Funksiyalar (informatika)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91 KB

Ko'chirib olish

Funksiyalar Reja: 1. Funksiya parametrlari va argumentlari 2. Kelishuv bo’yicha argumentlar 3. Ko’rinish sohasi. Lokal va global o’zgaruvchilar

Tayanch iboralar: Funksiya parametrlari va argumentlari, kelishuv bo‘yicha argumentlar, ko‘rinish sohasi. lokal va global o‘zgaruvchilar. Programma ta’minotini yaratish amalda murakkab jarayon hisoblanadi. Programma tuzuvchi programma kompleksini bir butunlikdagi va uning har bir bo‘lagining ichki mazmunini va ularning sezilmas farqlarini hisobga olishi kerak bo‘ladi. Programmalashga tizimli yondoshuv shundan iboratki, programma tuzuvchi oldiga qo‘yilgan masala oldindan ikkita, uchta va undan ortiq nisbatan kichik masala ostilarga bo‘linadi. O‘z navbatida bu masala ostilari ham yana kichik masala ostilariga bo‘linishi mumkin. Bu jarayon toki mayda masalalarni oddiy standart amallar yordamida yechish mumkin bo’lguncha davom etadi. Shu yo‘l bilan masalani dekompozitsiyalash amalga oshiriladi. Ikkinchi tomondan, programmalashda shunday holatlar kuzatiladiki, unda programmaning turli joylarida mazmunan bir xil algoritmlarni bajarishga to‘g‘ri keladi. Algoritmning bu bo‘laklari asosiy yechilayotgan masaladan ajratib olingan qandaydir masala ostini yechishga mo‘ljallangan bo‘lib, yetarlicha mustaqil qiymatga (natijaga) egadir. Misol uchun quyidagi masalani ko‘raylik: Berilgan a0 ,a 1 ,…,a 30 , b 0 ,b 1 ,…,b 30 c 0 ,c 1 ,…,c 30 va x,y,z haqiqiy sonlar yechish 30 29 1 30 0 30 29 1 30 0 2 30 29 1 30 0 ... ) ( ) ( ) b+ …+ y b+ y (b- ) a+ …+ xa+ x (a c z x c z x c      ifodaning qiymati hisoblansin. Bu misolni yechishda kasrning surat va maxrajidagi ifodalar bir xil algoritm bilan hisoblanadi va programmada har bir ifodani (masala osti) hisoblash uchun bu algoritmni 3 marta yozishga to‘g‘ri keladi. Masaladagi 30-darajali ko‘phadni hisoblash algoritmini, masalan, Gorner algoritmini alohida, bitta nusxada yozib, unga turli parametrlar- bir safar a vektor va x qiymatini, ikkinchi safar b vektor va y qiymatini hamda c vektor va (x+z) qiymatlari bilan murojaat qilish asosiy masalani yechish mumkin bo‘ladi. Funksiyalar qo‘llanishining yana bir sababini quyidagi masalada ko‘rishimiz mumkin – berilgan chiziqli tenglamalar sistemasini Gauss, Kramer, Zeydel usullarining birortasi bilan yechish talab qilinsin. U holda asosiy programmani quyidagi bo‘laklarga bo‘lish maqsadga muvofiq bo‘lar edi: tenglama koiffitsentlarini kiritish bo‘lagi, yechish usulini tanlash bo‘lagi, Gauss, Kramer, Zeydel usullarini amalga oshirish uchun alohida bo’laklar, natijani chop qilish bo‘lagi. Har bir bo‘lak uchun o‘z funksiyadir majmuasi yaratib, zarur bo‘lganda ularga bosh funksiya tanasidan murojaatni amalga oshirish orqali bosh masala yechish samarali hisoblanadi.

