Axborot-kutubxona muassasalarilarida multimedia vositalari - Informatika va AT - Referatlar

Axborot-kutubxona muassasalarilarida multimedia vositalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

916.5 KB

Ko'chirib olish

Axborot-kutubxona muassasalarilarida multimedia vositalari Reja : 1. Axborot-kutubxona muassasalarida multimedia vositalarining tavsifi. 2. Multimedia vositalari. 3. Distant uslubi. 4. Multimedia tyumlarining texnik ta’minoti. 5. Multimedianing amaliy dasturlari. 6. Xorijiy tillarni o‘rganish uchun tizimlar. 7. Axborot-kutubxona muassasalarida multimedia vositalaridan foydalanishning roli va ahamiyati.

Axborot-kutubxona muassasalarilarida multimedia vositalarining tavsifi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «2011–2015- yillarda Axborot- kommunikatsion texnologiyalari bazasida axborot-kutubxona va axborot resurs xizmatlari sifatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ № 1487- sonli Qarori mazkur yillarda axborot-kutubxona tizimida olib boriladigan ishlarning Davlat dasturini aniq belgilab berdi. 2011- yil 13- aprelda qabul qilingan «Axborot-kutubxona faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining qabul qilinishi yuqorida olib boriladigan ishlarni qonunchilik asosida olib borishni ta’minlaydi. Ta’lim va o‘qitish, axborot-kutubxona sohalarida qo‘llaniladigan multimedia (Computer Based Training – CBT) shaxsiy foydalanish hamda biznes ishlarini yo‘lga qo‘yish uchun mo‘ljallangan. Multimediani axborot-kutubxona sohasida qo‘llash ko‘lami kundan kunga yanada ortib bormoqda. Chunki yuqori kasbiy malakani ta’minlovchi bilim har doim tez o‘zgarib turadi. Bugungi o‘sish darajasi, ayniqsa, texnika sohasida doimiy yangilanishni talab qiladi. Shu bois raqobatga asoslangan axborot-kutubxona o‘z faoliyatida ancha moslanuvchan bo‘lishi lozim. Bu oddiy xodimlar uchun ham, rahbarlar uchun ham birday haqqoniy yo‘l. Kompyuterlardan foydalangan holda o‘qitish uchun ma’lum tizim kerak, lekin bunday tizimni ishlab chiqarish uchun bunga ixtisoslashgan firmaga buyurtma berish kerak. Shu kunga qadar kompyuterlar yordamida o‘rgatish, xodimni o‘qitish va malakasini oshirish uchun nisbatan ishlab chiqarish sohasida ko‘proq qo‘llanilar edi. «Opel» firmasi xodimlari jamoa bo‘lib o‘qitishning yangi usulini ilgari surmoqdalar. «IBM» firmasi ham lokal tarmoqlar ishini namoyish qilish uchun kompyuterlardan foydalanilgan holda o‘qitish usulini qo‘llamoqda. Yetmishinchi yillarda o‘qitish uchun ilk bor kompyuterlardan foydalanish ancha samarasiz bo‘ldi. Chunki o‘sha paytlardagi texnikaviy va dasturiy vositalarni ishlab chiqarish sifati uncha yuqori bo‘lmagan. Bundan tashqari, dasturlar yetarli darajada moslanuvchan emas edi.

Bugungi kunda esa o‘qitish dasturlari shunday tuzilganki, foydalanuvchi o‘qitishning turli variantlaridan foydalanishi mumkin. Ya’ni u o‘quv materialini o‘zlashtirish davomida o‘qitish tezligini, material hajmini va uning murakkablik darajasini o‘zi belgilaydi. Ko‘pgina tadqiqotlar kompyuterlardan foydalangan holda o‘qitish tizimining muvaffaqiyatlarini e’tirof etmoqda. Eski an’anaviy ta’lim usullari bilan obyektiv taqqoslash juda qiyin, ammo multimedia bazasida o‘zgaruvchi interaktiv dastur bilan ishlashga e’tibor ikki baravar kuchaydi. Aniq bir materialni o‘rganish uchun vaqtni tejash an’anaviy ta’lim usullariga nisbatan o‘rtacha 0 % ni tashkil qilyapti, o‘zlashtirilgan bilim esa xotirada ancha uzoq saqlanadi. Marketing bo‘yicha ekspertlar allaqachon (o‘qish tizimida multimedia ilovasi paydo bo‘lmasdan avval) ko‘p martali tajribalarida o‘qish uslubi bilan o‘zlashtirilgan materialni xotirada tiklash (eslash) o‘rtasida kuchli aloqa borligini isbotlashgan. Masalan, eshitilgan materialning faqat to‘rtdan bir qismigina xotirada qoladi. Agar o‘quvchi ushbu materialni ko‘rish orqali o‘zlashtirish imkoniga ega bo‘lsa, xotirada qolgan material hajmi o‘ttiz foizga ko‘payadi. Mabodo, ham ko‘rish, ham eshitish orqali material o‘zlashtirilsa, uning 50 foizi xotirada qolar ekan. Agar o‘quvchi o‘rganish jarayonida faol harakat qilishga jalb etilsa, masalan, multimedia ilovasi kabi interaktiv o‘qitish dasturi yordamidan foydalanilsa, o‘zlashtirish hajmi 75 % ni tashkil qiladi. Biz bu yerda hatto taxminiy raqamli ma’lumotlarni keltirish qiyinligini ta’kidlab o‘tmoqchimiz, chunki turli tadqiqotlarda bu borada turli natijalar keltiriladi. Tajriba natijalarining har xil bo‘lishi tajriba xulosalarini noto‘g‘ri chiqarishdagina emas, balki turli ko‘rsatkichlarga ham bog‘liq. Ya’ni o‘zlashtirish, eslab qolish qobiliyati bir xil bo‘lgan kishilardan iborat ikkita guruhni topish mumkin emas. Shu bois bu mavzuda bundan buyon keltiriladigan ma’lumotlar o‘rtacha nisbatda olinganligiga e’tibor bering. O‘z xodimlarining malakasini oshirish uchun har yili o‘qishga ma’lum bir moliyaviy mablag‘ ajratuvchi yirik firmalarning yuqorida aytilgan omillarni hisobga olgan holda ancha yirik mablag‘ni iqtisod qilishlari mumkin. Masalan,

