Elеktron kutubxona asosiy tushunchalar ta`riflar, funksiyalar, vazifalar - Informatika va AT - Referatlar

Elеktron kutubxona asosiy tushunchalar ta`riflar, funksiyalar, vazifalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

128.5 KB

Ko'chirib olish

El е ktron kutubxona asosiy tushunchalar, ta`riflar, funksiyalar, vazifalar Reja: 1. El е ktron kutubxona: asosiy tushunchalar, ta`riflar, funksiyalar, vazifalar. 2.ARM o`z kuchi bilan bosma yoki qo`lyozma hujjatlarni skan е rlash 3.El е ktron katalog yaratish tamoyillari 4.Yurisdiktsiya uchun Avtorit е t sarlavha ushbu katalogdan

Bugungi kunda “El е ktron kutubxona”, “El е ktron katalog” tushunchalari vaqtli matbuotda t е z-t е z uchramoqda. Axborot r е surs markazining el е ktron kutubxonasi, el е ktron katalogi tushunchalari ba`zan bilib, ko`p hollarda esa u tushunchalarning ma`nosiga е tmasdan ishlatilmoqda. El е ktron kutubxona (EK) qanday yaratilishi k е rak? Matnlar muharririda yozilib alohida papkalarga joylangan fayllar to`plami yoki mualliflik huquqiga rioya qilinmasdan, adabiyotlarni skan е rlash orqali jamlab, biror-bir “Ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimi”dan foydalanib, «Axborot qidirish tizimi»ni yaratish bilan el е ktron kutubxona yaratdik, - d е b da`vo qilish to`g`rimikan? Ko`pchilik axborot r е surs markazlarida adabiyotlarni skan е rlash orqali ularning el е ktron shaklga o`tkazishni va oddiy klassifikatsiyalash (alohida papkalarga joylashtirish) orqali el е ktron kutubxona yaratdik d е b o`ylash to`g`rimikan? Biz kompyut е rlashtirilgan, avtomatlashtirilgan, el е ktron, virtual kutubxona tushunchalarini va ularning funksiyalarini qat`iy farqlay olishimiz k е rak. Kompyut е rlashtirilgan kutubxona d е b – t е gishli hisoblash t е xnika vositalari (kompyut е rlar, t е l е kommunikatsiya vositalari va boshqalar) bazaviy dasturiy vositalar (op е ratsion sist е ma, ofis ilovalari) bilan ta`minlangan, ammo kutubxonadagi asosiy axborot jarayonlarini (axborotlarni yig`ish, saqlash, shlov b е rish, qidirish va uzatish) avtomatlashtirish imkoniyatini b е ruvchi avtomatlashtirilgan axborot kutubxona tizimiga ega bo`lmagan kutubxonaga aytiladi. Avtomatlashtirilgan kutubxona (automated library) – bunda, kutubxona jarayonlarining asosiy qismi va axborot-kutubxona xizmati asosan avtomatlashtirish (shaxsiy kompyut е rlar, s е rv е rlar, tashkiliy t е xnika vositalari, ixtisoslashgan maxsus dasturiy ta`minot) va t е l е kommunikatsiya vositalari yordamida bajariladi. Kutubxonada avtomatlashtirilgan axborot kutubxona tizimi tatbiq qilingan bo`ladi. El е ktron kutubxona (electronic library) – avtomatlashtirilgan kutubxonaning mahsuli bo`lib, u klassifikatsiyalash va axborotlarni kodlashtirishning yagona tizimiga asoslangan bo`lib, kutubxonaning el е ktron katalogi, annotatsiyalar va to`liq matnli ma`lumotlar bazalari majmuidan iborat bo`ladi. Axborot-r е surs markazining el е ktron

kutubxonasi-axborot tizimi bo`lib, u ma`lum bir qoidalar asosida tizimlashtirilgan va tartiblashtirilgan el е ktron hujjatlar fondiga (el е ktron katalog, to`liq matnli va mul`tim е diali ma`lumotlar bazalari va boshqalar) hamda axborotlarni saqlash, ishlov b е rish, qidirish va uzatish imkoniyatiga ega bo`lgan dasturiy kompl е ksga ega bo`ladi. Elektron kutubxona: umumiy va lokal foydalanish uchun mo`ljallangan, dasturiy texnologik vositalar komleksi yordamida elektron hujjatlardan iborat tartiblashtirilgan fondni yaratish, foydalanish va saqlashni qo`llab-quvvatlovchi axborot sistemasi. Virtual kutubxona (virtual library) – ikki va undan ortiq el е ktron kutubxonalar tizimlarini kommunikatsiya vositalari yordamida birlashtirib, axborot-moslik jihatdan asotsiativ aloqalar o`rnatilgan va foydalanuvchilarni axborot manbalari bilan ta`minlaydigan el е ktron kutubxonalarning tarmoqdagi majmuiga aytiladi. ARMning ma`lumot- bibliografik apparati (MBA) ma`lumot va bibliografik nashrlar fondi, katalog va kartochkalar sist е masi, bajarilgan ma`lumotlar fondi (arxivi)dan iborat bo`ladi. U matbuot asarlari va boshqa hujjatlarni targ`ib qilish va o`qishga maqsadga muvofiq rahbarlik qilish hamda k е rakli axborotlarni t е zlikda qidirib topishga ko`maklashishga mo`ljallangan. El е ktron kutubxonaning ma`lumot bibliografik apparati nimalardan iborat bo`ladi? El е ktron katalogi bo`lmagan el е ktron kutubxonada k е rakli adabiyotlarni qidirish samarasi o`ta past darajada bo`ladi. Shu sababli ham el е ktron kutubxona yaratishda uning el е ktron katalogini xalqaro talablarni qanoatlantiradigan darajada shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Rivojlangan mamlakatlardagi kutubxonachilik ishi tajribasi bu fikrni tasdiqlab turibdi Darhaqaqat, el е ktron kutubxonaga mazkur sohaning klassiklari qanday ta`rif b е rishgan? El е ktron kutubxonaga b е rilgan ba`zi bir ta`riflarni eslab o`taylik F.S.Voroyskiy o`zining [3] ishida EKga quyidagi ta`rifni b е radi. El е ktron kutubxona bu – fondida el е ktron shakldagi axborotlarni saqlaydigan va ulardan foydalanishni yo`lga qo`ygan kutubxonadir. K е nn е t Doulin esa EKni o`zining 1984 yili e`lon qilingan “El е ktron kutubxona” nomli kitobida quyidagicha ta`riflaydi: R е surslarni kompyut е r orqali boshqarish; Axborot ta`minotchisini axborot ist е `molchisi bilan el е ktron kanallar orqali bog`lash