$Bunday hollarda programmani ixcham va samarali qilish uchun C++ tilida programma bo‘lagini alohida ajratib olib, uni funksiya ko‘rinishida aniqlash imkoni mavjud. Funksiya bu – C++ tilida masala yechishdagi kalit elementlaridan biridir. Funksiya parametrlari va argumentlari:[1(177-187), 3(51-56), 4(67-72)] Programmada ishlatiladigan har qanday funksiya e’lon qilinishi kerak. Odatda funksiyalar e’loni sarlavha fayllarda e’lon qilinadi va #include direktivasi yordamida programma matniga qo‘shiladi. Funksiya e’lonini funksiya prototipi tavsiflaydi (ayrim hollarda signatura deyiladi). Funksiya prototipi quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: <qaytaruvchi qiymat turi> <funksiya nomi>(<parametrlar ro‘yxati >); Bu yerda <qaytaruvchi qiymat turi> - funksiya ishlashi natijasida y tomonidan qaytaradigan qiymatning turi. Agar qaytariladigan qiymat turi ko‘rsatilmagan bo‘lsa, kelishuv bo‘yicha funksiya qaytaradigan qiymat turi int deb hisoblanadi, <parametrlar ro‘yxati>- vergul bilan ajratilgan funksiya parametrlarining turi va nomlari ro‘yxati. Parametr nomini yozmasa ham bo‘ladi. Ro‘yxat bo‘sh bo‘lishi ham mumkin. Funksiya prototiplariga misollar: int almashsin(int,int); double max(double x, double y); void func(); void chop_etish(void); Funksiya prototipi tushirib qoldirilishi mumkin, agar programma matnida funksiya aniqlanishi uni chaqiradigan funksiyalar matnidan oldin yozilgan bo‘lsa. Lekin bu holat yaxshi uslub hisoblanmaydi, ayniqsa o‘zaro bir-biriga murojaat qiluvchi funksiyalarni e’lon qilishda muammolar yuzaga kelishi mumkin. Funksiya aniqlanishi – funksiya sarlavhasi va figurali qavsga (‘{‘,’}’) olingan qandaydir amaliy mazmunga ega tanadan iborat bo‘ladi. Agar funksiya qaytaruvchi turi void turidan farqli bo‘lsa, uning tanasida albatta mos turdagi parametrga ega return operatori bo‘lishi shart. Funksiya tanasida bittadan ortiq return operatori bo‘lishi mumkin. Ularning ixtiyoriy birortasini bajarish orqali funksiyadan chiqib ketiladi. Agar funksiyaning qiymati programmada ishlatilmaydigan bo‘lsa, funksiyadan chiqish uchun parametrsiz return operatori ishlatilishi mumkin yoki umuman return ishlatilmaydi. Oxirgi holda funksiyadan chiqish – oxirgi yopiluvchi qavsga yetib kelganda ro‘y beradi. Funksiya programmaning birorta modulida yagona ravishda aniqlanishi kerak, uning e’loni esa funksiyani ishlatadigan modullarda necha marta yozilishi mumkin. Funksiya aniqlanishida sarlavhadagi barcha parametrlar nomlari yozilishi shart. Odatda programmada funksiya ma’lum bir ishni amalga oshirish uchun chaqiriladi. Funksiyaga murojaat qilganda, u qo‘yilgan masalani yechadi va o’z ishini tugatishida qandaydir qiymatni natija sifatida qaytaradi Funksiyani chaqirish uchun uning nomi va undan keyin qavs ichida argumentlar ro‘yxati beriladi: <funksiya nomi>(<argument1 >, <argument 2 >,..., <argument n >);$

