiy taminoti o`zining tarkibiga ko`ra turli- tumanligi bilan farqlanadi. Dasturiy ta`minot axborotlarni qayta ishlashda programmalash jarayonini avtomatlashtiradi, shuningdek rejalashtirish, telekommunikatsion, hisoblash va tarmoq informatsion resurslariga murojaat ilishni, foydalanuvchilar talabini qoniqtira olish, resurslarni dinamik taqsimlanish va qayta taqsimlanishlarda tezkorlikni oshirish kabilarni amalga oshirib beradi. Tarmoqning dasturiy ta`minoti quyidagilarga bo`linadi: 1. Umumtarmoq DT (dasturiy ta`minot) bu taqsimlangan tarmoq sistemasi bilan va texnik xizmatining dastur komleksiga kiruvchi dastur vositalaridan tashkil topgan. 2. Maxsus DT – bu amaliy dasturiy vositalarini tashkil etadi: bunga funktsional va integratsiyalashgan. Amaliy paketlar dasturlari hamda tarmoq amaliy dasturlar va boshqalar kiradi. 3. EHM abonent tizimining bazaviy dasturlashni ta`minlash – tarkibiga EHMning operatsion sistemalari, tizimni avtomatlashtirish dasturi, tekshiruvchi va diagnostik test dasturlari kiradi. Taqsimlangan tarmo operatsion tizimi, barcha tarmoqlardagi rejimlarni boshqaradi, foydalanuvchilar talabini amalga oshiradi va tarmoq zvenolarini ishini boshqaradi.

Taqsimlangan tarmoq operatsion tizimi – abonent tizimlarining o`zaro harakat jarayonlarini amalga oshiruvchi dasturiy vositalari tizimini tashkil etadi va kommunikatsion protokollar bilan umumiy arxitekturaga birlashtirilgan bladi. Taqsimlangan tarmoq operatsion tizimining boshqaruvchi va xizmat qiluvchi dasturiy to`plami quyidagilarni ta`minlaydi: 1. Umumtarmoq resurslarini ishlatish bo`yicha foydalanuvchi talabini qondirish. 2. Dasturlararo kirish (muloqot) usullarining mumkinligi. 3. Umumtarmoq resurslariga u yoki bu tarmoqqa murojaat qilishda foydalanuvchilar dasturlar sinxronlashtirish. 4. Istagan abonent tizimidan vazifalarni kiritish va ularni istagan ATda paketli yoki operativ rejimda ularni bajarilishini ta`minlash. 5. Masofadagi EHMda saqlanayotgan va qayta ishlanayotgan fayllarga kirish va AT tarmoqlar o`rtasida fayllarni almashtirish. 6. Elektron pochta, telekonferentsiya, masofaviy ta`lim kabilardan matn xabarlarini uzatishda yuqoridagi xizmatlardan foydalanish. 7. Apparat, informatsion va tarmoq dasturiy resurslarini holatini harakterlaydigan so`rovnoma chiqarib berish. EHMning apparat ta`minoti turli xil, aloqa vositalari abonent tizimining, aloqa uzellar asbob uskunalarini aloqa apparaturalaridan tashkil topgan bo`lib, bitta tarmoq yoki bir xil darajadagi yoki turli darajadagi tarmoqlarning ishi bilan kelishish, universallik ya`ni foydalanuvchining cheklanmagan masalalar doirasini bajarishni va EHMning konfiguratsiyasini o`zgartirish imkoniyatini ta`minlovchi modulllik EHM tarmog`iga quyilgan asosiy talablarni tashkil etadi. Tarmoqlarda EHMlar vazifalariga ko`ra keng diapozonda o`zining harakteristikalariga ko`ra super EHMdan to SHEHMgacha ishlatimoqda. Bu mashinalar foydalanuvchilarga bevosita yaqin joylarda yoki qayta ishlanayotgan axborotlar markazida joylashgan bo`lib, ular tarmoq zvenosini tashkil etadi, undan foydalanuvchilar o`zining abonent tizimi bo`yicha talablar bilan murojaat qiladilar.

Tarmoq operatsion tizimi Tarmoq operatsion tizimlari - tarmoqlarda ma`lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlashni ta`minlovchi kompleks dasturlaridir. Tarmoq OT turli xildagi tarmoq xizmatlarini foydalanuvchilarga taqdim etadi. Tarmoq operatsion tizimlari klient server yoki bir turli arxitekturadan foydalanadi. Markaziy boshqariladigan tarmoqlarda tarmoq OT serverning operatsion tizimi deb ham ataladi va u fayl tizimini quvvatlovchi, masalalarni rejalashtirish xotirani boshqarish kabi bazaviy vazifalarni ta`minlaydi. Tarmoq OT va abonent tizimining ishchi stantsiyasining operatsion tizimini birbiriga mutonosib emas (bir-biriga tushmaydi), shuning uchun ishchi stantsiyaga tarmoq qobig`i deb ataladigan maxsus dastur kiritilgan. qobiq ishchi stantsiyaning operativ xotirasiga rezident dastur kabi yuklanadi. U tarmoq foydalanuvchilaridan amaliy so`rovlar qabul qiladi va ularni lokal OT stantsiyasida yoki tarmoq OT serverida, qayta ishlanish joyini aniqlab beradi. Mijoz - server uchun to`rtta chet el tarmoq OT juda keng tarqalgan: Bular: Novell firmasining NetWare, IBM firmasining LAN server, Microsoft firmasining LAN manager, Banyan firmasining VINES OT laridir. Oxirgi yillarda Windows NT OTlari keng qo`llanilmokda. Bu tarmoq OTlar mustahkamligi, qulayligi va tarmoqni boshqarish uchun administrativ vositalarni turli tumanligi, foydalanuvchilarning ishlashi, ajratilgan resurslardan foydalanish, rezident qismining hajmi, tarmoqda bir nechta serverlardan foydalanish imkoniyatlari va boshqalar bilan bir-birlaridan farq qiladi. Novell NetWare 386 3.11 versiyadagi tarmoq OT keng tarqalgan ommabop tarmoq OT hisoblanadi. U 332 razryadli ko`p vazifali, real vaqtli tarmoq OT bo`lib, himoyalangan 80386 yoki 80486 protsessorlarda ishlaydi. YAngi ishlab chiqilgan

Novell NetWare 4 versiyali tarmoq OT ko`p serverlarni o`z tarkibiga olgan, mingacha foydalanuvchiga xizmat qiladigan, ko`p segmentli tarmoqlarni barpo etish uchun mo`ljallangan. YAngi versiyada serverlarni boshqarish markazlashtirilgan ya`ni tizim administratori barcha serverlarni boshqarishi mumkin va barcha serverlarda yagona foydalanuvchilar ro`yxatini olib borishi mumkin. Mijoz-server hisoblash tarmog`ida Windows NT, Windows NT Advanced Server tarmoq OTlari ishlatiladi. Nomarkazlashtirilgan boshqarish tarmoqlarida yoki bir tarmoqlarda kompyuterlar birlashtiriladi, ularning har biri server va klient bo`lishi mumkin. Bunday tarmoqlarda hohlagan kompyuter oddiy diskli OT boshqariladi, tarmoq vazifalarini boshqarish uchun esa uning operativ xotirasiga bir tarmoq operatsion tizim dasturi yuklanadi. Bir hisoblash tarmoqlari uchun Novell firmasining NetWare Lite va Artisoft firmasining LAN Tastic OTlar eng ommabop tarmoq operatsion tizimiga kiradi. NetWare Lite tizimi bilan ishlaydigan tarmoqda, tarmoqni boshqarish ancha oddiy bo`lib, foydalanuvchilar o`rtasida resurslarni taqsimlashni, tarmoqqa murojaat qilishni va boshqa vazifalarni boshqarishni o`z ichiga oladi. LAN Tastic tizim bir turli tarmoq operatsion tizimida birinchi bo`lib hisoblanadi. Bu qisqartirilgan rejimda ishlovchi bir turli tarmoqdagi foydalanuvchilar uchun juda qulay bo`lib, katta bo`lmagan xabarlarni kompyuterlararo uzatishga va umumiy fayllar yoki qurilmalarni taqsimlangan vaqt rejimida ishlashga olib keladi. Artisoft firmasi bu tarmoq OTni yanada takomillashgan versiyasini tayyorlayapti, qaysiki u kiritish – chiqarish operatsiyalarini yuqori ishlashini ta`minlovchi bazaviy ma`lumotlar bilan samarali ko`p foydalanish uchun mo`ljallangan. Bir hisoblash tarmoqlari uchun shuningdek Windows for Work Groups, Personal Netware, Power LAN tarmoq OTlari ishlatiladi. Kompyuter tarmoqlarining klassifikatsiyasi kompyuter tarmoqlarining fizik aloqa topologiyasi