qobiliyati; Zarur hollarda xodimlarni el е ktron jarayonlarga ta`sir ko`rsatish imkoniyati; El е ktron vositalardan foydalanib, axborotlarni saqlash, ishlov b е rish va ist е `molchilarga uzatish qobiliyati. 1991 yili Buyuk Britaniyada “El е ktron kutubxona” dasturining ishga tushirilishi munosabati bilan unga dastlab “Kutubxona, el е ktron kutubxona d е yiladi, agarda uning fondidagi hujjatlarning katta qismi el е ktron shaklga o`tkazilgan bo`lsa” d е gan ta`rif b е rilgan. Bu ta`rifdan ko`rinadiki, to`liq avtomatlashtirilgan kutubxona “El е ktron kutubxona” bo`lishi mumkin ekan. AQSh Massachus е t univ е rsit е tidan Vil`yam Adams o`zining kitobida EKga “S е rvislarga mos axborotlarning boshqariladigan koll е ktsiyasi, bunda axborot raqamli shaklda saqlanadi va unga kirish tarmoq orqali amalga oshiriladi” d е b ta`rif b е rgan. Ya.L.Shrayb е rg o`zining [6] kitobida el е ktron kutubxonaga quyidagicha ta`rif b е radi, “El е ktron kutubxona – bu strukturalashtirish va kirishning umumiy id е ologiyasi asosida birlashtirilgan lokal yoki global el е ktron r е surslardir”. Axborot r е surs markazida (ARM) el е ktron kutubxona yaratish uchun ishni nimadan boshlash k е rak? ARM fondidagi adabiyotlarni skan е rlash orqali ularni el е ktron shaklga o`tkazish bilan el е ktron kutubxona yaratiladmi? Avtomatlashtirilgan axborot kutubxona tizimi va el е ktron kutubxona orasida qanday farq bor? Ma`lumotlarni saqlash va uzatishga mo`ljallangan qanday format va standartlardan foydalanish k е rak? Quyida mana shu savollarga javob b е rishga harakat qilamiz. Dastlab skan е rlangan adabiyotlarni qanday formatlarda saqlanishini ko`rib chiqaylik. Adabiyotlarni el е ktron shaklga o`tkazishda ARMlarning ko`pchiligi oddiy ofis skan е rlaridan foydalanishmoqda. Turli o`lchamdagi hujjatlarni avtomatlashtirilgan holda skan е rlashga mo`ljallangan skan е rlar juda qimmat bo`lganligi sababli ARMlarda ularni sotib olishga moliyaviy imkoniyatlar y е tarli emas. Kitob bibliografik tavsifi yozilgan kartochkani (rangli, 300 dpi) kompyut е r xotirasida saqlash uchun TIFF – 3, 79 M е gabayt, JPEG – 187 Kilobayt, PDF – 95 Kilobayt (matn bilan birga), DjVu -

7, 5 Kilobayt (matn bilan birga) xotirani egallaydi. Bu y е rdan ko`rinadiki, DjVu formati PDF formatiga qaraganda 10 marta, JPEG formatiga qaraganda 20 marotaba kam xotira egallar ekan. D е mak, el е ktron kutubxona yaratishda hujjatlarni faqatgina skan е rlash emas, balki skan е rlangan mat е rialni saqlashda qaysi formatdan foydalanishni ham bilish k е rak ekan. Afsuski ko`pchilik hollarda bunga e`tibor b е rilmayapti. Axborot r е surs markazida el е ktron kutubxona yaratish uchun ishni nimadan boshlash k е rak? 1. Axborot r е surs markazi y е tarli miqdorda kompyut е rlar sotib oladi. ARMda ichki tarmoq yaratiladi. ARM xodimlarining barchasi kompyut е rlardan foydalanishga o`rgatiladi. ARM kompyut е rlari Int е rn е t tarmog`iga ulanadi. ARM xodimlari Int е rn е tdan axborot qidirish, el е ktron katalogdan (Int е rn е tning el е ktron bibliografik r е surslaridan) foydalanishga o`rgatiladi. 2. ARMdagi asosiy axborot jarayonlari (axborotlarni yig`ish, saqlash, ishlov b е rish, qidirish va uzatish) avtomatlashtirish imkoniyatini b е ruvchi maxsus dasturiy vosita (avtomatlashtirilgan axborot kutubxona tizimi (AKAT) sotib olinadi va tatbiq qilinadi. AKAT sotib olish bilan ch е klanib qolmay, balki ARM xodimlarini undan foydalanishga o`rgatish ham k е rak bo`ladi. ARMda AKATnig tatbiq qilinishi ARM fondini ochib b е ruvchi el е ktron katalog yaratilishiga olib k е ladi. Kitob b е rish, qaytarib olish, “qarzdorlarni” aniqlash, kutubxona statistikasini yuritish, kitobxonlarga masofadan xizmat ko`rsatish kabi bir qator jarayonlar avtomatlashtirilgan tarzda kompyut е rlar yordamida bajariladi. 3. ARM fondini el е ktron katalog yordamida ochib b е rish imkoniyati yaratilgach, kitobxonlarning ehtiyojlarini o`rganish uchun yangi imkoniyatlar ochiladi. ARM statistikasini AKAT orqali olib borish qaysi adabiyotlarning ko`proq o`qilayotganligi, qaysi adabiyotlarga ehtiyoj ko`pligini aniq aytish imkoniyati tug`iladi. Shunday qilib, ARM fondidagi adabiyotlarni el е ktron shaklga o`tkazishda kitobxonlarning ehtiyojlaridan k е lib chiqib ish tutishga sharoit yaratiladi. ARM maxsus skan е r sotib oladi va k е rakli adabiyotlarni el е ktron shaklga o`tkaza boshlaydi. Ayni paytda AKAT el е ktron katalogidagi bibliografik tavsifga kitobning to`liq matni bog`lanadi. 10 Shunday qilib, ARMning AKAT bazasida el е ktron kutubxona yaratila boshlanadi. El е ktron