Bu yerda har bir <argument> - funksiya tanasiga uzatiladigan va keyinchalik hisoblash jarayonida ishlatiladigan o‘zgaruvchi, ifoda yoki o’zgarmasdir. Argumentlar ro‘yxati bo‘sh bo‘lishi mumkin. Funksiyalar ham o‘z tanasida boshqa funksiyalarni, o‘zini ham chaqirishi mumkin. O‘z tanasida o‘zini chaqiradigan funksiyalarga rekursiv funksiyalar deyiladi. Oldingi boblarda ta’kidlab o‘tilganidek, C++ tilidagi har qanqay programmada albatta main() bosh funksiyasi bo‘lishi kerak. Ayni shu funksiyani yuklagich tomonidan chaqirilishi bilan programma bajarilishi boshlanadi. Quyidagi rasmda bosh funksiyadan boshqa funksiyalarni chaqirish va ulardan qaytish sxemasi ko‘rsatilgan. 1-rasm . Bosh funksiyadan boshqa funksiyalarni chaqirish va qaytish Programma main() funksiyasini bajarishdan boshlanadi va “f1(x,y);” – funksiya chaqirishgacha davom etadi va keyinchalik boshqaruv f1(x,y) funksiya tanasidagi amallarni bajarishga o‘tadi. Bunda Radius parametrining qiymati sifatida funksiya x o‘zgaruvchi qiymatini, Symbol parametri sifatida y o‘zgaruvchisining qiymati ishlatiladi. Funksiya tanasi return operatorigacha bajariladi. Return operatori boshqaruvni main() funksiyasi tanasidagi f1() funksiyasi chaqirilgan operatordan keyingi operatorga o‘tishni ta’minlaydi, ya’ni funksiyadan qaytish ro‘y beradi. Shundan keyin main() funksiyasi operatorlari bajarilishda davom etadi va “f2(a,b,c);” – funksiya chaqirishi orqali boshqaruv f2() funksiya tanasiga o‘tadi va hisoblash jarayonida mos ravishda YesNo sifatida a o‘zgaruvchisining, cout sifatida o‘zgaruvchisining va key sifatida c o‘zgarchuvchisining qiymatlari ishlatiladi. Funksiya tanasidagi return operatori yoki oxirgi operator bajargandan keyin avtomatik ravishda bosh funksiyaga qaytish amalga oshiriladi. int main () { int x, b; Bool a; Char s; Short c; … F1(x,s); A=(x>0); … F2(a,b,c); … return 0; } void F1(int Radius, char symbol) { … return; } int F2(bool YesNo, int Count, short Key ) { … return 0; }