«DEC» firmasi o‘qitish va qayta o‘qitishdagi xarajatlarni kompyuter texnologiyasidan foydalangan holda 40 mln dollarga iqtisod qildi. Bilim olishdagi bunday usulga quyidagilar sababchi: – o‘rganilayotgan materialni chuqurroq va yaxshiroq tushinish; – o‘quvchini yangi ilm sohasi bilan aloqaga kirishiga ishonti-rish; – o‘qitish vaqtini sezilarli darajada qisqartirish hisobiga vaqtni tejash; – o‘zlashtirilgan bilim xotirada uzoq vaqt qoladi va amaliyotda qo‘llash lozim bo‘lganida qisqacha takrorlansa, tezda esga keladi. Multimedia bozori bilan shug‘ullanuvchi Shveytsariyaning Prognos institutining tadqiqotlariga ko‘ra, yaqin kelajakda korxonalarda multimedialar juda keng qo‘llanila boshlanadi. To‘g‘ri, apparat vositalarining narxi tushib bormoqda, lekin hisoblash texnikasi tizimi (HTT)dan foydalanish natijasida, o‘qitish tizimini joriy etish xarajatlari ancha o‘sib bormoqda. Bitta o‘quv dasturining bir soatlik o‘quv vaqtini yaratishga, odatda, dasturlovchining 200–250 ish soati ketadi. Dasturlarni yaratish uchun asbob-uskuna vositalarining sifati yaxshilangani va imkoniyati kengaytirilganiga qaramay, o‘quv dasturini yaratish xarajatlari ko‘payib bormoqda. Chunki dastur interfeysiga nisbatan talablar kuchaymoqda, shuningdek, multimedianing yangi elementlarini dasturlarga kiritishga to‘g‘ri kelyapti. Albatta, muvaffaqiyatga erishish, ma’lum ma’noda, qo‘yilgan maqsadga ham bog‘liq. Agar biz amaliy faoliyat usullarini yangilashdan kelib chiqadigan bo‘lsak, multimedianing interaktiv dasturidan foydalangan holda o‘qitish uslubini kelajakda katta zafarlar kutmoqda. Yana bir kamchilik shundan iboratki, hisoblash texnikasi tizimidan foydalanib, o‘qitish tizimini yaratishga bo‘lgan buyurtma uchinchi tomonning axborot va ishlab chiqarish sirlarini ochish bilan bog‘liq. Bunda shuni unitmaslik kerakki, bunday multimedia ilovalari iste’mol bozorida manfaat predmeti bo‘lib qoladi va bu manfaat zarur qurilmalar narxining doimiy tushishi bilan bog‘liq. «Lotus» firmasida, masalan, multimedia elementlariga ega bo‘lgan o‘qitish dasturi joylashtirilgan kompakt disklar mavjud.

Multimedia vositalari Hozirgi kunda axborot-kutubxona muassasalarida axborot-kommunikatsion texnologiyalar, ya’ni multimedia vositalarining ahamiyati alohida o‘ringa ega bo‘lmoqda. Ayniqsa, ta’lim tizimida multimedia vositalarining qo‘llanishi o‘z samarasini bermoqda. Barkamol avlodni har tomonlama yetuk shaxs bo‘lib shakllanishida, malakali va raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashda o‘z hissasini qo‘shmoqda. Multimedia – bu kompyuter texnologiyasining turli xil fizik ko‘rinishiga ega bo‘lgan audio va video axborotlardan foydalanish bilan bog‘liq sohadir. Multimedia (multimedia – ko‘p muhitlik) vositalari bu apparat va dasturlar to‘plami bo‘lib, u insonga o‘zi uchun tabiiy bo‘lgan juda turli-tuman muhitlarni: tovush, video, grafika, matnlar, animatsiya va boshqalardan foydalangan holda kompyuter bilan muloqot qilish imkonini berdi. Multimedia foydalanuvchiga fantastik dunyoni (virtual haqiqiy) yaratishda juda ajoyib imkoniyatlarni ochib beradi, bunda foydalanuvchi u yerda avj olayotgan hodisalarda faol ishtirok etadi, shu bilan birga, muloqot foydalanuvchi uchun birinchi navbatda, tovushli va video obrazlar tilida bo‘lib o‘tadi. 9- rasm. Multimedia vositalari. Multimedia vositalariga quyidagilar kiradi: ma’lumotlarni audio – (nutqli) va video kiritish va chiqarish qurilmalari; yuqori sifatli tovush (sounol) va video platalar, videoqamrash platalari (vide grabber) ular videomagnitafondan yoki videokameradan tasvirni