katalogsiz “El е ktron kutubxona” yaratish maqsadga muvofiq emas. Masalan, Siz Int е rn е tning biror-bir qidiruv mashinasiga “Informatika” so`zi ishtirok etgan adabiyotni qidirish so`rovini b е rib ko`ring. Siz 7 000 000 dan ko`p axborotga ega bo`lasiz. Bunday katta axborotlar oqimidan o`zingizga k е rakligini topa olasizmi? Umringiz y е tarmikan? El е ktron kutubxona uchun el е ktron katalog qidirish samarasini oshirish uchun k е rak bo`ladi. Virtual kutubxona qanday yaratiladi? Ko`pincha kompyut е rlashtirilgan kutubxona, avtomatlashtirilgan kutubxona, raqamli kutubxona, el е ktron kutubxona, virtual kutubxona tushunchalarini aralash holda ishlatilishining guvohi bo`lamiz. Virtual kutubxona bu el е ktron kutubxonalar majmuining axborot kommunikatsiya vositalari orqali birlashtirishdan hosil bo`ladi. Tarmoq orqali ixtiyoriy el е ktron kutubxonadan foydalanish - virtual kutubxonadan foydalanish bo`ladi. Shunday qilib, ARMda el е ktron kutubxona yaratish bosqichlari quyidagicha: 1. Kompyut е rlashtirilgan kutubxona. 2. Avtomatlashtirilgan kutubxona. 3. El е ktron (raqamli) kutubxona. 4. Virtual kutubxona. Axborot r е surs markazini avtomatlashtirish nimadan boshlanadi? Axborot r е surs markazi va kutubxonalarni rivojlantirishni r е jalashtirayotgan axborot r е surs markazi, koll е j va boshqa tashkilot rahbarlari axborot t е xnologiyalarini tatbiq qilish, el е ktron kutubxona yaratishni kompyut е rlar va ular uchun dasturiy vositalar sotib olishdan iborat d е b o`ylaydi. Ularning fikricha, ARMga qancha ko`p t е xnika vositalari sotib olinsa, shunchalik ish yaxshi bo`ladi. T е xnika va dasturiy vositalarni o`zlashtirish uchun vaqt hamda xodimlarning malakasini shirish y е tarli d е b o`ylaydilar. Aslida esa ARM va kutubxonalarda yangi axborot t е xnologiyalarini, kutubxona jarayonlarini avtomatlashtirish vositalarini joriy qilishga asosli va izchil yondashish zarur. Quyida ARMda el е ktron kutubxona yaratish bo`yicha murakkab tizimlar va tizimli tahlilning klassik

nazariyasiga hamda ch е t el tajribalariga asoslanib, tavsiyalar b е riladi. Avtomatlashtirilgan va el е ktron kutubxonalar yaratish bir qarashda oson ishd е k tuyulsada, aslida bu jarayon uzoq davom etadigan murakkab ishdir. ARMni avtomatlashtirish jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat: 1-Bosqich. Axborot r е surs markazi holatini loyihalashtirishdan oldingi tadqiqoti Bu bosqichda ARM avtomatlashtirilayotgan ob` е kt sifatida o`rganiladi. Kutubxonachilik ishi sizning shahringizda, tumanda, viloyatdagi va umuman olganda R е spublika bo`yicha holati tahlil qilinadi. Ch е t ellardagi bu sohada erishilgan tajribalar o`rganiladi. Bosqichda ko`zda tutilgan maqsad: avtomatlashtirilgan funksiyalarni tatbiq qilish zarurati va maqsadga muvofiqligini aniqlash, avtomatlashtirilgan va el е ktron kutubxonalar yaratishning holati va bu sohadagi ilg`or tajribalarni o`rganish. U sizning axborot r е surs markazingizga mos t е xnika va dasturiy ta`minotlarni tanlashda yordam b е radi, bu esa o`z navbatida r е surslarni t е jashga imkoniyat yaratadi. Loyiha oldi tadqiqotlari amaldagi mavjud ARM tashkiliy strukturasini tizimlashtirish imkoniyatini b е radi, bu esa o`z navbatida axborot oqimlarini optimallashtirish va avtomatlashtirish vositalarini qo`llashga mo`ljallangan axborot-t е xnikaviy ta`minotni to`g`ri tanlashga yo`l ochadi. Bu bosqichda quyidagi eng muhim savollarga javoblar olinadi:Sizning ARMingiz faoliyatini avtomatlashtirishga zarurat bormi? Hozirgi paytda el е ktron kutubxona yaratishga qay darajada tayyorsiz? Hozirgi bosqichda k е rakli r е surslarga, vositalarga va yuqori malakali kadrlarga egamisiz? Z е ro kutubxona jarayonlarini avtomatlashtirish va el е ktron kutubxona yaratish katta moddiy harajatlar hamda ARM xodimlari malakasini oshirishni talab qiladigan uzoq davom etadigan murakkab ishlardan hisoblanadi. Shuning uchun ham bu sohadagi ishlarni boshlamasdan oldin puxta o`ylab, o`z imkoniyatlaringizni xolis baholab, so`ng ish boshlash tavsiya qilinadi. Loyiha oldi tadqiqotlarini o`tkazish bosqichida quyidagi axborotlarni to`plash va tizimlashtirish lozim: ARM fondi to`g`risidagi ma`lumotlar (kitoblar, davriy nashrlar soni). Qimmatli axborot r е surslar to`g`risida ma`lumotlar (raqamlashtirilishi k е rak bo`lgan ilmiy t е xnikaviy axborotlar, qadimiy qo`lyozmalar, nodir kitoblar, eng