Kompyuter tarmoqlarini klassifikatsiyalanganda ularni funktsional, informatsion va strukturaviy belgilariga e`tibor berilishi kerak. Hisoblash tarmoqlarida hududiy taqsimlanishi bo`yicha 3 ta sinfga bulish mumkin: 1. Global tarmoq (Wan–Wide Area Network) 2. Regional tarmoq (MAN–Metropolitan Network Area) 3. Lokal tarmoq (LAN–Local Area Network) Global tarmoq turli mamlakat va turli kontinent abonentlarni birlashtiradi. Abonentlar o`rtasidagi o`zaro aloqa yo`llari radio aloqa va sun`iy yo`ldosh tizimi orqali amalga oshiriladi. Regional hisoblash tarmog`i – bir-biridan ma`lum uzoqlikdagi abonentlarni birlashtiradi. U katta shahar ichidagi iktisodiy region, alohida mamlakat abonentlarini o`z ichiga oladi. Odatda bu tarmoqdagi abonentlar orasidagi masofa 10-100 kmgacha bo`ladi. Lokal hisoblash tarmog`i – uncha katta bo`lmagan xudud abonentlarini birlashtiradi. Odatda bu tarmoq aniq joyga biriktirilgan bo`ladi. Ularga alohida korxona, banklar, firma, ofislarni kiritish mumkin. Bu tarmoqlarning uzunligi 2- 2,5 km bilan cheklanishi mumkin. Global, regional va lokal hisoblash tarmoq birlashtirish ko`p tarmoqli ierarxiyani barpo etadi. Ular ulkan informatsion massivlarni qayta ishlovchi iqtisodiy maqsadli vositalarni va cheklanmagan informatsion resurslarga murojaat qilishni quvvatli ravishda ta`minlaydilar. Bunda lokal hisoblash tarmog`i, ratsional tarmoq tarkibiga, ratsional tarmoq esa global tarmoq tarkibiga kirib, global tarmoqlar murakkab strukturalarni tashkil etishi mumkin. Tarmoqlar vazifalariga ko`ra: hisoblovchi, informatsion, informatsion-hisoblovchi yoki aralash tarmoqlarga bo`linadi. Hisoblash tarmoqlarning vazifalariga axborotlarni qayta ishlash kiradi. Informatsion tarmoq – foydalanuvchilarni talabiga mos so`rov ma`lumotlarini beradi. Hisoblash tarmoqlari boshqarish usuli bo`yicha markazlashtirilgan va aralash boshqarishli tarmoqlarga bo`linadi.

Markazlashgan tarmoqda bitta yoki bir nechta boshqaruvchi organlar mavjud. Nomarkazlashgan tarmoqda har bir abonent tizimi tarmoqni boshqarish uchun vositaga ega bo`ladi. Aralash boshqarishli tarmoqda ham markazlashgan, ham nomarkazlashgan tarmoqlarning birgalikda doimiy bo`lmagan munosabatda hisoblash va informatsion funktsiyalar bajariladi. Rasm Kompyuter tarmog`ining ierarxiyasi (tuzilishi). Rasm 5. a) Markazlashgan tarmoq b ) Markazlashmagan tarmoq Global tarmoq PXT 2 Regional tarmoq Regional 1 tarmoq LXT LXT LXT LXT Markaziy EHM TERMINAL TERMINAL TERMINAL TERMINAL TERMINAL TERMINAL TERMINAL EHM 1 EHM 2 EHM 3 TERMINAL

Tarmoqlar axborot uzatishni tashkil etish bo`yicha selektsiyali va marshrutlashgan axborot tarmoqlariga bo`linadi. Selektsiyali axborot tarmoqlarda monokanal asosida quriladigan abonent sistemasining o`zaro aloqasi, ular adreslangan ma`lumot bloklarini tanlash orqali amalga oshiriladi. Marshrutlashgan axborot tarmoqlarida uzatuvchidan qabul qiluvchiga kadrlarni uzatish uchun bir nechta marshrutlar ishlatilishi mumkin. Topologiya bo`yicha, ya`ni hisoblash tarmoq konfiguratsiyasi bo`yicha ikki sinfga bo`linadi: keng etkazuvchi (shirokovehatel`no`y) va ketma-ket tarmoqlar. Abonent va stantsiyalarning yig`indisi abonent sistemasi deb ataladi. Abonentlarni o`zaro aloqasini tashkil etish uchun uzatuvchi fizik muhit lozim. Uzatuvchi fizik muxit – bu aloqa yo`llari yoki kenglik (prostranstvo) bo`lib, ularda elektrik signallari tarqatiladi va ma`lumotlarni uzatuvchi apparaturalardan tashkil topadi. Uzatuvchi fizik muhit bazasidan kommuniktsion tarmoq tuziladi va u abonent sistemalari orasida axborotlarni uzatilishini ta`minlaydi. Bunday yondashish har qanday kompyuter tarmog`ini abonent sistemalarini va kommunikatsion tarmoq yig`indisi deb qarashni taqozo etadi. Tarmoqlar axborot uzatishni tashkil etish bo`yicha selektsiyali va marshrutlashgan axborot tarmoqlariga bo`linadi. Selektsiyani axborot tarmoqlarda monakanal asosida quriladigan abonent sistemasining o`zaro aloqasi, ular adreslangan ma`lumot bloklarini tanlash (selektsiyalash) orqali amalga oshiriladi. Marshrutlashgan axborot tarmoqlarida uzatuvchidan qabul qiluvchiga kadrlarni uzatish uchun bir nechta marshrutlar ishlatilishi mumkin. 3SIS. ABONEN 1. ABONENT SISTEMASI 2 . ABONENT SISTEMASI KOMMUNIKATSION TARMOQ

ABONENT TEMASI T SISTEMASI Rasm 6. Umumlashgan tarmoq strukturasi. Har qanday kommunikatsion tarmoq quyidagi komponentlarni o`z ichiga olishi kerak: Uzatuvchi, xabar, uzatish vositasi, qabul qiluvchi. Uzatuvchi – bu ma ` lumotlar manbai bo ` lgan qurilma abul qiluvchi - bu ma ` lumotlarni qabul qiluvchi qurilma . Xabar – uzatish uchun mo`ljalangan aniq formatli raqam ma`lumotlari. Uzatish vositalari – bu uzatuvchi fizik muhit va xabarlarni uzatishni ta`minlovchi maxsus apparatura. Hisoblash tarmoqlarida xabar va axborotlarni uzatish uchun turli aloqa kannalaridan foydalaniladi. Telefon va raqamli axborotlarni uzatish uchun maxsus kannalar keng tarqalgan. SHuningdek radiokanal va sun`iy yo`ldosh aloqa kannalari qo`llaniladi. Keng etkazuvchi fizik topologiyada kadrni hohlagan vaqtda uzatishga faqat bitta ishchi stantsiya (abonent tizim) ishlashi mumkin. +olgan ishchi stantsiyalar bu kadrni qabul qilishi mumkin, ya`ni bunda tuzilish selektsiyasi axborotlar bilan LXS uchun harakterlidir. Keng etkazuvchi tarmoq tuzilishining asosiy turlari – umumiy shina, daraxt, passiv markazli yulduz. Umumiy shinali tarmoqda – tarmoqni kengaytirish, boshqarish usullarini qo`llash oddiyligi, markazlashgan boshqarishni lozim emasligi, uning afzalligidir. Daraxtli tarmoq bir nechta aktiv takrorlovchilar yoki ―xabarlar‖ yordamida birlashtirish orqali tuziladi. Har bir daraxt navdasi segmentni tashkil etadi, bitta segmentni ishdan chiqishi qolgan segmentini ishiga ta`sir etmaydi. Passiv markazli ―yulduz topologiya turida, markazda passiv bog`lovchi yoki aktiv takrorlovchi – oddiy va ishonchli qurilmalar joylashgan bo`ladi.