oladi va uni kompyuterga kiritadi. Yuqori sifatli kuchaytirgichli, tovush kalonkali, katta video ekranli akustik va video qabul qiladigan tizimlar, hozirgi kunda keng tarqalgan skanerlar (kompyuterga bosma matnlar va rasmlarni avtomatik kiritish imkonini beradi); printer va plotterlar – bularning hammasi multimedia vositalari asosini tashkil etadi. Multimedia vositalari yuqori ishonchli, ko‘pincha tovushli va video ma’lumotlarni yozish uchun ishlatiladigan optik va raqamli video disklardagi katta sig‘imli tashqi eslab qolish qurilmalarni ham kiritish mumkin. Ixcham kompakt disklarning (CD) narxi ular ommaviy ko‘paytirilganda qiymati emas, ularning katta sig‘imi 650 Mbayt va undan yuqori. Multimedia vositalarida axborot manbalarining turli xil texnik axborot kanallaridan olish va uzatish mumkin. Multimedia – gurkirab rivojlanayottan zamonaviy axborotlar texnologiyasidir. Uning ajralib turuvchi belgilariga quyidagilar kiradi: – axborotning xilma-xil turlari: ananaviy (matn, jadvallar, bezaklar va boshqalar), original (nutq, musiqa, videofilmlardan parchalar, telekadrlar, animatsiya va boshqalar) turlarini bir dasturiy mahsulotda integratsiyalaydi. Bunday integratsiya axborotni ro‘yxatdan o‘tkazish va aks ettirishning turli qurilmalari: mikrofon, audio tizimlar, optik kompakt disklar, televizor, videomagnitofon, videokamera, elektron musiqiy asboblardan foydalanilgan holda kompyuter boshqaruvida bajariladi; – muayyan vaqtdagi ish: o‘z tabiatiga ko‘ra statik bo‘lgan matn va grafikadan farqli ravishda, audio va videosignallar faqat vaqtning ma’lum oralig‘ida ko‘rib chiqiladi. Video va audio axborotlarni kompyuterda qayta ishlatish va aks ettirish uchun markaziy protsessor tez harakatchanligi, ma’lumotlarni uzatish shinasining o‘tkazish qobiliyati, operativ (tezkor) va video xotira, katta sig‘imli tashqi xotira (ommaviy xotira), hajm va kompyuter kirish-chiqish kanallari bo‘yicha almashuvi tezligini taxminan ikki baravar oshirilishi talab etiladi; « inson – kompyuter » interaktiv muloqotining yangi darajasi : bunda muloqot jarayonida foydalanuvchi ancha keng va har tomonlama axborotlarni oladiki ,

mazkur holat ta ’ lim , ishlash yoki dam olish sharoitlarini yaxshilashga imkon beradi . Multimedia vositalari asosida o ‘ quvchilarga ta ’ lim berish va kadrlarni qayta tayyorlashni yo ‘ lga qo ‘ yish hozirgi kunning dolzarb masalalaridandir . Multimedia – bu informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari asosida audio , video , matn , grafika va animatsiya ( obyektlarining fazodagi harakati ) effektlari asosida o ‘ quv materiallarini o ‘ quvchilarga yetkazib berishning mujassamlangan holdagi ko ‘ rinishidir . Multimedia vositalari asosida o‘quvchilarni o‘qitish quyidagi afzalliklarga ega: a) berilayotgan materiallarni chuqurroq va mukammalroq o‘z- lash tirish imkoniyati bor; b) ta’lim olishning yangi sohalari bilan yaqindan aloqa qilish ishtiyoqi yanada ortadi; d) ta’lim olish vaqtining qisqarish natijasida vaqtni tejash im- koniyatiga erishish; e) olingan bilimlar kishi xotirasida uzoq muddat saqlanib, kerak bo‘lganda amaliyotda qo‘llash imkoniyatiga erishiladi. O‘quvchilarga ta’lim berish va qayta tayyorlash jarayonida zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan keng foydalanish kelajakda yetuk va yuqori malakali mutaxassislarni kamol toptirishga katta yordam beradi. Distant uslubi Distant uslubi asosida o‘quvchilarni o‘qitish hozirgi kunning eng rivojlanib borayotgan yo‘nalishlaridan bo‘lib, o‘qituvchi bilan o‘quvchilar ma’lum bir masofada joylashgan holda ta’lim jarayonini olib borish tizimidir. Interaktiv texnologiyalar: – audiokonferensiyalar (audioconferencing); – videokonferensiyalar (videoconferencing); – ish stolidagi videokonferensiyalar (desktop videoconferen-cing);