$Aksariyat hollarda main() funksiyasining parametrlar ro‘yxati bo‘sh bo‘ladi. Agar programmani ishga tushirishda, buyruq satrida ma’lum bir parametrlarni uzatish (berish) zarur bo‘lsa, main() funksiyasining sintaksisi o‘zgaradi: int main(int argc, char* argv[]); Bu yerda argc – uzatiladigan parametrlar soni, argv[]- bir-biridan punktuatsiya belgilari (va probel) bilan ajratilgan parametrlar ro‘yxatini o‘z ichiga olgan massivga ko‘rsatkich. Quyida funksiyalarni e’lon qilish, chaqirish va aniqlashga misollar keltirilgan: // funksiyalar e’loni int mening_funksiyam(int Number, float Point); char Belgini_uqish(); void bitni_urnatish(short Num); void Amal_yoq(int,char);_ // funksiyalarni chaqirish result= mening_funksiyam (Varb1,3.14); symb=Belgini_uqish(); bitni_urnatish(3); Amal_yoq(2,Smb1); // funksiyalarni aniqlash int mening_funksiyam (int Number, float Point); {int x; … return x;} char Belgini_uqish(); { char Symbo1; cin>>Symbo1; return Symbo1; }; void bitni_urnatish(short number) (global_bit=global_bit|number;}; void Amal_yoq(int x, char ch){}; Funksiyaning programmadagi o‘rnini yanada tushunarli bo‘lishi uchun son kvadratini hisoblash masalasida funksiyadan foydalanishni ko’raylik. Funksiya prototipini sarlavha.h sarlavha faylida joylashtiramiz: long Son_Kvadrati(int); Asosiy programmaga ushbu sarlavha faylini qo‘shish orqali Son_Kvadrati() funksiya e’loni programma matniga kiritiladi: #include <iostream.h> #include “sarlavha.h” int main() { int uzgaruvchi=5; cout<<Son_kvadrati(uzgaruvchi);$ $return 0; } long Son_kvadrati(int x) { return x*x; } Xuddi shu masalani sarlavha faylidan foydalanmagan holda, funksiya e’lonini programma matniga yozish orqali ham hal qilish mumkin: #include <iostream.h> long Son_kvadrati(int); int main() { int uzgaruvchi=5; cout<<Son_kvadrati(uzgaruvchi); return 0; } long Son_kvadrati(int x) { return x*x; } Programma ishlashida o‘zgarish bo‘lmaydi va natija sifatida ekranga 25 sonini chop etadi. Masala . Ikkita tub son «egizak» deyiladi, agar bir-biridan farqi 2 teng bo‘lsa (masalan, 41 va 43 sonlari). Berilgan natural n uchun [n..2n] kesmadagi barcha «egizak» sonlar juftliklari chop etilsin. Masalani yechish uchun berilgan k sonini tub son yoki yo‘qligi aniqlovchi mantiqiy qiymat qaytaruvchi funksiya tuzish zarur bo‘ladi. Funksiyada k soni 2..k/2 gacha sonlarga bo‘linadi, agar k bu sonlarning birortasiga ham bo‘linmasa, u tub son hisoblanadi va funksiya true qiymatini qaytaradi. Bosh funksiyada, berilgan n uchun [n.,2n] oraliqdagi (n, n+2), (n+1,n+3),..,(2n-2, 2n) son juftliklarini tub sonlar ekanligi tekshiriladi va shart qanoatlantirgan juftliklar chop etiladi. Programma matni: bool TubSon (unsigned long k); int main() { unsigned long n,I; unsigned char egizak=0; cout<<”n->”; cin>>n; cout<<’[‘<<n<<”..”<<2*n<<’]’; for(i=n; i<=2*n-2; i++) if(TubSon (i) && TubSon(i+2)) { if(!egizak)$ $cout<<”oralig’idagi egizak tub sonlar  \n”; else cout<<”; “; egizak=1; cout<<’{‘<<i<<’,’<<i+2<<’}’; }; if(!egizak) cout<<”oralig’idagi egizak tub sonlar mavjud emas.”; else cout<<’.’; return 0; } bool TubSon(unsigned long k); { unsigned long m; for (m=2; m<=k/2; m++) if (k%m==0) return false; return true; } Natural n soni uchun 100 kiritilsa, programma quyidagi sonlar juftliklarini chop qiladi: [100..200] orag’ida egizak tub sonlar: {101,103}; {107,109}; {137,139}; {149,151}; {179,181}; {191,193}; {197,199}. Kelishuv bo‘yicha argumentlar:[1(177-187), 3(57-58), 4(66-72)] C++ tilida funksiya chaqirilganda ayrim argumentlarni tushirib qoldirish mumkin. Bunga funksiya prototipida ushbu parametrlarni kelishuv bo’yicha qiymatini ko‘rsatish orqali erishish mumkin. Masalan, quyida prototipi keltirilgan funksiya turli chaqirishga ega bo’lishi mumkin: //funksiya prototipi void Butun_son(int I, bool bayroq=true, char belgi=’\n’); //fumksiyani chaqirish variantlari Butun_son (1,false,’a’); Butun_son (2,false); Butun_son (3); Birinchi chaqiruvda barcha parametrlar mos argumentlar orqali qiymatlarini qabul qiladi, ikkinchi holda I parametri 2 qiymatini, bayroq 7 tatic 7 ric false qiymatini va belgi o‘zgaruvchisi kelishuv bo‘yicha ‘\n’ qabul qiladi. Kelishuv bo‘yicha qiymat berishning bitta sharti bor – parametrlar ro’yxatida kelishuv bo‘yicha qiymat berilgan parametrlardan keyingi parametrlar ham kelishuv bo‘yicha qiymatga ega bo‘lishlari shart.Yuqoridagi misolda I parametri kelishuv bo‘yicha qiymat qabul qilingan holda bayroq yoki belgi parametrlari qiymatsiz bo‘lishi mumkin emas. Misol tariqasida berilgan sonni ko‘rsatilgan aniqlikda chop etuvchi programmani ko‘raylik. Qo‘yilgan masalani yechishda sonni darajaga oshirish funksiyasi – pow() va suzuvchi nuqtali uzun sondan$ $modul olish fabs1() funksiyasidan foydalaniladi. Bu funksiyalar prototipi<<math.h>> sarlavha faylida joylashgan(3-ilova qarang): #include <iosream.h> #include <math.h> void chop_qilish (double Numb, double aniqlik=1,bool bayroq=true); int main() {double Mpi=-3.141592654; chop_qilish(Mpi,4, false); chop_qilish(Mpi,2); chop_qilish(Mpi); return 0; } void chop_qilish(double Numb, double aniqlik=1,bool bayroq=true) {if(!bayroq)Numb=fabs1(Numb); Numb=(int)(Numb*pow(10,aniqlik)); Numb=Numb/pow(10,aniqlik); cout<<Numb<<’\n’; } Programmada sonni turli aniqlikda (Aniqlik parametri qiymati orqali) chop etish uchun har xil variantlarda Chop_qilish( ) funksiyasi chaqirilgan. Programma ishlashi natijasida ekranda quyidagi sonlar chop etiladi: 3.1415 -3.14 -3.1 Parametrning kelishuv bo‘yicha beriladigan qiymati o‘zgarmas, global o‘zgaruvchi yoki qandaydir funksiya qaytaradigan qiymat bo‘lishi mumkin. Ko‘rinish sohasi. Lokal va global o‘zgaruvchilar: [1(177-187), 3(58-60), 4(66-72)] O‘zgaruvchilar funksiya tanasida yoki undan tashqarida e’lon qilinishi mumkin. Funksiya ichida e’lon qilingan o‘zgaruvchilarga lokal o‘zgaruvchlar deyiladi. Bunday o‘zgaruvchilar xotiradagi programma stekida joylashadi va faqat o‘zi e’lon qilingan funksiya tanasida amal qiladi. Boshqaruv asosiy funksiyaga qaytishi bilan lokal o‘zgaruvchilar uchun ajratilgan xotira bo‘shatiladi (o‘chiriladi). Har bir o‘zgaruvchi o‘zining amal qilish sohasi va yashash vaqti xususiyatlari bilan xarakterlanadi. O‘zgaruvchi amal qilish sohasi deganda o‘zgaruvchini ishlatish mumkin bo‘lgan programma sohasi (qismi) tushuniladi. Bu tushuncha bilan o‘zgaruvchining ko‘rinish sohasi uzviy bog‘langan. O’zgaruvchi amal qilish sohasidan chiqqanda ko‘rinmay qoladi. Ikkinchi tomondan, o‘zgaruvchi amal qilish sohasida bo‘lishi, lekin ko‘rinmasligi mumkin. Bunda ko‘rinish sohasiga ruxsat berish amali «::» yordamida ko‘rinmas o‘zgaruvchiga murojat qilish mumkin bo‘ladi. O‘zgaruvchining yashash vaqti deb, u mavjud bo‘lgan programma bo‘lagining bajarilishiga ketgan vaqt intervaliga aytiladi. Lokal o‘zgaruvchilar o‘zlari e’lon qilingan funksiya yoki blok chegarasida ko‘rinish sohasiga ega. Blokdagi ichki bloklarda xuddi shu nomdagi o‘zgaruvchi$