Marshrutlashgan axborotlar uchun harakterli bo`lgan tarmoqlarda – ketma- ket tarmoq tuzilishida, ma`lumotlarni uzatish, bir ishchi stantsiyadan, qo`shni stantsiyaga ketma-ket uzatish bilan amalga oshiriladi, bunda tarmoqning turli uchastkalarida turli ko`rinishdagi fizik uzatuvchi muhit qo`llaniladi. Keng uzatuvchi tarmoqchaga nisbatan, ketma-ket tarmoq tuzilishida uzatuvchi va qabul qiluvchiga nisbatan pastrok talab qo`yiladi. Ketma-ket tarmoq tuzilishiga quyidagilar kiradi: YAcheykali (istalgan (proizvol`naya)), iearxik, aylana, zanjir, intellektual markazli yulduz, snejinka. Ketma-ket tarmoq tuzilishining ko`rinishlari: rasm 7. 1 2 3 4 A) B) 4 2 2 1 3 5 8 6 7 1 5 3 4 G) V) 1 3 4 5 6 2

D) a) yacheykali (istalgan): b) ieraxik: v) aylana; g)zanjirli: d) intellektual markazli yulduz: e) snejinka. Aloqa yo`lidan birgalikda foydalinishni tashkil etish kompyuterlarni manzilgohlash ethernet tarmoq muammolarini echishdagi standart misoldir. 1 6 5 4 2 3 9 8 7 G) 9 10 11 6 5 3 8 7 2 1 4

Tarmoqning kommunikatsion (aloqa) funktsiyasi foydalanuvchilarning masofadan turib o`zaro muloqat qilish imkoniyatini yaratadi. Foydalanuvchilar aloqa liniyasidan birgalikda foydalanish imkoniyatiga egadirlar. Kommunikatsion texnologiyaning eng muhim xususiyatlardan biri, bunda axborot manbalari aloqa liniyalari aloqa kanallari va texnik vositalardan bir vaqtning o`zida jamoa bo`lib, birgalikda foydalanishni tashkil etadi. Bundan tashqari foydalanuvchilarga videomuloqat qilish, videokonferentsiyalar uyushtirish, bir shahardan turib, ikkinchi shahar ko`chalarini tomosha qilish va x.k. imkoniyatlarini yaratib boradi. Aloqa menyusidan muloqat amalga oshirlganda esa aloqa kanali ham va unda ishtirok etuvchi biror bir texnik vosita ham monopol egallanmaydi. Foydalanuvchilar tarmoqda samarali ishlashi uchun lokal tarmoqda yordamchi dastur modullari bilan ta`minlanadi. Ular ayrim hollarda tarmoq OT bilan, ayrim hollarda alohida olinadi. Ular: * elektron pochta – xatlarni, fayllarni, ma`lumotlarni, tovush, faks va video xabarlarni etkazishni ta`minlaydi; * uzoqdan kirish vositalari - xuddi tarmoqga bevosita ulangandek lokal tarmoqga modem orqali ulanadi va kommpyuterda ishlaydi; * gurux bo`lib ishlash vositalari - birgalikda hujjatlar ustida ishlash, turli foydalanuvchilarning hujjatlar versiyasini kelishuvini ta`minlash, hujjat oborotini tashkil etishni tayminlaydi; * rezerv (zaxira) nusxalash dasturlari - lokal tarmoq kompyuterida saqlanayotgan ma`lumotlarni rezerv nusxasini olish; * lokal tarmoqni boshqarish vositasi - bitta ishchi joyining tarmoq resurslari yordamida boshqarishni amalga oshiradi. Kompyuterlar orasidagi aloqa, maxsus periferiya qurilmalari adapterlar yordamida bajariladi. Tarmoq kompyuterlari orasidagi o`zaro xarakat tarmoq adapteri va aloqa kanallari orqali amalga oshiriladi. Bundan tashqari turli xil periferiya qurilmalari - printerlar, modemlar va faks apparaturalaridan foydalaniladi. Katta tarmoq ishlarini boshqarishda shtat administratori tarmoqdagi

xatolarni testlab uni aniqlaydi, tuzatadi, rezerv nusxalarni yaratadi va tarmoq resurslari ishini nazorat qiladi. Ma`lumotlarni uzatish apparaturalari (Data Circuit Terminatinq Eguipment DCE) va bevosita ma`lumot uzatuvchi apparatga ulanuvchi asboblar (Data Terminal Eguipment; DTE) (kompyuter, kommutator, marshrutizatorlar) foydalanuvchining aloqa yo`lida ishlatiladigan apparaturasiga kiradi. Aloqa liniyasidan birgalikda foydalanishni tashkil etishda tarmoqda uzatilayotgan so`rov, xabar va ma`lumotlar bir necha mayda bo`laklarga bo`lingan ―paket‖lar ko`rinishida amalga oshiriladi. Bu paketlar TSR (Transfer Control Protocol) paketlari deb ataladi. Har bir TSR paket tarkibida jo`natuvchi va qabul qiluvchi IP adreslar mavjud bo`ladi. Amaliyotda internetning real, fizik bog`lanishlar orqali tashkil topgan tarmog`idagi kompyuterlar bilan virtual informatsion fazoni tashkil etuvchi elektron xujjatlari har xil adreslar yordamida ifodalanadi. Tarmoq tarkibiga kirgan har bir kompyuter to`rt qismdan tashkil topgan o`z adresiga ega, masalan: 142.26.137.07. Ushbu manzil IP (internet protokol) manzil deb ataladi. Kompyuterlarni nomlash uchun (identifikatsiyalash) 32 razryadli IP adres ishlatiladi. IP adresda tarmoq nomeri va unda ko`rsatilgan kompyuter nomeri bo`ladi. Har bir tarmoq adresi Internet tarmog`ining informatsion markazi tomonidan beriladi. Tarmoqlardagi boshqa kompyuterlar bilan aloqani tashkil etishda bunday adreslardan foydalanish foydalanuvchiga noqulaylik keltirib chiqaradi. SHuning uchun domen nomlar kiritilgan. Bu tizimda tarmoq kompyuterdan foydalanuvchi uchun qulay bo`lgan nomlar ko`rsatilgan. Bu nomlarda mos adreslar yashiringan bo`ladi. Domen nomi ikki qismdan iborat bo`ladi: korxonalar identifiqatori va nuqtalar bilan ajratiladigan domen identifikatori. YUqori darajali domenlarga kuydagilar kiritilgan: com – tijorat tashkilotlari uchun masalan: Microsoft.com.ibm.com. edu – o`quv muassalari uchun, masalan: vcu.edu (virgima Commowealth

University), cmu. Edu (Kornegi Mellon Universiteti) gov – davlat muassasalari uchun: masalan: Watehouse. Gov (oq uy). org – notijorot tashkilotlar uchun, masalan: irex. org (ayreks tashkiloti). Net- internetning xizmat provayderlari uchun, masalan: internec. net ( inter NTC) Davlatlarni izohlovchi domen kodlari mavjud: · UZ O`zbekiston · LI Lixtenshteyn · UK Buyuk Britaniya · CH Xitoy · CA Kanada · RU Rossiya · CH SHveytsariya · DE Germaniya · AV Avstraliya Internet adreslaridan foydalanuvchilarga tarmoqga ulangan kompyuterda ularning registratsion nomlari bo`lishi mumkin. Bu nomdan so`ng @ belgi bo`ladi. Barcha tomondagilar kompyuter nomiga birlashtiriladi. Masalan: kompyuterda Axmad nomi bilan registratsiya qilingan foydalanuvchi, internetdagi mavjud nom tutoz. sptu. edu adresi quydagicha bo`ladi: axmad @ tutoz. sptu. edu. Internetda nafaqat insonlar nomi, balki guruxlar nomi ham ishlatilishi mumkin. Axtarish yo`lini qayta ishlashda domenlarda maxsus server nomlari mavjud. Ular domen nomlarini mos raqam adreslariga qayta shaklantirib beradi. Bir necha kompyuterlarni birlashtirishda ularni manzilgohlash muammolari paydo bo`ladi. Ular manzilgohlash raqamli (masalan, 129.26.255.255) va belgili (site. domn.ru) bo`lishi mumkin. Bitta va o`sha manzilni turli formatlarda yozish mumkin. 129.26.255.255 raqamli manzilni o`n oltilik raqamlari bilan 81. 1a.ff.ff deb yozish mumkin.