– elektron konferensiyalar (e-mail, on-line servikes); – ovoz kommunikatsiyalari (voice mail); – ikki tomonlama sputnik aloqa;– virtual borliq (virtual reality); Nointeraktiv texnologiyalar: – bosib chiqarilgan materiallar; – audiokassetalar; – videokassetalar; – bir tomonlama sputnik aloqa;– televizion ko‘rsatuvlar va radio eshittirishlar: – disket va CD ROM lar. Distant uslubining quyidagi afzalliklari mavjud: a) o‘qitishning ijodiy muhiti. Mavjud ko‘pgina uslublar asosida o‘qituvchi o‘quvchini o‘qitadi, o‘quvchi esa faqat berilgan materialni o‘qiydi; b) mustaqil ta’lim olishning imkoniyati borligi. Distant uslubi asosida ta’lim berish boshlang‘ich, o‘rta, universitet, sirtqi-kechki va malaka oshirish bosqichlarini o‘z ichiga oladi; d) ish joyidagi katta o‘zgarishlar. Distant uslubi asosida ta’lim berish turi millionlab insonlarga, hammadan ham ishlab chiqarishdan ajralmasdan ta’lim olayotganlar uchun, qulay sharoit yaratib beradi; e) o‘qitish va ta’lim olishning yangi va unumli vositasi. Statis- tik ma’lumotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, distant uslubi asosida ta’lim berish ishlab chiqarishdan ajralgan holda o‘qish kabi unumlidir Hozirgi kunda to ‘ g ‘ ridan to ‘ g ‘ ri INTERNET tarmog ‘ iga kirish xizmati distant uslubi asosida ta ’ lim berish uchun elektron pochtalar , kompyuter konferensiyalar va ma ’ lumotlarning elektron bazasidan foydalaniladi . Axborotlashgan tezkor kanalning rivojlanishi yangi gipermedia tizimini berib , u o ‘ z ichida INTERNET tarmog ‘ iga kirishning uchta asosiy xizmatini mujassamlashtiradi va foydalanuvchining interfeysi ( muloqoti ) ni yanada takomillashtirishga yordam beradi . Maltikast texnologiyalarining, konferensiya vositalarining va multimedia kompyuterlarining mavjudligi INTERNET tarmog‘i orqali videokonferensiyalarni yo‘lga qo‘yishga imkoniyat beradi. Shunday qilib, bunday gigant axborotlashgan tarmoq o‘quvchilarning

distant uslubi asosida zamonaviy bilim olishlari uchun vaqti yoki qayerda turganligiga qaramasdan, keng sharoit yaratib beradi. Video va audio axborot bilan ishlashning zaruriyati ma’lumotlarining katta hajmi va ularni uzatishning yuqori tezligi bilan bog‘liq ko‘plab muammolarni yuzaga keltirdi. Bu audio-video axborotning siqiq texnologiyalarini rivojlantirish va katta sig‘imdagi jamg‘aruvchilarning yangi namunalarini yaratishning boshlanishi bo‘ladi. Multimedia uchun zamonaviy CD ROM texnologiyalar taqdimoti ilk marta 1980- yili Sietldagi konferensiyada (Second Microsoft CD ROM Conference) bo‘lib o‘tdi va bu sana video va audio axborotli to‘loqonli multimedianing paydo bo‘lishi boshlanishi deb hisoblanadi. Multimedia tarkib topishining bundan keyingi qadami CD-I texnologiyasi (Compast Disk Interaktive – interaktiv videodisklar) bo‘ladi, ular kompyuter yordamida lazerli video – muruvvatni boshqarish yo‘li bilan kompakt diskdan axborotni ixtiyoriy tanlashni tashkil etishga imkon beradi. – videotizimning asosi bo‘lgan ixtisoslashgan mikroprotsessor turkumi. Oxirgi paytlarda bulardan ham zamonaviylari bozorda taklif qilinmoqda; – drayverlar (Video Driver, Audio Driver va VRAM Driver va CD ROM Driver) va alohida kichik tizimlar darajasidagi dasturiy interfeys: – galma-gal paydo bo‘luvchi audio va video axborot saqlovchi, ma’lumotlarni CD ROM jamg‘aruvchisidan foydalanilganida tezli gi bir tekisligini ta’minlovchi maxsus shaklli fayllar. – subyektiv qabul qilishga yo‘naltirilgan va ba’zi yo‘qotish yoki buzib ko‘rsatishlarga yo‘l qo‘yuvchi axborotning turli namunalarini tiklash algoritmlari.