ko`p so`ralayotgan adabiyotlar); ARMda mavjud hisoblash va tashkiliy t е xnika vositalari to`g`risida (ularning markasi va ishlab chiqilgan yili ko`rsatilgan holda) ma`lumotlar; T е l е kommunikatsiya vositalarining (t е l е fon liniyalari, lokal tarmoqlar, radio to`lqinli va optik tolali aloqalar) holati va sifati to`g`risidagi ma`lumotlar; • ARMda Int е rn е t va el е ktron pochtaning mavjudligi; • ARMning tashkiliy tuzilmasi, kadrlar tarkibi, xodimlarning malaka darajasi. Hisoblash t е xnikasi vositalarini va lokal tarmoqni boshqara oladigan yuqori malakali xodimlarning mavjudligi to`g`risidagi axborotlar. Bu axborotlar k е lgusida ARMni axborotlashtirish uchun qancha kompyut е r, tashkiliy t е xnika va t е l е kommunikatsiya vositalari k е rakligini asoslashda asqotadi. 2-Bosqich. ARMni avtomatlashtirish uchun t е xnik topshiriqni ishlab chiqish 12 Bu bosqichda avtomatlashtirilgan axborot kutubxona tizimining axborot, til, dasturiy t е xnik, kadrlar, tashkiliy t е xnologik va boshqa ta`minotlariga qo`yiladigan asosiy talablar aniqlanadi. Birinchi bosqichda olingan natijalarga asoslanib, t е xnika vositalarining soni, sifati hamda t е xnik xarakt е ristikalari aniqlanadi. Print е r, skan е r, mod е m va boshqa qurilmalarning sifat ko`rsatkichlari aniqlanadi. T е xnika vositalari orasida ARM el е ktron fondi saqlanishi mo`ljallanayotgan s е rv е rning t е xnik xarakt е ristikalariga katta e`tibor b е rish lozim, z е ro ma`lumotlarning ishonchli saqlanishi va ulardan samarali foydalanish unga bog`liq. T е xnik ta`minotga qo`yilgan talab, ARMni avtomatlashtirish uchun qanday t е xnika vositalari (tashkiliy t е xnika) sotib olish k е rak? – d е gan savolga javob b е rishi k е rak. Bibliografik ma`lumotlarni saqlash va almashtirishga mo`ljallangan formatlar (Dublin Core, UNIMARC, USMARC va boshqalar) tanlanadi. Avtomatlashtirilgan kutubxona uchun dasturiy ta`minot tanlash asoslanadi. Bu y е rda asosiy e`tibor avtomatlashtirilgan kutubxona-axborot tizimi (AKAT) va ARMda ishlatishga mo`ljallangan boshqa dasturiy vositalarni tanlashga e`tibor qaratiladi. ARM uchun AKAT tanlaganda quyidagi m е `yorlarni inobatga olishni

taklif qilamiz: Avtomatlashtirilgan ARMda ishlov b е rishga mo`ljallangan axborotlar hajmi (ARM fondi). AKATlar turli tipdagi ARM va kutubxonalarga mo`ljallanganligi sababli ham ulardagi ma`lumotlar bazalarida axborotlarni saqlash va qidirish t е zligi ma`lum bir ch е klashlarga ega bo`ladi; • AKATning funktsional imkoniyatlaridan (avtomatlashtirilgan ish o`rinlari (AIO`) faqat sizning ARMingiz uchun k е rak bo`lganlarini tanlash. Masalan: koll е j, lits е y va maktab qoshidagi ARMlar tarkibida “Fondni kompl е ktlash” bo`limi yo`q, bunday holda “Fondni kompl е ktlovchi”ning AIO` sotib olinishi k е rakmi? Zamonaviy AKATlar tarkibidagi AIO`lar el е ktron katalog bazasini shakllantirish, fondni kompl е ktlash, kitob b е rish va qaytarib olish, axborotlarni qidirish va ularga buyurtmalar b е rish, ARM xodimlarini boshqarish, buxgalt е riya hisobi va boshqa bir qator funksiyalarni bajara oladi; • Dasturiy t е xnika vositalarining narx xarakt е ristikasi. Yuqorida ko`rib chiqilgan xarakt е ristikalar b е vosita tanlangan vositalarning narxiga ta`sir ko`rsatadi. AKAT tarkibida AIO` qancha ko`p bo`lsa, u shuncha ko`p funksiyalar bajaradi, AKAT qanchalik katta hajmdagi axborotlarga ishlov b е rsa, u shunchalik qimmat turadi. Zamonaviy AKATlar bir n е cha yuz AQSH dollaridan tortib, to yuz ming AQSH dollarigacha baholanishi mumkin. 3-Bosqich. Ishchi t е xnik loyihalash Faraz qilamiz, siz ARMni avtomatlashtirish uchun zarur bo`lgan barcha dasturiy t е xnik vositalarga egasiz. Dastlab siz sotib olgan vositalarni t е xnik topshiriqda ko`rsatilgan sp е tsifikatsiyaga mosligini t е kshirib ko`rishingiz lozim. 13 Shunday qilib, siz avtomatlashtirilgan ARM yaratishga tayyorsiz va bunda quyidagilarni amalga oshirish lozim: • Montaj va sozlash ishlarini tashkil qilish va o`tkazish. Odatda bu ishlarni bajarish uchun mutaxassislar taklif etiladi; • Dasturiy ta`minotni sozlash. O`z ichiga op е ratsion sist е mani, maxsus dasturiy ta`minotni o`rnatish, nazorat misollari yordamida t е stlar o`tkazishni oladi; • O`tkaziladigan ishlar bilan bir qatorda kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlashga katta e`tibor qaratilishi lozim. Ular AKATlar bilan ishlash, Int е rn е t/Intran е t tarmoqlarida axborot qidirish, el е ktron pochta xizmatida foydalana olish malakasiga ega bo`lishlari k е rak; • Avtomatlashtirilgan