Manzilgohlash nafaqat alohida interfeyslarni nomlash uchun, balki ularni guruhlarini (guruh manzillarini) manzilgohlash mumkin. Guruh manzillarini yordamida ma`lumotlarni bir vaqtning yozida bir nechta uzellarga yuborish (jo`natish) mumkin. Kompyuter tarmoqlari texnologiyalarining ko`pida keng etkazuvchi topologiyalarining ko`pida keng etkazuvchi manzillar ishlatiladi. Bunday adreslar bo`yicha jo`natilgan ma`lumotlar barcha tarmoq uzellariga etkazilishi kerak bo`ladi. Ko`pchillik manzillar, manzilgohlash sxemasi bo`yicha krititilishi mumkin buni adresli kenglik deyiladi. Adresli kenglik - yassi (chiziqli) yoki ierarxik bo`ladi. CHiziqli (YASSI) adresli kengik hech qanday strukturalashtirilmagan, ierarxik adreslash sxemasida, ular bir - biriga kiritilgan (taxlangan) guruhchalar ko`rinishida bo`lib, adres doirasini ketma - ket qisqartirib, oxirida alohida tarmoq interfeysini aniqlaydi. Belgili manzilgohlash odamlarga qulay, ammo formatning o`zgaruvchanligi va katta uzunligi hisobiga ularni tarmoqdan uzatilishi uncha tejamli emas. Manzillarni bir turdan ikkinchisiga o`tkazish uchun maxsus yordamchi protokollar ishlatiladi. Bunday protokollarni - manzillarga ruxsat etish protokollari deyiladi. Ierarxik sonli manzillarning turli tarmoq IP va IPX manzillaridir. Bularda ikki darajali ierarxik bo`lib, manzil katta qism - tarmoq nomerli (tartibli) va kichik - uzel nomeri (tartibi) ga bo`linadi. Bunday bo`linish tarmoqlar orasida faqatgina tarmoq tartibiga asoslangan xabarlarni uzatish mumkin, uzel tartibi esa, xabar uzatilgach kerakli tarmoqga etkazish uchun ishlatiladi. Zamonaviy tarmoqlarda uzellarni manzilgohlash uchun bir vaqtning o`zida yuqorida ko`rsatilgan sxemalardan foydalaniladi. Tarmoq texnologiyasi Ethernet - hisoblash tarmog`ini tuzish uchun etarli, kelishilgan standart (andoza) bayonnoma va ularni bajaruvchi dasturiy apparat vositalarining to`plamidir. Bu to`plam minimal vosita to`plami bo`lib, ular yordamida ishga qobiliyatli tarmoq tuzish mumkin. Ayrim vaqtlarda tarmoq

texnologiyasi deb ham ataydilar, Ethernet asosida istalgan tarmoqning bazasi tuziladi. Ma`lumotlarni taqsimlovchi muhitga uzatuvchi tasodifiy kirish usuli asosiy tamoyini tashkil etadi. Ethernet standartida elektr aloqalarining topologiyasi qat`iy belgilangan, kompyuterlar taqsimlovchi muhitga ―umumiy shina‖ strukturasiga mos ravishda ulanadi. SHinaning vaqt bo`yicha taqsimlanishi yordamida ikkita kompyuter ma`lumotlar bilan olmashadi. Aloqa yo`liga kirishni boshqarish Ethernetning maxsus kontroleri bo`lgan - tarmoq adapteri orqali amalga oshiriladi. koaksial kabel Rasm 9. Ethernet tarmoq. Ethernet tarmoq shunday tuzilganki, ma`lumotlarni uzatuvchi taqsimlaydigan muhitni kadrni tushishida barcha tarmoq adapterlari bir vaqtning o`zida bu kadrni qabul qiladi. Kadrning boshlang`ich maydonning birida joylashgan manzilni vazifasini taxlil qiladilar va bu manzil agar ularning shaxsiy manzili bilan mos tushsa, kadr tarmoq adapterining ichki buferiga joylashadi. SHunday qilib, manzilchi - kompyuter unga tegishli bo`lgan ma`lumotlarni oladi. Ayrim xollarda ikkita yoki undan ortiq kompyuterlar, tarmoq bo`sh deb, axborotlarni uzatadi, bunday holda tarmoq bo`yicha uzatilayotgan ma`lumotlarni to`g`ri kelishiga to`sqinlik qiladi - bunday xolat kolliziya deb ataladi. Ethernetning asosiy afzalligidan biri shundaki uning tejamkorligidir. Bu tarmoqlarni tuzish uchun har bir kompyuter uchun bittadan tarmoq adapteri va komp‘yuter tarmoq adenteri

kerakli uzunlikdagi koaksial kabelli bitta fizik segment kerak xalos. Bundan tashqari Ethernet tarmog`ida etarli darajada muhitga kirish, manzilgoxlash va ma`lumotlarni uzatish algoritmi oddiy tuzilgan, shuni ham aytish joizki Ethernet tarmog`ini kengaytirilishi yaxshiligi, ya`ni yangi uzellarni ulashni engilligi uning afzalligini yana bir bor oshiradi. Kompyuter tarmog`ining strukturalari Lokal va global (katta) tarmoqlarni strukturalashtirish sabablardan biri bu shundan iboratki, 10 – 30 dan ortiq kompyuterlar ko`pincha topologiyaning umumiy shina, xalqa, aylana, yulduz turlarning biri bilan bog`lanadi. Bunday bog`lanishda tarmoq kompyuterlari, boshqa kompyuterlarga kirishda bir xil xuquqga ega bo`ladi. Albatta bunday bir xil struktura kompyuterlarga xizmatni va tarmoq ekspluatatsiyasini engillashtiradi. Biroq, katta tarmoqlarni tuzishda aloqaning bir xil strukturasining afzalligi uning kamchiligiga aylanib qoladi. Bunday tarmoqlarda namunaviy strukturani ishlatish turli cheklanishlarga olib keladi: * uzellar orasidan uzunlikni cheklash; * tarmoqdagi uzel sonini cheklash; * tarmoq uzellari bilan paydo bo`ladigan trafik intensivligini cheklash. Masalani Ethernet texnolgiyasi bo`yicha ingichka koaksial kabel bilan 185 metr uzunlikdagi kabelni ulaydi, unga 30 tadan ortiq bo`lmagan kompyuterlar ulanadi. Biroq, agar kompyuterlar o`zaro axborotlar bilan almashayotgan bo`lsa, ayrim hollarda kabelga ulangan kompyuter sonini 20 gacha, yoki 10 taga kamaytiriladi; buning, sababli har bir kompyuterga tarmoqning umumiy o`tkazuvchanlik qobiliyati etarli bo`lishi kerak. Bunday cheklanishlarni bartaraf qilish uchun maxsus asbob - uskunalardan foydalaniladi. Fizik aloqalar topologiyasi: tarmoqning fizik va logik strukturalaridan iborat.