Multimedia tyumlarining texnik ta’minoti Multimedia Personal Computer (MPC) standarti. Kompyuterlarda grafikli va ovozli fayllarni saqlash uchun CD ROM diskovodlarining qo‘llanilishi kompyuter tizimi unumdorligiga nisbatan ma’lum talablarni ko‘ndalang qilib qo‘ydi. CD ROM diskovodida audio axborotni yozish va uni audioadapter orqali kiritish ham chiqarish – bu multimedia (MRS) uchun mo‘ljallangan shaxsiy kompyuterga ega bo‘lishi kerak bo‘lgan ikkita majburiy shartdir. CD ROM axborot to‘plagichi. Gramplastinkalarga muqobil sifatida yaratilgan optik kompakt disklar (CD : ROM – compact disk read) bu turdagi axborot tashuvchilarni qo‘llashiing yangi imkoniyatlarini ochib ber- 10- rasm. CD ROM axborot di. Hozirda kompakt disk proi to‘plagichi. grivatellar maishiy va sanoat apparaturalarida audio eshittirish- da keng qo‘llaniladi. Endilikda CD ROM to‘plagichlar shaxsiy kompyuterda o‘z o‘rniga ega. Kompakt disk – bu axborot saqlashda qo‘llaniladigan shaxsiy kompyuter (ShK) hajmi uchun standart plastik disk. Axborotlar raqamli kod bilan kodlanadi va diskning orqa tomoniga ko‘z ilg‘amas ko‘rinishda joylashtiriladi. Bunda disk yuzasi bilan mexanik kontakt aloqa yo‘q, uning ishlash muddati katta, boshqa axborot saqlash vositasiga qaraganda esa noto‘g‘ri ishlash hollari kam. 44 Hozirda kompakt disklarda bir qancha turdagi amaliy dasturlar mavjud. Ularning ichida ilmiy axborot va jurnal maqolalari, ko‘p jildli texnik bayonlar, moliyaviy hisobotlar to‘plangan ma’lumotlar bazasini topish mumkin. Tashuvchi mashinalardagi hujjatlarga endi tayyor rasmlar, matnlar, audio yozuvlar, videofragmentlarni kiritish ancha oson. Multimedia qomuslar, elektron xaritalar va o‘rgatuvchi tizimlardan foydalanish mumkin. CD ROM to‘plagichlarning yagona kamchiligi – bu qattiq disklarga nisbatan sekin

harakatlanishidir. CD ROM to‘plagich turli interfeyslarga ega bo‘lishi mumkin. Interaktiv kompakt disk CD-I texnologiyasi bo‘yicha interaktiv multimedia axborotini tashuvchilar – bu hozirgi vaqtdagi audio va video qurilmalardir. Ular matnli va grafik axborotni ishlab chiqish imkoniyatini kengaytiradi. Bu holatda mazkur turdagi axborotga mo‘ljallangan kompyuter dasturlaridan keng foydalanish nazarda tutiladi. CD-I texnik nuqtayi nazardan CD ROM texnologiyasiga asoslangan, ammo iste’mol mahsuloti nuqtayi nazaridan u CD-DA texnologiyasidan foydalanadi. CD-I texnologiyasi quyidagi imkoniyatlarga ega: – multimedia ilovani bitta interaktiv diskda foydalanish. U turli xil vositalar bilan ta’minlangan; – kompakt disklarning mavjud ishlab chiqarish vositalaridan foydalanish; – diskli tizimlarning mos kelishi. CD-I texnologiyasi bo‘yicha tayyorlangan kompakt disklar quyi dagi sohalarda qo‘llaniladi: – ta’lim va tayyorlov (masofadan turib o‘qitish va ma’lumotnoma, albom va kitoblar yordamida mustaqil o‘qish); – dam olish: musiqa (musiqa matnlari, nota, rasmlar bilan birga), harakatlanuvchi o‘yinlar, o‘yin davomida o‘rgatish; – dam olishni tashkil etish (chizish va rasm solish, filmlar yara-tish, she’rlar yozish); – sayohat (xaritalar, navigatsiya uchun qurilma, sayyohlik haqida axborot, diagnostika va hokazo). Tezkor to‘plagichli CD ROM. CD ROM to‘plagichlarini ishlab chiquvchi mutaxassislar nafaqat ma’lumotlarni uzatish tezligini oshirishga, shuningdek, kirishga ketadigan vaqtni qisqartirishga ham katta e’tibor bermoqda. Virtual kompakt diskni tayyorlash – bu qattiq diskda kompakt disk sharhini yaratishdir. Shaxsiy kompakt diskni yaratish uchun ma’lumotlarni shunday tashkil qilish, qayta tuzish va qayta indeksatsiyalash kerakki, natijada qattiq diskda strukturalashtirilgan ma’lumotlarga mos kelsin.

Shundan so‘ng tanlangan hajmda yozish uchun fayllarni qayta nomlash va indeksatsiyalash kerak bo‘ladi. Ma’lumotlarni tayyorlagach va optimallashtirgach, qattiq diskdan sharhi yoki virtual kompakt disk olinadi. Oxirida barcha kerakli tekshiruvlar o‘tkaziladi va disk sharhini yaratish jarayoni boshlanadi. Yoziladigan kompakt disklar. Bir necha yil avval bitta kompakt diskni yozish uchun bir xona to‘la apparatura, ikki nafar malakali mutaxassis va bir necha soat vaqt talab qilinar edi. Bugun esa CD-R yozish to‘plagichda esa Makintosh kompyuteri yordamida bitta diskni bir soatda yozish mumkin. Bu, o‘z navbatida, vaqtni tejash va bajarayotgan ishni sifatli bajarish imkonini beradi. 11- rasm. Yoziladigan kompakt disklar. Multimedianing amaliy dasturlari Multimedia tizimlari hozirgi paytda ta’lim va kasbga tayyorlash sohasida, nashriyot faoliyatida (elektron kitoblar), biznesni kom- 46 pyuterlashtirish uchun (reklama, mijozlarga xizmat ko‘rsatish), axborot markazlarida, axborot-kutubxona muassasalarida va hokazolarda muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda. Bilimlarni chuqirlashtirishda, o‘qish muddatini qisqartirishda va bir o‘qituvchiga tinglovchilar sonini oshirishga imkon beruvchi kompyuterli dars beruvchi multimedia tizimlari alohida o‘rin egallaydi. Kompyuterli dars berish tizimlari axborot izchil ravishda taqdim etiladigan videokassetadagi kurslarga qiyoslaganda kuchli tarmoq imkoniyatlariga ega va tinglovchilarni qiziqtirgan mavzuga to‘g‘ridan to‘g‘ri ulanishga imkon beradi. Bundan tashqari, mazkur