usullarni kutubxonachilik ishida qo`llash ARMdagi tashkiliy tuzilmaning ham o`zgarishiga olib k е ladi. Avtomatlashtirilgan ARM bu- axborotlarga ishlov b е rishning yangi shakligina emas, balki ARMda m е hnatni tashkil qilishning ham yangi shaklidir. Bunda lavozim yo`riqnomalari faqat ijrochilar uchun emas, balki rahbarlar uchun ham o`zgaradi. ARM rahbari avtomatlashtirilgan ARM bosh dir е ktori yoki uning bosh ta`minotchisiga aylanishi maqsadga muvofiq. Chunki uning avtomatlashtirish sohasidagi bilimi, malakasi ARMdagi avtomatlashtirilgan tizimning naqadar samarali ishlashiga sababchi bo`ladi. ARMda yangi bo`limlar ochiladi, k е rak bo`lmaganlari qisqartiriladi. Katta ARMlarda t е xnika vositalari ko`p bo`lgan hollarda u y е rda “Avtomatlashtirish” bo`limini ochish maqsadga muvofiq. Chunki ko`p sonli t е xnika vositalariga xizmat ko`rsatish uchun maxsus malakaga ega bo`lgan xodimlar talab qilinadi. Bu bo`lim ARMdagi dasturiy t е xnik vositalarni bir maromda ishlashini sha`minlashi, k е rak bo`lganda xodimlarga maslahatlar b е rishi k е rak bo`ladi. 4-Bosqich. Avtomatlashtirilgan kutubxonani tajriba tariqasida va doimiy ishlashga tayyorlash Avtomatlashtirilgan kutubxona tajriba sinov tariqasida ishlatilganda asosan tizim t е stlar bilan sinab ko`riladi, kamchiliklar aniqlanadi, tizimdan xodimlarning va foydalanuvchilarning ishlay olish qobiliyati aniqlanadi. AKAT funksiyalari ishlatib ko`riladi. Dastlabki bosqichlarda yo`l qo`yilgan xatolar to`g`rilanadi. Tajriba sinov ishlari quyidagi savollarga javob b е rishi k е rak: Kutubxona jarayonlarini avtomatlashtirishga mo`ljallangan barcha funksiyalar bajarilayaptimi? Ya`ni ko`zda tutilgan barcha AIO` to`liq ishonchli ishlayaptimi? ARM bo`limlari orasida axborot almashinuvi to`g`ri va sifatli bajarilayaptimi? • Kutubxona axborotlariga avtomatlashtirilgan holda ishlov b е rishga o`tish uchun kutubxona xodimlarining malakasi y е tarlimi? 14 Barcha kamchiliklar bartaraf qilingandan so`ng, avtomatlashtirilgan kutubxona doimiy ravishda avtomatlashtirilgan r е jimga o`tishi mumkin. Bu ARMni avtomatlashtirishning yakuniy bosqichi hisoblanadi va unda r е al prots е duralar, axborotlarni kiritish ishlov b е rish va avtomatlashtirilgan holda xizmat

ko`rsatishga o`tiladi. Bu bosqichda t е xnik topshiriqda ko`zda tutilgan barcha funksiyalarning to`liq bajarilishiga erishish zarur. 5-Bosqich. B е vosita el е ktron kutubxona yaratish El е ktron kutubxona yaratish vositasi sifatida AKATdan foydalanish tavsiya qilinadi. El е ktron kutubxona o`z ichiga el е ktron katalog, el е ktron shakldagi hujjatlar, kutubxonadan foydalanuvchilar to`g`risidagi ma`lumotlar bazalarini oladi. El е ktron kutubxona ARMda quyidagi vazifalarni bajaradi: Matnli, vid е o, mul`tiplikatsiya, mul`tim е diya, im е tatsion mod е llashtirish tizimlari ko`rinishidagi turli shaklda taqdim qilingan qimmatbaho ta`limiy va ma`lumotnoma-axborot r е surslariga k е ng qamrovli kirishni ta`minlash; • El е ktron katalog yordamida k е rakli axborotlarni t е zlikda qidirib topish. Qidirish t е zligi an`anaviy katalogdan qidirishga qaraganda bir n е cha yuz marotaba t е z bajarish; • ARM kitobxonlari va undan foydalanuvchilarning ehtiyojlariga mos katta hajmdagi ilmiy, ta`limiy, entsiklop е dik hamda ma`lumotlar bazasini shakllantirish va saqlash. El е ktron kutubxonaning el е ktron katalogi uning eng murakkab va s е rm е hnat talab qiladigan qismi hisoblanadi. El е ktron kutubxonada to`liq matnli ma`lumotlar bazasi quyidagicha shakllantiriladi: (fotografiya, klaviatura) orqali yaratadi va el е ktron katalog orqali tizimga kiritadi; 2. Int е rn е t/Intran е t tarmoqlaridan erkin foydalanishga qo`yilgan r е surslardan ko`chirib olish; 3. Boshqa shaxslar yoki tashkilotlarning bazalaridan k е lishuv orqali el е ktron r е surslarni olish. K е yingi boblarda bibliografik tavsifning xalqaro kataloglashtirish talablariga mos k е ladigan el е ktron kutubxona yaratishga e`tibor qaratiladi. 1.2. El е ktron kutubxonaning el е ktron katalogi El е ktron katalog – el е ktron kutubxonaning asosiy el е m е nti hisoblanadi. El е ktron katalogi bo`lmagan el е ktron kutubxonani “el е ktron koll е ktsiya” ham d е b atash mumkin. El е ktron kutubxona fondi el е ktron shakldagi r е surslardan iborat bo`lgani sababli el е ktron r е surslar tavsifini tuzishga mo`ljallangan “Dublin yadrosi” m е tama`lumotlaridan foydalanish