Fizik aloqaning konfiguratsiyasi kompyuterlarni elektrik ulanishlarini aniqlaydi. Logik aloqa tarmoq uzellari orasidagi tashkil etadi. Tarmoqning umumiy uzunligini ko`paytirish maqsadida lokal tarmoqning kabelning turli segmentlarini fizik ulash uchun kommunikatsion qurilmaning oddiy takrorlovchi (povtoritel`) (reprator) ishlatiladi. Takrorlovchi bir tarmoq segmentidan kelayotgan signallarni uning boshqa segmentiga uzatadi. takrorlovchi takrorlovchi takrorlovchi Rasm 10 Takrorlovchi Ethernet tarmog`ini uzunligini oshirishga imkon beradi. Bir nechta portlarni va bir nechta fizik segmentlarni ulovchi takrorlovchilarga kontsentratorlar yoki xablar deyiladi. Kontsentratorlar lokal tarmog`i baza texnologiyalari uchun xarakterlidir: - lokal tarmoqlar: Ethernet, Arc NEF, Token Rinq, FDDI, Fast Ethernet, Giqabit Ethernet. Istalgan texnologiyada kontsentratorlarning ishlashida ko`p umumiylik mavjud. Ular bir portdan kelgan signallarni boshqa o`zining portlariga uzatib beradi. Ular aynan portlarda kirish signallari bilan farq qiladi xalos. Ethernet kontsentratori o`zining barcha kirish signallarini takrorlaydi, undan tashqari qaysi portdan signal kelsa, uni ham takrorlaydi (rasm 2.9. a). Token Rinq kontsentratori ayrim portlardan kelgan signallarni takrorlaydi, ya`ni keyingi kompyuter xalqasi ulangan bitta port signalini takrorlaydi (rasm 2.9. b). m185 terminator terminator

Rasm 11 Turli texnologiyali kontsentratorlar. Ko`p hollarda fizik va logik tarmoq topologiyalari bir - biriga mos bo`ladi. a) b)

fizik xalka Logik xalqa a) fizik topologiyaga ega. b) umumiy fizik shina Fizik topologiyaga ega bo`lgan kompyuterlar xalqa kabeliga kirishga ruxsatni, maxsus kadrni bir - biriga uzatish hisobiga oladilar. Kadr - marker ham xuddi o`sha tartibda kompyuterdan kompyuterga ketma - ket uzatiladi, ya`ni fizik xalqa hosil qilib, markerni A kompyuter V ga, V kompyuter S kompyuterga v.k. uzatadi. b) logik va fizik topologiyalarni mos tushmaganligi. Bunda fizik kompyuterlar umumiy shina topologiyasi bo`yicha ulangan. Bu erda marker xalqa tartibda uzatiladi va fizik aloqani takrorlamaydi, balki tarmoq adapterlarining logik konfiguratsiyasi bilan aniqlanadi. Kontentratorlar yordamida tarmoqni strukturalash na faqat tarmoq uzellari orasidagi masofani ko`paytirish balki uning mustahkamligini ham oshirib beradi. А В С A V S D E F Д Е F

Kompyuter tarmog`ining mantiqiy strukturasi Lokal hisoblash tarmoq tarkibiga kiruvchi hisoblash mashinalari, qaerda hisoblash tarmog`i barpo etilayotgan bo`lsa, shu hududda joylashgan bo`ladi. SHuni ta`kidlash kerakki, fizik muhitga murojaat usuli va tarmoqni boshqarish metodlari uchun EHM abonentlari qanday joylashganligi befark emas. SHuning uchun LXS ning topologiyasiga (mantiqiy strukturasiga) murojaat qilish kerak. Tarmoq topologiyasi – bu tarmoq uzellarini geometrik sxemalarini mantiqiy bog`lanishidir. Har qanday kompyuter tarmog`i uzellar to`plamidan iborat deb qarash mumkin. Uzel – bu tarmoqning uzatuvchi vositasiga bevosita ulanuvchi har qanday qurilma. Lokal hisoblash tarmog`i uchun uchta tipik topologiya turi mavjud. Xalqa (aylana), shina va yulduz. Xalqa topologiyasi – tarmoq uzullarini berk egri uzatuvchi muhit kabeli bilan bog`lanishni taqazo etadi. Tarmoq uzelining bitta ―chiqish‖i boshqa tarmoq uzelining ―kirish‖i bilan bog`lanadi. Uzatuvchi va qabul qiluvchi har bir oralik uzel uzatilgan xabarni retranslyatsiya qiladi qabul qiluvchi uzel uni tushununadi va faqat adreslangan xabarni qabul qiladi. UZEL 1 UZEL 2 UZEL 3 UZEL 6 UZEL 5 UZEL 4

Rasm. 12. Xalqali tarmoq topologiyasi. Xalqa topologiyasi katta bo`lmagan masofadagi tarmoq uchun ideal topologiya bo`lib hisoblanadi. Markaziy uzelning mavjud emasligi uning mustahkamligini ta`minlaydi. Axborotlarni retranlyatsiya uchun uzatish muhitiga xohlagan turli kabellar ishlatilishi mumkin. Bunday tarmoq uzellarni ketma-ket xizmat qilishi uning tezligini pasaytiradi, bitta uzelning ishdan chiqishi esa, xalqaning ishini buzadi va axborot uzatish traktini saqlash uchun maxsus chora qabul qilishni talab qilinadi. SHina topologiyasi – oddiy topologiya bo`lib hisoblanadi. Unda uzatish muhiti sifatida koaksial kabel ishlatishi bilan bog`liq. Tarmoqning uzatish uzelidan ma`lumotlar shina bo`yicha ikki tomonga tarqaladi. Axborot barcha uzelarga kelib tushadi, lekin axborotni qaysi biriga adreslangan bo`lsa, faqat usha uzel qabul qiladi. Xizmat qilish parallel tartibda olib boriladi. UZEL 5 UZEL 6 UZEL 7 Rasm 13. SHinali tarmoq topologiyasi. UZEL 1 UZEL 2 UZEL Л 3 UZEL 4

LXT ning shinali topologiyasi yuqori tezlikni ta`minlaydi. U alohida uzellarning buzilganligiga bog`liq bo`lmaydi. YUlduzsimon ko`rinishdagi topologiya markaziy uzelga asoslangan bo`lib, unga pereferiyali uzellar ulanadi. Har bir pereferiyali uzel o`zining alohida markaziy uzel bilan aloqa yo`liga ega. Barcha axborotlar, retranlyatsiya qiluvchi, tarmoqdagi informatsion oqimini marshrutlaydigan, qayta ulaydigan markaziy uzel orqali uzatiladi. YUlduzsimon topologiyasi LXT uzelarini bir-biri bilan o`zaro aloqasini qisqartirilishga olib keladi va soddaroq tarmoq adapterlarini qo`llashga imkon beradi. Rasm 14 YUlduzsimon tarmoq topologiyasi. YUlduzsimon topologiyada LXT ning ishlash qobiliyati butunlay markaziy uzelga bog`liq bo`ladi. Tarmoqni logik strukturalash asosan o`rta va katta tarmoqlar uchun taaluqlidir. Bunda tarmoqning turli fizik segmentlari orasidagi uzatilayotgan trafikni qayta taqsimlash muammosi echiladi. Katta tarmoqlarda axborot oqimi bir xil bo`lmaydi: tarmoq ko`p (mo`l) ishchi guruh tarmoqchalar, bo`limlardan, korxona filiallaridan tashkil topgan. Ayrim hollarda axborotlarni intensiv almashuvi kompyuterlar aro kuzatilsa, va lokal ishchi guruhlaridan tashqarida joylashgan kompyuter resurslarining kichik qismiga murojaat etiladi. UZEL 1 UZEL 2 MARKAZIY UZEL UZEL 3 UZEL 4

SHina, xalqa, yulduzli tarmoq topologiyalarida fizik segmentni bitta taqsimlaydigan muhit deb qaralishi katta tarmoqdagi axborot oqimi strukturasiga to`g`ri kelmaydi. Masalan, umumiy shinali tarmoqda istagan kompyuterning o`zaro xarakati har doim axborotni almashtirishni egallagan, shuning uchun tarmoqda kompyuter sonini ko`paytirishda shina tor joy bo`lib qoladi. Bitta bo`lim kompyuterlar boshqa bo`lim kompyuterinini almashini kutib qoladi. Logik strukturalashtirishda mostlar, kommutator, marshrutizator va shlyuzlar ishlatiladi. Tarmoq xizmatlari. ―Ochiq – tizim va standartlash muammolari xaqida tushuncha‖ Tarmoq avvalam bor, uning foydalanuvchilarga informatsion xizmat ko`rsatish uchun yaratilgandir. Xizmat turlari nihoyatida ko`p va xilma xil bo`lib, ularni quyidagi guruxlarga ajratish mumkin. · WWW- elektron saxifa xizmati · Elektron-pochta xizmati. · Telekonferentsiya · Fayllarni uzatish · Telnet xizmati · Ma`lumotlarni izlash xizmati World Wide Web (WWW- jahon o`rgimchak turi) – Internetning eng yaxshi xizmatlaridan bo`lib, matn, grafik axborot, tovushli fragmentlardan tashkil topgan xujjatlar bilan ishlash imkoniyatini yaratib beradi. WWW tizimi Internet tarmog`ining istalgan qismida joylashgan serverdagi xujjatni topib foydalanuvchi kompyuteriga chaqirib berishni ta`minlaydi. WWW ning muhim xossalaridan biri xujjatlarga gipermatn ishoratlari (jo`natmalari) kiritilishi mumkunligidir. Elektron pochta (E-mail) Internetdagi keng foydalanadigan xizmatlardan biri hisoblanadi. Bunda axborotlarni jo`natish, ukish, xatlarga javob berish va ma`lumotlar uzatish jaryonlarini bajarish ancha engil bajariladi.