e’lon qilingan bo‘lsa, ichki bloklarda bu lokal o‘zgaruvchi ham amal qilmay qoladi. Lokal o‘zgaruvchi yashash vaqti – blok yoki funksiyani bajarish vaqti bilan aniqlanadi. Bu hol shuni anglatadiki, turli funksiyalarda bir-biriga umuman bog‘liq bo‘lmagan bir xil nomdagi lokal o‘zgaruvchilarni ishlatish mumkin. Quyidagi programmada main() va sum() funksiyalarida bir xil nomdagi o‘zgaruvchilarni ishlatish ko‘rsatilgan. Programmada ikkita sonning yig‘indisi hisoblanadi va chop etiladi: #include <iostream.h> // funksiya prototipi int sum (int a; int b); int main() { // lokal o’zgaruvchi int x=r; cout<<sum(x,y); return 0; } int sum(int a, int b) { // lokal o’zgaruvchi int x=a+b; return x; } Global o‘zgaruvchilar programma matnida funksiya aniqlanishidan tashqarida e’lon qilinadi va e’lon qilingan joyidan boshlab programma oxirigacha amal qiladi #include <iostream.h> int f1(); int f2(); int main() { cout<<f1()<<” “<<f2()<<end1; return 0 } int f1() { return x;// kompilyatsiya xatosi ro’y beradi } int x=10; //global o’zgaruvchi e’loni int f2() { return x*x; } Yuqorida keltirilgan programmada kompilyatsiya xatosi ro‘y beradi, chunki f1() funksiya uchun x o‘zgaruvchisi noma’lum hisoblanadi.