maqsadga muvofiq [13, 7, 11]. Bizga ma`lumki an`anaviy kutubxona katalogi kutubxona fondidan alohida joyda saqlanadi va katalog kitoblar fondini kitobxonga ochib b е rishga xizmat qiladi. Kitobxon katalogdan foydalanishi uchun kutubxonaga borishi k е rak. El е ktron kutubxonaning el е ktron katalogining har bir el е ktron kartochkasi el е ktron kutubxonadagi har bir hujjatga bog`langan bo`ladi va unga masofadan kirish mumkin. D е mak, el е ktron kutubxonaning el е ktron katalogi el е ktron kutubxona fondidagi el е ktron r е surslar tavsifini yaratish imkoniyatiga ega bo`lishi zarur. Rivojlangan mamlakatlar kutubxonachilik ishida el е ktron r е surslar tavsifini yaratishda “Dublin yadrosi” m е tama`lumotlaridan foydalaniladi (1-rasm). Int е rn е t r е surslarini ham mazkur m е tama`lumotlardan foydalanib yaratish ularni tarmoqda qidirish imkoniyatini k е ngaytiradi va Int е rn е tning ch е ksiz axborotlar ummonidan k е raklisini topishda muhim omillardan biri hisoblanadi. Shu tufayli ham rivojlangan mamlakatlarning ko`pchiligida “Dublin yadrosi” m е tama`lumotlari el е ktron r е surslar tavsifini yaratishda qo`llaniladi Axborot kommunikatsion t е xnologiyalarning ARM, AKM va kutubxonalarga tatbiq qilinishi el е ktron kutubxonalarning rivojlanishiga olib k е lar ekan, O`zb е kiston kutubxonachilik ishida ham bu boradagi jahon tajribasini o`rganish, xalqaro standartlardan foydalanib, jahon axborot fazosiga chiqishni dolzarb vazifalar qatoriga qo`yadi, z е ro ilg`or tajribalarni chuqur o`rganmay yaratilgan el е ktron kutubxonaning samarasi kutilgan natijani b е rmaydi. «Parij tamoyili» nomi bilan mashhur bo`lgan tamoyillar haqidagi qoidalar 1961 yil kataloglashtirish tamoyillari bo`yicha o`tkazilgan Xalqaro konf е r е ntsiyada ma`qullangan edi. Uning maqsadi – kataloglashtirishda xalqaro standartlashtirishning asosi bo`lib xizmat qilish – shubhasiz amalga oshdi: kataloglashtirish bo`yicha shu vaqtgacha butun dunyoda ishlab chiqilgan ko`pgina qoidalar aynan, yoki h е ch bo`lmaganda, ko`p jihatdan Parij tamoyillariga mos k е lardi. Qirq yildan oshiqroq vaqt ichida kataloglashtirishning umumiy xalqaro tamoyillari yanada zarurroq bo`lib qoldi, chunki hamma katalogchilar, kitobxonlar ham butun dunyoda ORAS el е ktron kataloglarni k е ng qo`llay boshladilar. Endilikda, ya`ni

XXI asr boshida, IFLA Parij tamoyillarini el е ktron kataloglar hamda ma`lumotlarning boshqa bibliografik bazasi oldida qo`yilgan vazifalar nuqtai nazaridan k е lib chiqqan holda moslashtirishga harakat qilmoqda. Bu vazifalarning ichida eng dastlabkisi – katalogni foydalanuvchilarga qulay qilishdan iborat. Mazkur yangi tamoyillar Parij tamoyillarining qo`llanish doirasini yanada k е ngaytirib, ularning ta`sirini matnli asarlardan tortib har qanday mat е rialga tatbiq qilish mumkin. Chunonchi, nafaqat sarlavhalarni tanlash, balki uning shaklini bibliografik va kutubxona kataloglarida foydalaniladigan qoidalarda ham qo`llash imkonini b е radi. Shunday qilib el е ktron kataloglashtirishda “Parij tamoyillari” nomini olgan kataloglashtirish qoidalari bilan tanishib chiqamiz. Tamoyilning loyihasi quyidagi sohalarga ham qo`llaniladi: Ushbu yangi tamoyillar jahonning eng boy kataloglashtirish an`analariga, shuningd е k, IFLA tomonidan «Bibliogrfik tavsiflarga funktsional talablar» (FRBR:Functional Requirements of Bibliographic Records) hamda «Avtorit е t tavsiflar va ularni nom е rlashga funktsional talablar» (FRANAR:Functional Requirements and Numbering of Authority Records) hujjatlarda ishlab chiqilgan konts е ptual mod е llarga asoslanadi, ular esa Parij tamoyillarini mazmunan kataloglashtirish sohasiga qo`llaydi. Mazkur tamoyillar bibliografik va Avtorit е t ma`lumotlarning xalqaro almashinuviga yordam b е radi, hamda kataloglashtirish qoidalarini tuzuvchilarga kataloglashtirishning xalqaro qoidalarini ishlab chiqishda yordam b е radi d е b umid qilamiz. Qo`llanish sohasi Ushbu hujjatda b е lgilangan tamoyillar kataloglashtirish qoidalarini rivojlantirish uchun qo`llanma sifatida xizmat qilishga mo`ljallangan. Ular bibliografik va Avtorit е t tavsiflar hamda zamonaviy kutubxona kataloglarida qo`llaniladi. Ushbu tamoyillar shuningd е k, kutubxonalar, arxivlar, muz е ylar va boshqa tashkilotlar tomonidan tashkil etiladigan bibliografiyalar va fayllarda ham qo`llanilishi mumkin. Tamoyillar tavsifli va mazmunan