E-mail kompyuter tarmog`idagi tarqoq foydalanuvchilar orasidagi eng qulay vositadir. Internet global tarmog`ida elektron pochta INTERNET EXPLORER brauzeriga o`rnatilgan OUTLOOK EXPRESS dasturi asosida amalga oshiriladi. Telekonferentsiya xizmati tarqoq holda joylashgan ko`p foydalanuvchilarni o`zaro o`zluksiz ―mulokot‖ qilish uchun mo`ljallangan tizimidir. Internetdan foydalanuvchilar uchun telekonferentsiya deb nomlangan guruxiy munozaralarda ishtirok etish imkoniyatini yaratuvchi tizimidir. USENET konferentsiya ro`yxati minglab mavzularni o`z ichiga oladi, shuning uchun undan foydalanish uchun, konferentsiya mavzularining ierarxik nomlarini qoidalarini bilish va unga mos holda ularni o`rnatish lozim. Fayllarni uzatish- FTP (File Transfer protocol) protokoliga asoslangan axborot xizmati internetida birinchi yaratilgan tizimlaridan hisoblanadi. Bu xizmat kompyuterdagi FTP – dasturidan foydalangan holda masofadagi kompyuterga ulanib, kirish mumkin bo`lgan fayllar ro`yxati bilan tanishadi, hamda ulardan o`z kompyuteriga nusxa kuchiradi. FTP tarmoq bo`yicha istalgan shakldagi (matn, tasvir, bajariluvchi dastur, tovush-yozilgan va x.k.) fayllarni yuborishi mumkin. FTP ―mijoz – server‖ arxitekturali tizimlarga misol bo`la oladi. Bunday tizimlarda bir kompyuterda ―mijoz‖ deb nom oluvchi maxsus dasturdan foydalaniladi. Foydalanuvchi shu dastur yordamida masofadagi server deb nomlangan kompyuterdagi boshqa dastur bilan bog`lanadi. Telnet- xizmati (boshqa kompyuterlar bilan o`zaro aloqa). Telnet boshqa kompyuter bilan aloqaga kirishni ta`minlaydi. Telnet orqali aloqani o`rnatib, foydalanuvchi boshqa kompyuterda guyoki o`ziniki bilan ishlayotgandek. Amalda Telnet kirishni ochib beradi, ammo o`zaro aloqani tagkil etish chet kompyuter orqali belgilanadi. Telnet programmasi foydalanishga juda qulay. Uning yordamida tarmoqka ulangan biron-bir kompyuter bilan aloqa o`rnatish uchun uning

Internetdagi tulik manzilni bilish kifoya. Kerakli kompyuter bilan ulanishda komandada uning manzili ko`rsatiladi. Ulanish jarayonida xost-kompyuter foydalanuvchining nomini suraydi. CHet tizim bilan ishlash uchun foydalanuvchi unga kirish xukukiga ega bo`lishi shart. Ma`lumotlarni izlash xizmati. Internetda ma`lumotlarni topishda izlash tizimlari bajaradi. Bu izlash tizimlari ma`lumotlar katalogiga va maxsus izlash tizimiga ega. Ular yordamida ma`lumotlarni tez izlab topish mumkin. Izlash tizimlaridan ommabop sistemalarni keltirish mumkin. Yahoo – taniqli va foydalanishga qulay qidiruv sistemasi. http//www.yahoo.com Hotbot http: //WWW.Hotbot.com/ – ixtiyoriy mazmundagi ma`lumotlar omboriga ega. Turli xildagi servis xizmatlarini ko`rsatadi. Elektron adres, telekonferentsiya va Web-saxifalarni kidiradi. Lycos http://WWW.Lycos.Com/ – eng keksa ommaviy qidiruv sistemalardan biri bo`lib, keng foydalanuvchilar doirasiga kiradi. Rambler http://WWW. Rambler. ru/– Rossiya eng katta qidiruv sistemasi. 10 500 Rossiya serverlarida qidiruv olib boradi. Assalom Internet http://WWW Assalom. uz/ – O`zbekistondagi birinchi qidiruv sistemasi. Resurslarni ko`paytirish imkoniyatlari mavjud. Welcome to Uzbekistan http://www.gov.uz/ / – O`zbekiston Respublikasi xukumati saxifasi. Rasmiy axborot, Oliy majlis karorlari xaqida ma`lumot beradi. Uzbekistan Reference http://www.book.uz/ / – O`zbekiston xaqidagi axborotni o`z ichiga oladi.

Ochiq - tizim va standartlash muammolari xaqida tushuncha Amalda hisoblash tarmoqlarini barpo etish va uni rivojlantirish tarmoq sistemalarini tashkil etishdagi barcha kompleks savollar bo`yicha standartlarni (andoza) ishlab chiqish zarurligiga olib keldi. 1978 yil andozalash bo`yicha Xalqaro tashkilot (SXT) ochiq tizimning etti darajali o`zaro harakatdagi etalon modelini tavsiya etdi, bu keng tarqaldi va tan olindi. Bu mavjud hisoblash tarmoqlarini taxlili uchun asos bo`lib, yangi tarmoq va standartlarni aniqlashni tashkil etadi. Tarmoqlarda o`zaro harakatdagi jarayonlar funktsional muxit yordamida bog`lanadi, ular ma`lum qoida bilan jarayon bajarilishini ta`minlaydigan bayonnomalardir. Ochiq - tizimning o`zaro harakat modelining etaloniga mos holda abonent tizimi amaliy jarayonlar bilan taqdim etiladi. Abonent tizimi etti funktsional pog`onaga (darajaga) bo`linadi. Bitta ramkadagi funktsional darajada bajariladigan funktsiya va protseduralar shu daraja protokoliga mos keladi. Funktsional darajalar kat`iy ierarxik asosda o`zaro harakatda bo`ladi: har bir daraja kuyi daraja xizmatlaridan foydalanadi va o`z navbatida har bir daraja yuqori joylashgan darajaga xizmat qiladi. Abonent tizimining bir nomli darajadagi o`zaro harakatdagi aloqa bayonnoma andozalashtirish tarqatiladi. Ochiq-tizim etalon modeliga mos ravishda hisoblash tarmoqlarini barpo etishda, tarmoqlarda turli klass EHMlaridan foydalaniladi. SHuning uchun etalon modelining talablarini qanoatlantiradigan tarmoq – ochiq tarmoq deb ataladi. Kompyuter tarmoq apparatli va dasturiy vositalarining xalqaro standartlari va standart steklari EHMdan axborotlarni kommunikatsion muxitga uzatishni kompyuter tarmoq apparatli vositalari yordamida amalga oshiriladi. Lokal tarmoqka kompyuterlarni