$Programma matnida global o‘zgaruvchilarni ular e’lonidan keyin yozilgan ixtiyoriy funksiyadan ishlatish mumkin. Shu sababli, global o‘zgaruvchilar programma matnining boshida yoziladi. Funksiya ichidan global o‘zgaruvchiga murojat qilish uchun funksiyada uning nomi bilan mos tushadigan lokal o‘zgaruvchilar bo‘lmasligi kerak. Agar global o’zgaruvchi e’lonida unga boshlang‘ich qiymat berilmagan bo‘lsa, ularning qiymati 0 hisoblanadi. Global o‘zgaruvchining amal qilish sohasi uning ko‘rinish sohasi bilan ustma-ust tushadi. Shuni qayd etish kerakki, programma tuzuvchilar imkon qadar global o‘zgaruvchilarni ishlatmaslikka harakat qiladilar, chunki bunday o‘zgaruvchilar qiymatini programmaning ixtiyoriy joyidan o‘zgartirish imkoniyati mavjudligi sababli programma ishlashida mazmunan xatolar yuzaga kelishi mumkin. Bu fikrimizni tasdiqlovchi programmani ko‘raylik. # include <iostream.h> //global o’zgaruvchi e’loni int test=100; void Chop_qilish(void); int main() { //lokal o’zgaruvchi e’loni int test=10; //global o’zgaruvchi chop qilish funksiyasini chaqirish Chop_qilish(); cout<<”Lokal o’zgaruvchi: “<<test<<”\n”; return 0; } void Chop_qilish(void) { cout<<”global o’zgaruvchi: “<<test<<’\n’; } Programma boshida test global o‘zgaruvchisi 100 qiymati bilan e’lon qilinadi. Keyinchalik, main() funksiyasida test nomi bilan lokal o‘zgaruvchisi 10 qiymati bilan e’lon qilinadi. Programmada, Chop_qilish() funksiyasiga murojaat qilinganida, asosiy funksiya tanasidan vaqtincha chiqiladi va natijada main() funksiyasida e’lon qilingan barcha lokal o‘zgaruvchilarga murojaat qilish mumkin bo‘lmay qoladi. Shu sababli Chop_qilish() funksiyasida global test o‘zgaruvchisining qiymatini chop etiladi. Asosiy programmaga qaytilgandan keyin, main() funksiyasidagi lokal test o‘zgaruvchisi global test o‘zgaruvchisini «berkitadi» va lokal test o‘zgaruvchini qiymati chop etiladi. Programma ishlashi natijasida ekranga quyidagi natijalar chop etiladi: Global o‘zgaruvchi: 100 Lokal o‘zgaruvchi: 10$

O'xshashlar

Funksiyalar

Rekursiv funksiyalar

Funksiyalar yaratish

C++ da funksiyalar

Informatika darslarida o’yin tehnologiyalari