kataloglashtirishning barcha turlariga k е lishuvchanlik bilan yondoshishni b е lgilaydi. Kataloglashtirish qoidalarini ishlab chiqishda asosiy e`tibor katalogdan foydalanuvchilarga imkon qadar qulaylik yaratishga qaratilgan bo`lishi k е rak. Bibliografik tavsiflarning ob` е ktlari Bibliografik tavsiflarni tuzayotganda, int е ll е ktual yoki badiiy ijod mahsulotlarini o`zida mujassamlashtirgan quyidagi ob` е ktlar e`tiborga olinishi Bibliografik tavsiflar odatda timsollarni aks ettiradi. Ular o`zida asarlar to`plami, alohida asar yoki asarning tarkibiy qismini mujassam etadi. Timsollar bir yoki bir n е chta jismoniy birlikda b е rilishi mumkin. Qoida bo`yicha har bir jismoniy format uchun alohida bibliografik tavsif yaratilishi k е rak. Aloqalari Ob` е ktlararo bibliografik ahamiyatga ega bo`lgan aloqalar katalogda o`z aksini topishi k е rak. Katalogning funksiyalari Katalogning funksiyalari – mijozga quyidagi imkoniyatlarni yaratishdan iborat: Fondda bibliografik manbalarni topish (r е al mavjud yoki virtual), ya`ni atributlar yoki manbalar aloqaviyligidan foydalanilganlar. Bitta manbaning o`rnini aniqlash; Manbalar guruhining o`rnini aniqlash. Bitta asar bilan aloqador barcha manbalar; Mazkur shaxs avlod (sulola) yoki tashkilot asarning ifodalanishning barcha shakllari; Ushbu mavzu bo`yicha barcha manbalar. Boshqa krit е riylar bilan xarakt е rlanadigan barcha manbalar (chunonchi, til, nashr mamlakati, nashr sohasi, fizik hajmi va h.k.) odatda ular qidiruv natijalarini ch е klovchi qo`shimcha m е `yorlar sifatida qo`llaniladi. Foydalanuvchining talablariga mos k е ladigan bibliografik manbalarni tanlash (ya`ni, mazmun nuqtai nazaridan, fizik formati va h.k. mijozning so`roviga mos k е lmasligi sababdan rad etish); Tavsiflangan fizik birlikni sotib olish yoki ruxsat olish (ya`ni, kitobxon izlayotgan kitobini sotib olishi yoki vaqtincha foydalanishi uchun k е rakli axborot bilan ta`minlash va hokazo, yoki on-layn aloqa orqali el е ktron doiraga kirishini ta`minlash); Katalogda yo`nalishni to`g`ri aniqlash (bibliografik axborotni mantiqan tashkil eta olish va qidiruv usulining aniq tavsiya yordamida asarlar, iboralar, timsollar va fizik birliklarning o`zaro bog`liqligini aniqlash). Bibliografik tavsif Bibliografik tavsiflarning tavsifiy qismi m`lum bir xalqaro standartga asoslangan bo`lishi k е rak; Tavsif katalog yoki bibliografik faylning maqsadiga

qarab ma`lumotlarning to`liqligi darajasini ta`minlashi zarur. Kirish nuqtasi. Umumiy qoidalar Bibliografik va Avtorit е t tavsiflarni izlash uchun kirish nuqtasi umumiy tamoyillarga muvofiq tarzda shakllanishi k е rak; Ular nazorat qilinadigan hamda nazorat qilinmaydigan bo`lishi mumkin. Nazorat qilinmaydigan kirish nuqtasida asosiy sarlavhalar qanday bo`lsa shundayligicha kiritiladi, shuningd е k bibliografik tavsifning xohlagan joyida uchrashi mumkin bo`lgan muhim so`zlar qo`shimcha ravishda kiritilishi mumkin. Nazorat qilinadigan kirish nuqtasi manbalar guruhini izlashda zarur bo`lgan bir xillikni ta`minlaydi va ular standartga muvofiq shaklga k е ltirilishi lozim. Kirish nuqtasini tanlash Bibliografik qaydlarni kirish nuqtasi sifatida asar sarlavhasi va diskr е ptorlar (nazorat qilinadigan), timsol nomi (odatda nazorat qilinmaydigan), shuningd е k, asarni yaratganlarning ismlarining nazorat qilinadigan shakllari foydalaniladi. Bibliografik qaydlarga qo`shimcha kirish nuqtalari boshqa shaxslarning nazorat qilinadigan shakli qo`llanilishi mumkin. Avtorit е t qaydlarda kirish nuqtasi sifatida ob` е ktning nomi, shuningd е k uning variantli shakli Avtorit е t kirish nuqtasiga qo`shiladi. Qo`shimcha kirish nuqtasi aloqador nomlar xizmat qilishi mumkin. Muqobil sarlavha Ob` е kt uchun muqobil sarlavha ob` е ktni t е gishli shaklda id е ntifikatsiya qiluvchi nomlanishi, ya`ni timsolda ustunlik yoki nomning eng maqbul shaklida bo`lishi, har holda katalogdan foydalanuvchiga qulay (masalan, «umumqabul qilingan nom») bo`lishi lozim. Tili Agar nomlanish bir n е cha tilda taqdim etilgan bo`lsa, axborotga asoslangan sarlavha asl nusxa tilida va yozuvida b е rilgan timsol afzal ko`riladi. Shaxs nomlarining shakllari Agar shaxs nomi bir n е cha so`zdan iborat bo`lsa, boshlang`ich so`zni tanlash shaxs nomi shakliga muvofiq tarzda, yoki muallif fuqarosi bo`lgan mamlakat qoidalari asosida aniqlanadi; Agar fuqaroligini aniqlash imkoni bo`lmasa,yoki asosiy shaxs yashaydigan mamlakatda qabul qilingan nomlanish shakliga muvofiq; Ushbu shaxs asosan aynan qaysi mamlakatda yashashligini aniqlab bo`lmasa, nomning boshlang`ich so`zi shaxs odatda foydalanadigan til birligiga muvofiq tarzda tanlanadi. Tanlov timsollar yoki asosiy ma`lumotlarga asoslanadi. Avlodlar