birlashtirishda, axborotlarni tarmoq bo`yicha qabul qilish va tarmoqka uzatish uchun tarmoq kontrolleri har bir ulanadigan kompyuterga kuyilishi talab etiladi. EHMni aloqa kanallari bilan tutashtirish vazifasini bajaruvchi texnik qurilma tarmoq adapterlari deyiladi. Bitta adapter EHMni bitta aloqa kanali bilan tutashtirishni ta`minlaydi. Bir kanalli adapterlardan tashqari ko`p kanalli qurilma – ma`lumotlarni uzatuvchi mul`tipleksorlar qo`llaniladi. Ma`lumotlarni uzatuvchi mul`tipleksorlar EHMni bir nechta aloqa kanallarini tutashtiruvchi qurilmadir. Hisoblash tarmog`i barpo etilishining birinchi kadamlarida mul`tipleksorlar ma`lumotlarni teleqayta ishlash sistemalarida qo`llanilgan. Keyinrok murakkab konfiguratsiyali va katta mikdordagi abonent tizimlaridan tashkil topgan tarmoqlar barpo etilgandan sung, tutashtirish vazifasini bajaruvchi maxsus aloqali protsessorlar ishlatildi. Aloqa kanali hisoblash tarmog`ining kimmat komponentlaridan hisoblanadi. SHuning uchun qator hisoblash tarmoqlarini tuzishda aloqa kanallarida tejash maqsadida ichki aloqa kanallarini bitta tashki aloqa kanaliga kommutatsiya qilinadi. Kontsentrator – chastotali taqsimlashda bir nechta aloqa kanallarini kommutatsiyalaydigan qurilma. Takrorlovchi signalni fizik uzatuvchi muxitga qaraganda uzoq masofaga uzatishda signal amplituda va formasini saqlashni ta`minlaydigan qurilmadir. Lokal va distantsion takrorlovchilar mavjud. Lokal takrorlovchilar tarmoq fragmentlarini 50 mgacha masofadagilarni ulaydi. Distantsionlar esa 2000 mgacha. Ayrim tarmoq turlarida kompyuterlar bevosita kabellar orqali ulanadi, boshqalarida esa kabellarni ulash maxsus qurilma kontsentrator (hub)lar bilan amalga oshiriladi. Ayrim tarmoqlarda kabellar radio uzatish bilan almashtirilishi mumkin. Kompyuter tarmoqlarida fizik uzatuvchi muxit, cheklangan uzunlikdagi kabeldan iborat, tarmoqni uzunligini ko`paytirish maqsadida maxsus takrorlovchi qurilmalar ishlatiladi. Takrorlovchi – bu mavjud turdagi fizik uzatuvchi muxit mo`ljallangan masofadan signalni uzoq masofaga uzatishda, signal amplitudasi va formasini ta`minlovchi qurilmadir.

Takrorlovchilar lokal va distantsion (masofaviy) bo`ladi. Lokal Takrorlovchi 50 mgacha masofadagi, distantsion esa 2000 mgacha tarmoq fragmentlarini ulaydi. Serverlar – lokal tarmoqni ishlashini ta`minlash uchun maxsus kompyuterserver ajratilgan bo`ladi. Serverlar diskida birgalikda ishlatiladigan dasturlar joylashgan bo`ladi. Lokal tarmoqning qolgan kompyuterlari ishchi stantsiyalar deb ataladi. 20-25 tadan ortiq kompyuterdan tuzilgan tarmoqlarda serverning bo`lishi shart, aks holda ishlash tezligi uncha baland bo`lmaydi. Programmali vositalar tarmoqlarda foydalanuvchining ishi samarali bo`lishi uchun ishlatiladi. Ular gohida tarmoq OT bilan, gohida alohida taqdim etiladi: – Elektron pochta – fayllar, ma`lumotlar, tovush, faksimile va video xabar, xatlarni etkazishni ta`minlaydi. – Uzoqdan kirish vositasi – modem yordamida lokal tarmog`iga ulanishni ta`minlaydi va kompyuterda, xuddi u tarmoqqa ulangandek ishlaydi. – Gurux ishlari vositalari – xujjatlar ustida birgalikda ishlashni, turli foydalanuvchilarning xujjat versiyalarini ta`minlashni, dasturlarni ishlab chiqishda xujjat axborotlarni tashkil qilishda qo`llaniladigan vositalardan iborat. Kompyuter tarmoq xalqaro standartlari va standart steklari Fizik darajadagi standartlar MKKTT rekomendatsiyalari bilan aniqlangan. Raqamli uzatish X.21 va X.21-bis protokollarni qo`llash taqdim etiladi. Hozirgi vaqtda LXT uchun Elektron va radiotexnika bo`yicha injenerlar institutida (NIER) ishlab chiqilgan tarmoq standartlari ishlatimoqda. NIER 802 kommiteti qator standartlarni ishlab chiqaradi, ularning bir qismi ISO va boshqa tashkilotlardan qabul qilingan. Lokal hisoblash tarmog`i uchun quyidagi standartlar mavjud: – 802.1 – yuqori darajalar va administrativ boshqarish.

– 802.2 – ma`lumotlarni logik zvenosini boshqarish. – 802.3 – muxitga bilmasdan (sluchayno`y) kirish metodi. – 802.4 – markerli shina. – 802.5 – markerli xalqa. – 802.6 – shahar tarmog`i. OSI - bu standartlarni ishlab chiqaruvchilarga bog`liq bo`lmagan xalqaro stek hisoblanadi. A+SH xukumat boshlig`i o`zining GOSIP dasturida uni quvvatlaydi. * TCP/IP - stek bu AQSH mudofaa vazirligi tomonidan ARPAneteksperimantal tarmoq aloqasi uchun 20 yil oldin ishlab chiqilgan. TCP/IP stek fizik va kanal darajasidagi - quyi darajalarni quvvatlaydi. Lokal tarmoq uchun - Ethernet, Token Ring, FDDI, global tarmoq uchun SLIP, ppp protokollari va territoriya tarmoqlari X.25 va ISDN. * IPX/SPX stek - Novell firmasining orginal steki bo`lib, NETWARE tarmoq operatsion tizim uchun ishlab chiqmagan. IPX/SPX ning xususiyatlari OC NETWare ga mos tushib, shaxsiy kompyuterlardan tashkil topgan xajmi katta bo`lmagan lokal tarmoqlarda ishlatiladi. Hozirda IPX/SPX steki na faqat NETWare balki SCOUNIX, Sun Solaris Microsoft Windows NT/2000 kabi ommabop tarmoq operatsion tizimlarida ham qo`llanilmoqda. NETBIOS/SMB - stek - bu IBM va Microsoft kompaniyalarining maxsulotlarida ishlatiladi. NETBIOS 1984 yilda IBM PCning kiritish - chiqarish baza tizimlar standart vazifalarini tarmoqni kengaytirish uchun ishlatiladi. Amaliy SMB Telnet FTP, SNMP NCP, SAP X.400 X.500 FTAM

SMTP WWW Taqdim Etuvchi Takdim etuvchi OSI protokol Seansli NEIBIOS TCP OSI seans protokoli Transportli SPX OSI transport protokoli Tarmoqli IPX, RIP NLSP OSPF IPX RIP NLSP ES – ES IS - IS Kanalli 802,3 (Ethernet). 802.5 (Token RING) FDDI, Fast Ethernet, ATM, xX.25. hap - B fizikaviy Kaoksial, ekranlashtirilgan va ekranlashtirilmagan, ―vita para‖, optotolali, radio to`lqin OSI modelining darajasi kompyuter tarmoq standartlash va modulligi Zamonaviy tarmoqlar ko`p darajali tamoyil bo`yicha barpo etilmokda. Standartlash bo`yicha xalqaro tashkilot OSI ochiq - tizim modeli darajalar o`rtasidagi vertikal standartni o`zaro bog`lanishini yoritib beradi. Standartlash bo`yicha etti darajali etalon modeli OSI 1978 yil barpo etildi. Hozirda esa, u keng tarqalgan bo`lib, ochiq - tizim uchun ishlatilib kelmokda. Bu etti funktsional darajalar abonent sistemalarini o`zaro harakatdagi jarayonlarini mustaqil tarkibiy qismi deb qaraladi. Ularning vazifalarini protokollar darajasi bo`yicha ko`rib chiqamiz. 1-daraja – kanalli daraja.