tizimlar bilimlarni o‘zlashtirish va ko‘nikmalarga ega bo‘lish jarayonlarini baholash va nazorat qilishning samarali vositalari bilan jihozlangan. Elektron kitoblar. CD ROM rusumidagi katta hajmli uncha qimmat bo‘lmagan xotira qurilmalarining mavjudligi tufayli elektron kitoblarning paydo bo‘liga imkoniyat yaratdi. Elektron kitob atamasi sahifalari displey ekranida tasvirlanadigan yangi rusumdagi kitobni anglatadi. Boshqacha aytganda, bu axborot interaktiv tizimi foydalanuvchi (o‘quvchi) uchun sahifama-sahifa tashkil etilgan axborotga kirishni ta’minlaydi. 650 Mb sig‘imli kompakt disk axborotning quyida keltirilayotgan hajmlaridan birini yozishga imkon beradi: – Ag formatdagi matnning w 00 000 sahifasi; – g‘ 0. 000 grafik rasmlar; – g‘. 000 televizion statik tasvirlar;– q 0 soniya videotasvir; – 1x soat o‘rtacha sifatli tovush. – Elektron kitob sahifalaridagi axborot uch xil bo‘lishi mumkin: estetik (kitobning «yoqimli» ko‘rinishini belgilovchi va uning o‘quv chiga ta’sirini kuchaytiruvchi), axborot (kitob mazmunini ochib boruvchi) va nazorat (piktogramma, ikona, dialogli darchalar, dinamik menyu va hokazolar ko‘rinishida taqdim etilgan material). – Elektron kitoblarni to‘rt sinfga bo‘lish mumkin; qomusiy, ax borot, o‘qituvchi va imtihon oluvchilarga mo‘ljallangan kitoblar. – Elektron kitoblarning birinchi xili muayayn mavzu bo‘yicha ulkan hajmdagi axborotni o‘zida saqlaydi. Crolier Enceclopedia, Comptons Multi media Enseklopedia, Mikrosoft Bookshelf va boshqa shu kabi mashhur mahsulotlarni misol sifatida keltirib o‘tish mumkin. – Elektron kitobning ikkinchi xili birinchisiga o‘xshamaydi, biroq bu kitoblarda saqlanuvchi axborot unchalik keng emas va maqsadga yo‘naltirilgan xususiyatga ega. Masalan, Oxford Textbook of Medicine on Compact Disk, Elsevie’s Aktive Library on Corrosion va boshqalar.

– Uchinchi xil elektron kitoblar amaliyotda ko‘p tarqalgan va ta’lim jarayonida, bolalar bog‘chalarida (masalan, Broderburd’s Living Book) hamda o‘qishdan keyingi malaka oshirish kurslarida foydalanishi mumkin. Bundan tashqari, mazkur kitoblar badiiy asarlarni o‘zida saqlashi mumkin (masalan, Herman Melville’s Moby Dick, Gustave Flaubert’s Madame Bovary, Michael Crichtorrs Jurassic Park, Adam Hitchhiker’s Guide to Galaxy). – To‘rtinchi xil kitoblarda uch muhim komponent: masalalar (vazifalar) banki, testlash va javoblar moduli, tahlil va baholash uchun o‘quvchi javoblaridan foydalanuvchi ekspert tizimi mavjud. Bu turdagi multimedia tizimlarga keltirilgan English Plantinuirmah bir lavhani keltirish mumkin. – Yuqorida keltirilgan elektron kitoblar tasnifi yagona emas. Masalan, elektron kitoblarda saqlavuvchi axborot turi: matnli kitoblar, statik rasmlar berilgan kitoblar, harakatlanuvchi rasmli kitoblar, «gapiradigan» kitoblar, multimedia kitoblar, gipermedia kitoblar, va kibernetik kitoblarga ko‘ra tasnif qilish taklif etilgan edi. – Aftidan, faqat keltirilgan tushunchalardan ayrimlarigina qo‘shimcha sharhlashga muhtoj. Multimedia kitoblar da bitta tashuvchida (CD ROM yoki magnit diskda) yozilgan va bir chiziqda (to‘g‘ri) tashkil qilingan, ya’ni zarur axborot izchil ravishda aks ettirilgan matn audio, statik tasvir va videodan foydalaniladi. Iolimedia kitoblar da avvalgilardan farqli ravishda o‘quvchiga axborotni taqdim etish uchun bir necha turli tashuvchilar (CDROM, magnitli disk, qog‘oz va boshqalar) kombinatsiyasidan foydalaniladi. Gipermedia kitoblar multimedia kitoblar bilan ko‘p umumiylikka ega bo‘lsa- da, o‘zidagi axborotning notekis tashkil etilishi bilan farqlanadi, masalan, o‘quvchi «sichqon» yordamida asosiy materialni bir chetga qo‘yib, matn va foydalanilayotgan usul bo‘yicha atama va tushunchalar tizimiga tuzatishlar, sharhlar so‘rashi mumkin.