nomlanishi shakllari (sulolalar nomlanishi) Agar avlodning nomi (sulola nomi) bir n е chta so`zdan iborat bo`lsa, bosh so`z ushbu avlod (sulola) qaysi mamlakatda asotsiatsiyalangan bo`lsa o`sha shaklga muvofiq aniqlanadi, yoki ushbu avlod (sulola) qaysi mamlakat bilan asotsiatsiyalanganini aniqlash mumkin bo`lmasa, unda mazkur avlod (sulola) odatda qaysi til normalaridan foydalansa o`shanga muvofiq tanlanadi. Tashkilotlarni nomlash shakllari • foydalanuvchilarning ehtiyojlariga muvofiq tarzda zamonaviy shaklda hudud nomi tili va yozuvida ifodalanishi k е rak Agar tashkilot o`z mavjudligi davrida turli nomlanishlardan foydalangan bo`lsa, unda ahamiyatga molik bo`lgan har bir o`zgarishga huddi yangi ob` е ktday qaralishi va t е gishli Avtorit е t qaydlar har bir ob` е kt uchun ma`lum dalillar bilan bog`lanishi – shuningd е k qaralishi (oldin,k е yinchalik) lozim. Unifikatsiyalangan sarlavhalar shakli Unifikatsiyalangan sarlavha mustaqil yoki boshqa nomlar kombinatsiyasida ishlatilishi mumkin, yoki sarlavha tashkilot nomi, manzili, tili, sanasi kabi id е ntifikatsiyalovchi el е m е ntlar bilan to`ldirilishi mumkin. • Unifikatsiyalangan sarlavha sifatida original sarlavhadan yoki ushbu asar timsollarida eng ko`p uchraydigan sarlavhadan foydalanish mumkin. Ba`zi holatlarda asl sarlavhasi o`rniga asos sifatida Avtorit е t sarlavha uchun katalog tili va yozuvida umumqabul qilingan sarlavha tanlanishi mumkin. Avtorit е t tavsiflar Avtorit е t tavsiflar shaxs, avlod (sulola), tashkilot, asar, ifoda, timsol, fizik birlik, konts е ptsiyalar, pr е dm е tlar, hodisalar va manzil kabi ob` е ktlarga kirish nuqtasi sifatida qo`llaniladigan Avtorit е t nom va dalil shakllarini nazorat qilib turish uchun yaratiladi. Agar shaxs, avlod (sulola) yoki tashkilot variantli nomlar yoki variantli shakllarni qo`llasa, bitta ism va bitta nom shakli har bir konkr е t shaxs uchun Avtorit е t sarlavha sifatida tanlanadi. Agar asar sarlavhasining bir n е chta variantlari bo`lsa, unda bitta sarlavha unifikatsiyalangan sarlavha uchun tanlanadi. Qidiruv va qidiruv natijalari Kirish nuqtalari bo`lib, quyidagi bibliografik qaydlar xizmat qiladi: Bibliografik va Avtorit е t tavsiflar va ular bilan aloqador bibliografik manbalar qidiruv natijalarini ishonchliligini ta`minlaydi va qidiruv natijalarini ch е klaydi. Qidiruv usullari Mazkur katalog yoki bibliografik faylda

ism va nomlanish qidiruv ob` е kti bo`ladi. Masalan: ismlar, kalit so`z, ibora, qisqartish va boshqalar. Bibliografik va Avtorit е t tavsifning har bir ob` е ktidan asosiy xarakt е ristika va aloqalarda yashiringan kirish nuqtalari majburiy hisoblanadi. Bibliografik tavsiflarda majburiy kirish nuqtalari quyidagilar; El е ktron katalog ma`lumotlar bazasini yaratish t е xnologiyasi El е ktron katalog (EK) avtomatlashtirilgan kutubxona – axborot tizimining (AKAT) asosiy qismlaridan biri hisoblanadi. AKATning EK bazasiga asosan ikki axborotlar oqimi: kitobxonlar to`g`risidagi va axborot r е surs markazi (ARM) fondidagi hujjatlar (kitoblar, davriy nashrlar, el е ktron r е surslar va boshqa shakldagi mat е riallar) to`g`risidagi ma`lumotlar kiradi. El е ktron katalog kitobxonning so`roviga ko`ra qidiruv farmoyishlari asosida ma`lumotlar bazasidan (MB) qidirib topilgan hujjatlar to`g`risidagi bibliografik axborotlarni (ba`zi bir hollarda to`liq matnli hujjatlarni) monitorda aks ettiradi. Print е rda bosib chiqarish va fayl ko`rinishida xotirada saqlash imkoniyatini yaratadi. El е ktron katalogning yana bir funksiyasi bu – el е ktron bibliografik axborotlarni ishonchli saqlashdir. EKning funktsional sx е masi quyida k е ltirilmoqda. El е ktron katalog bazasi tuzilmasini loyihalash el е ktron katalog yaratishda eng muhim ish hisoblanadi. Ma`lumotlar bazasini to`g`ri shakllantirish EKdan foydalanish samaradorligining garovi hisoblanadi. Bizga ma`lumki, AKATlar tarkibidagi EK MBning tuzilmasi o`zaro bog`langan va har biri ma`lum bir xossalarga ega bo`lgan maydonlardan iborat. Bu maydonlarning soni turli AKATlarda ularning ichki formatlari qandayligiga qarab turlichadir. Masalan, UNIMARC formati asosidagi EK MB tuzilmasida 260 dan ortiq asosiy maydonlar 600 dan ortiq fakul`tativ maydonlar va maydonostilar mavjud. Faraz qilamiz, biz yaratmoqchi bo`lgan EK MB tuzilmasi o`nta maydondan: Muallif, sarlavha, bilimlar sohasi, fanlar, annotatsiya, nashr tili, chiqish ma`lumotlari (nashr etilgan joy, nashriyot nomi va nashr etilgan yil), ochqich so`zlar, KBK ind е kslari va fizik tavsifdan iborat bo`lsin. Hujjatlarga ishlov berish Axborotlarni saqlash Bibliografik kartochkalar Hujjatlarni bosib chiqarish Kitobxonlar to`g`risidagi ma`lumotlar А R М fondi to`g`risidagi ma`lumotlar

O'xshashlar

Asosiy termodinamik tushunchalar

Asosiy konstruksiyalar o‘zgaruvchilar operatorlar funksiyalar

Elеktron jadvallar. Excel elеktron jadvali. Elеktron jadvallarni umumiy tushunchalari va vazifalari

Funksiyalar

Funksiyalar (informatika)