Ma`lumotlarni uzatish kanali bilan bevosita bog`langan bo`lib, axborotlarni tashuvchi elektr signallar uchun fizik yo`l bilan ta`minlaydi. 2-daraja – kanalli daraja. Ma`lumotlar blokini (kadrlarni) 1-darajadan xatosiz uzatishni ta`minlaydi. U bit oqimida kadrni boshlanishini va tugallanishini aniqlaydi, kadrlar yoki ketmaketlik, xato bor-yo`qligini tekshiruvchi va uni tuzatuvchi protseduralarni ulaydilar. 3-daraja – tarmoqli daraja. Bu daraja tarmoqdagi istalgan ikkita nuqta aloqasini ta`minlash uchun unga 2 daraja taqdim etgan barcha imkoniyatlardan foydalanadi. Bu daraja ko`p aloqa yo`llariga ega bo`lgan tarmoq bo`yicha axborotni (provodka) kuzatish, yoki marshrutlashni talab qiladigan birgalikda ko`plab ishlaydigan tarmoqlarni, ya`ni ma`lumotlarni kaysi yo`ldan uzatilishini aniqlashni amalga oshiradi. Marshrutlash, adreslarni qayta ishlashni bajarish shuningdek, demul`tepleksorlash shu darajada bajariladi. Tarmoqli daraja ishlash bo`yicha 2 turi mavjud: 1. Virtual kanal usuli–bunda chaqiriq bo`yicha aloqa kanali o`rnatilib, axborot uzatiladi va axborot tugashi bilan kanal yopiladi. 2. Deytagramm usuli–bu usul mustaqil bo`lib, ular uzatadigan barcha zarur axborotlarni o`zida mujassamlashtiradi. 4-daraja – transportli daraja. Kompyuter tarmoqlarida bajariladigan jarayonlar o`rtasida paket axborotlarni uzatishni reglamentlashtiradi. Ma`lumotlarni uzatilishini tashkil etilishini tugatadi, oqim ma`lumotlarini ―skvoznoy‖ asosda tekshiradi. Axborotni oldingi kurinishi bo`yicha bloklardan axborotlarni tuplaydi. Bu daraja ko`plab tarmoq va shlyuzlarda aloqani ta`minlash uchun mukammal va ishonchli adreslash sxemasini o`z ichiga olishi kerak. Transport daraja–barcha yuqori darajalardan istagan detallarni va ma`lumotlarni uzatish muammolarini berkitadi, u o`zidan kuyi daraja bilan standart o`zaro harakatni ta`minlaydi. 5-daraja–seansli daraja.

O`zaro aloqadagi foydalanuvchilarni boshqaradi. Ularning aloqasini o`rnatadi, avariyali tugallangan seanslarni tiklaydi. Bu daraja regional (domen) kompyuter nomlarini sonli adreslarga va aksincha qayta nomlab beradi. U kompyuter yoki qurilmalarni emas, balki tarmoqdagi jarayonlarni boshqaradi, ularning o`zaro harakatlarini quvvatlaydi, – amaliy daraja o`rtasidagi jarayonlar aloqa seanslarini boshqaradi. 6-daraja–ma`lumotlarni taqdim etuvchi daraja. Bu daraja uzatiladigan axborotlarni sintaksisi va semantikasi bilan ish yuritadi, ya`ni bu erda xabarlashayotgan ikki kompyuterga nisbatan, ular qabul qiladigan va uzatadigan axborotlarni qanday taqdim etilishini va qabul bo`yicha o`zaro tushunishni o`rnatadi. Masalan, matnli axborotlarni qayta kodlash, tasvir, raspakovka, tarmoq fayllar tizimini quvvatlash va x.k. masalalarni echadi. 7-daraja–amaliy daraja. Bu daraja tarmoq va foydalanuvchi o`rtasida interfeysni, inson uchun barcha xizmatlarni mumkinligini ta`minlaydi. Bu darajada kamida 5 ta amaliy xizmat bajariladi: fayllarni uzatish, masofaviy terminalli kirish, xabarlarni elektron uzatish, so`rov xizmati va tarmoqni boshqarish. Amalda hisoblash tarmoqlarini barpo etish va uni rivojlantirishda tarmoq tizimlarini tashkil etishdagi barcha kompleks savollar bo`yicha standartlarni ishlab chiqarish zaruriyati yuzaga keldi. Standartlash bo`yicha xalqaro tashkilot yangi tarmoqlarni va standartlarni aniqlashga imkon yaratdi. ISDN – bu telefon tarmog`i bo`yicha raqamli ulanish standarti bo`lib, kabelli asbob-uskunalarda ishlaydi. ISDNning 2 turi mavjud: ISDN BRI (Integrated Services Digital Networkintegrirovanno`e slujbo` tsifrovo`x setey, Basic Rate Interface-interfeys bazovogo dostupa) va ISDN PRI (Primary Rate Interfaces-interfeys osnovnogo dostupa). ISDN BRI standarti maxalliy telefon kompaniyalari uchun mo`ljallangan. Bu standartga asosan ISDNda uchta dupleks kanali bo`lib, ular ma`lumotlar uzatish va so`zlashish uchun ajratiladi.

X.25-ulanish standarti – bu paketli kommutatsiyalangan tarmoq ishi uchun ishlatiladi. Axborotni uzatish va qabul qilish uchun tarmoqda abonentlar o`rtasida vaqtinchalik mantiqiy aloqa o`rnatiladi. X.25-past tezlikka ega bo`lib, ISDN standartiga nisbatan narxi arzonroq. X.400-ulanish standarti global tarmoqda axborotni uzatish uchun ishlatiladi. Modemlarni yaratishda signallarni Uzatuvchi standartlar qo`llaniladi: V.22 bis–ma`lumotlarni tezlik bo`yicha uzatish standartidir. Uning tezligi 2400 bit/sek. V.32–9600 bit/sek va V.32 bis–1400 bit/sek tezlik bo`yicha uzatish standartidir. Hozirda MKKTT V.42 modem standarti ishlatimoqda-bu standart xatolarni korrektsiyalashda ishlatiladi. MNP5–standart ma`lumotlarni zichlashtirish usulini bajaradi. YAna bir standart protokol mavjud. U deytagrammdan foydalanuvchi protokol UDP (User Datagram Protocol) bo`lib, ayrim amaliy dasturlarda ishlatiladi. Modullik bu hisoblash tarmoqlarining tabiiy xususiyatlaridan hisoblanadi. Tarmoq kompyuterlar, tarmoq adenterlari, mostlar, marshrutizatorlar, modemlar, operatsion tizimlar va ilova modullari kabi juda ulkan turli tuman modullardan tashkil topgan. Korxonalar tomonidan kompyuter tarmoqlariga turli talab qo`yilishi, tarmoqni tuzishda, qurilmalari va dasturlarni turli qilib ishlab chiqishni taqoza etadi. Bularni turli tuman ishlab chiqilishining yana bir sababli shundaki, ko`pchilik qurilma va dasturlar asosiy va qo`shimcha funktsiyalarni mujassallashtirish bilan farq qiladi. Tarmoqlardagi modullik va standartlik tushunchasi bir - biri bilan chambarchas bog`langan va modullik yondoshish tarmoqlarda standartlar bilan kuzatilgandagina o`z samarasini beradi. Hozirgi kunda kompyuter hisoblash tarmoqlari rivojlanib bormokda. Global tarmoqda ma`lumot almashuvining bir qancha imkoniyatlari mavjud. Uzoqlashgan kompyuter bilan aloqa o`rnatishingiz va undan xuddi uning oldida o`tirgandek foydalanishingiz, elektron jurnallarga yozilishingiz, xabarlarni elektron pochta orqali yuborishingiz va olishingiz mumkin. Bu qayd etilgan

imkoniyatlarni o`rganishda, mavzu bo`yicha, hisoblash tarmoq rivojlanishi, ularning vazifalari, yirik kompyuter tarmoq turlari, ularning tavsiflari va hisoblash tarmoq zamonaviy rivojlanish tendentsiyalari va muammolari yaratildi. Kompyuter tarmog`i - hisoblash tizimning taqsimlangan xususiy holatini taqdim etadi, bunda kompyuter guruhlari avtomatik rejimda ma`lumotlar bilan almashgan xolda o`zaro aloqadagi masalalarni kelishilgan xolda bajaradi. Tarmoqning apparatli komponentlarni kompyuterlar, kommunikatsion asbob – uskunalar, operatsion tizim, tarmoq ilovalari tashkil etadi.

Adabiyotlar ro’yhati 1. O‘zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi Qonuni, «Xalq so‘zi» gazetasi, 2004 yil, 11-fevral. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Elektron tijorat to‘g‘risida»gi Qonuni, «Xalq so‘zi» gazetasi, 2004 yil, 21-may. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» to‘g‘risidagi Qonuni. Oliy ta‘lim. Me‘yoriy hujjatlari to‘plami: Mualliflar jamoasi. – T.: SHarq , 2001, 672-b.

O'xshashlar

Axborotli-kompyuter tarmoqlari

Kompyuter tarmoqlari, ularning afzalliklari va turlari

Lokal kompyuter tarmoqlari va ularning bazaviy texnologiyasi

Kompyuter tarmoqlari - dasturiy, yuklanuvchi, makro va tarmoq viruslari

Tеlеkommunikatsiya tarmoqlari