Intellektual kitoblar ma’nosi jihatidan ilgari kiritilgan imtihon oluvchi kitoblarga yaqin va o‘quvchi qobilyatlariga u bilan muloqot jarayonida jadal moslashishi mumkin. So‘nggi ikki kitobning istiqboli ham qiziqligi shubhasizdir. Telemedia kitoblar masofadan turib o‘qitadigan taqsimlovchi interaktiv tizimni qo‘llab-quvvatlash uchun telekomunikatsiya imkoniyatlaridan foydalanadi. Kibernetik kitoblar ham matematik modellash vositalarini o‘zida saqlaydi va shu bois bayon etilgan hodisalar va obyektlarni har tomonlama o‘rganish hamda tadqiq etish imkoniyatini o‘quvchiga taqdim etadi. Xorijiy tillarni o‘rganish uchun tizimlar Bunday katta miqdordagi amaliy multimedia tizimlari orasida Learning English in Multimedia o‘qituvchi tizimini ajratib ko‘rsatishi mumkin. U boshlovchilar uchun ingliz tilini o‘qitish maqsadlariga mo‘ljallangan hamda IFAP/ IRI (Italiya) firmasi tomonidan ishlab chiqarilgan. Mualliflar o‘zlarining amaliyotida qo‘llayotgan English Plantinum multimedia tizimidan bir lavha quyidagicha keltirilgan. Kurs modul prinsipi bo‘yicha qurilgan, har bir modul u yoki bu hayotiy vaziyatga muvofiq keladi. Ko‘rib chiqilayotgan holatlar va ularga muvofiq keluvchi xatti-harakatlar uchun tegishli so‘z, tushuncha, jumla va gaplar kiritiladi. Shunday qilib, tinglovchilar o‘z lug‘at boyligini to‘ldiradi, grammatika va sintaksis qoidalarini o‘rganadi. Kompyuter dasturi yordamida o‘qitish og‘zaki nutqni tinglash va talaffuzni nazorat qilish uchun videokasseta va audiokassetadan, shuningdek, grammatika qoidalari berilgan ikki o‘quv qo‘llanmasidan foydalanilgan holda to‘ldiriladi. O‘z- o‘zini nazorat qilishning bunday usuli o‘qitish jarayoni samaradorligini oshiradi. O‘zbekistonda ilk marotaba Farg‘ona universitetining pedagog xodimlari tomonidan so‘zlovchi elektron Partner ishlab chiqilib, so‘zlarni tarjima qiladi va

professional diktor ovozi bilan talaffuz qiladi. Uchta professional dasturga ega. O‘z xotirasida bir milliondan ortiq so‘zlarni saqlaydi. PHRASE BOOK dasturi siz- 12- rasm. Partner. ga kerakli mavzuni tanlash imkonini beradi: do‘konda, restoranda, shifokor huzurida, samolyotda. Diktofonga so‘zlarni takrorlang va talaffuzingizga baho oling. LANGUAGE TEACHER dasturi yordamida siz oddiy so‘zlar va iboralarni bir zumda yodlaysiz va to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rganasiz. Xotiraning barcha turlarini ishga solish eng samarali usuldir. Siz narsalarning tasvirini, ularning nomi qanday yozilishi va tarjimasini ko‘ra olasiz, bir vaqtning o‘zida qanday talaffuz qilinishini eshitasiz. Bu sizga juda qisqa muddat ichida salmoqli lug‘at zaxirasini to‘plash imkonini beradi. U–LEARN dasturi so‘zlar va iboralarni talaffuz qilib, sizga dars o‘tadi va vazifaning to‘g‘ri bajarilganligini zumda tekshiradi. Partner C–PEN ruchkasi har qanday shartnoma, rasmiy xat yoki boshqa matnni o‘qiydi va tarjima qiladi. Partner – chinakam cho‘ntak kinozali. Siz istagan sevimli filmlar, kliplar va video darslik-qo‘llanmalarni tomosha qilasiz. Musiqiy pleyer va FM radiodan foydalanib, go‘zal musiqa olamidan bahra olasiz. Zarurat tug‘ilganida, siz diktofondan foydalanishingiz mumkin. Bo‘sh vaqtingizda esa elektron kitoblar funksiyasi yordamida sevimli badiiy kitoblaringizni o‘qiy olasiz. Shuningdek, Farg‘ona universitetining pedagogik xodimlari tomonidan elektron o‘quv kitobi Jet Book taqdim etildi. Jet Book elektron kitobi mubolag‘asiz jahon elektron moslamalari ishlab chiqarishida yorqin yangilik hisoblanadi. Jet Book yil davomida sizni og‘ir kitoblarsiz yurishingizni ta’minlaydi. Jet Book – o‘quvchilar, maktab o‘qituvchilari, talabalar, litsey, kollej va oliy ta’lim muassasalari uchun eng ma’qul yechim. Jet Book – huquqshunos, talaba va tadbirkorlik uchun ham ajoyib

yordamchidir. Jet Book ilm olishda, qonunchilikda grafikli va boshqa 13- rasm. Jet Book. ma’lumotlaringizni saqlaydi. Shriftni xohlagan o‘lchamingizda kattalashtiring va ko‘zingizni qiynamay mutolaa qiling. Sevimli musiqangizni pleyer funksiyasi orqali tinglang. Umumiy xotirasi 112 Mb; qo‘shimcha xotira sifatida 2 Gb gacha SD karta solish mumkin. Axborot-kutubxona muassasalarida multimedia vositalaridan foydalanishning roli va ahamiyati Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va ilmiy-ma’rifiy aloqalar o‘rnata boshladi va bu davlatlar o‘rtasida o‘zining sezilarli nufuziga ega bo‘lmoqda. Har bir soha bo‘yicha zamonaviy texnologiyalar, ilg‘or tajribalarni amaliyotga tatbiq etish uchun o‘zaro shartnomalar tasdiqlanmoqda. Natijada yurtimizga ilg‘or va samarali texnologiyalar kirib kela boshladi. Ayniqsa, axborot-kutubxona muassasalar faoliyatida multimedia vositalaridan foydalanish, zamonaviy axborot texnologiyalarini amaliyotga tatbiq etish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biri bo‘lib hisoblanmoqda. Chunki O‘zbekiston Respublikasining «Axborot-kutubxona faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunining 4- moddasida axborot-kommunikatsion texnologiyalari asosida axborot-kutubxona resurslaridan foydalanuvchilarga keng imkoniyat yaratib berish aniq ko‘rsatib o‘tilgan. Shu Qonunning 19- moddasida foydalanuvchilarning huquqlari va 20- moddasida foydalanuvchilarning majburiyatlari aniq ko‘rsatib berilgan. Axborot- kutubxona muassasalarida 2011–2015- yillarga mo‘ljallangan davlatimiz tomonidan belgilab berilgan aniq dastur asosida axborot-kutubxona markazlari, axborot-resurs markazlari va axborot-kutubxona muassasalarida axborot- kommunikatsion texnologiyalarini joriy etish ishlari amalga oshirilmoqda.

Axborot-kutubxona muassasalarida multimedia vositalaridan foydalanish foydalanuvchilarning so‘roqlariga aniq javob berish, olinayotgan axborotlarni eslab qolish yoki maxsus fayllar tashkil etib, matnlarning nusxasini ko‘chirish imkonini yaratadi. Multimedia – bu informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari asosida audio, video, matn, grafika va animatsiya (obyektlarning fazodagi harakati) effektlari asosida o‘quv materiallarini o‘quvchilarga yetkazib berishning mujassamlangan holdagi ko‘rinishidir. Multimedia vositalari orqali axborot olishning quyidagi afzalliklari mavjud: a) berilayotgan materiallarni chuqurroq va mukammalroq o‘zlashtirish imkoniyati bor; b) ta’lim olishning yangi sohalari bilan yaqindan aloqa qilish ishtiyoqi yanada ortadi; d) ta’lim olish vaqtining qisqarishi natijasida vaqtni tejash im- koniyatiga erishish; e) olingan bilimlar kishi xotirasida uzoq muddat saqlanib, kerak bo‘lganda amaliyotda qo‘llash imkoniyatiga erishiladi. Zamonaviy kompyuter texnologiyalari foydalanuvchilarga axborot berish, axborotni tahlil qilish, ta’lim berish va qayta tayyorlash jarayonida keng foydalanish, kelajakda yetuk va yuqori malakali mutaxassislarni kamol toptirishda katta yordam beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar I. A. Karimov. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O‘zbekison, 2011. I. A. Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Respublika aholisining Axborot- kutubxona bilan ta’minlashni tashkil etish to‘g‘risida»gi PQ–381- sonli Qarori. 20- iyun 2006- yil. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «2011–2015- yillarda axborot- kommunikatsion texnologiyalari bazasida axborot-kutubxona va axborot-resurs xizmatlari sifatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ № 1487- sonli Qarori. 2011- yil 23- fevral. «O‘zbekiston Respublikasining «Axborot-kutubxona faoliyati to‘g‘risida»gi 2011- yil 13- apereldagi O‘RQ № 280- sonli Qonuni Axborot-kutubxona va axborot-resurs markazlari ishini tashkil qilish. Hujjatlar to‘plami. – T.: A. Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubx onasi nashriyoti, 2007. B. O. Mannonov, Y. O. Mannonov. Madaniy-ma’rifiy ishda texnika vositalaridan foydalanish. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. – T.: TuronIqbol, 2006. B. O. Mannonov. Madaniy-ma’rifiy muassasalarda texnika vositalaridan foydalanish. O‘quv qo‘llanma. – T., 2002. X. Akbarov. Kino-tele rejissura, montaj. O‘quv qo‘llanma. – T.: Ilm-Ziyo, 2007. V. L. Braydo. Ofis texnikasi – boshqarish va ish yuritish uchun. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma – T.: Mehnat, 2001. S. I. Rahmonqulova, F. Z. Roziyev. Vertual kutubxona. – T., 2000.

O'xshashlar

Axborot-kutubxona muassasalarida ovozli texnika vositalari

Axborot-kutubxona muassasalarida transport texnika vositalari

Axborot-kutubxona muassasalarida kommunikatsiya va telekommunikatsiya aloqa vositalari

Axborot-kutubxona muassasalarida axborot-kutubxona texnologiyasidan foydalanishning uslubiy tavsifi

Axborot-kutubxona muassasalarini avtomatlashtirish