Ўзбекистон Республикасида нотариал ҳаракатлар - Huquqshunoslik - Referatlar

Ўзбекистон Республикасида нотариал ҳаракатлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

206 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Нотариат тушунчаси ва вазифалари 2. Давлат нотариал идораларида ва бошқа органлар томонидан амалга ошириладиган нотариал ҳаракатлар 3. Шартномалар ва бошқа битимларни гувоҳлантириш бўйича бажариладиган нотариал ҳаракатлар 4. Эр ва хотиннинг умумий мулк хиссасига бўлган ҳуқуқлари тўғрисида гувоҳномалар бериш 5. Ижро хатларини ёзиш 6. Ҳужжатлардан олинган кўчирмаларнинг тўғрилигини тасдиқлаш 7. Юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни тасдиқлаш ва нотариус томонидан бажариладиган бошқа баъзи нотариал ҳаракатлар

www.arxiv.uz Нотариат тушунчаси ва вазифалари Нотариат атамаси лотинча «нотариус» сўзидан олинган бўлиб, хат ёзувчи, котиб маъносини билдиради. Ўзбекистон Республикасида нотариат деб фуқаролар ҳамда ташкилотларнинг ҳуқуқларини ҳамда юридик аҳамиятга эга бўлган актларни гувоҳлантирувчи ва бу ҳуқуқлар ҳамда фактларни тасдиқлаш билан боғлиқ бўлган ҳаракатларни амалга оширувчи давлат ва хусусий идораларга айтилади. Нотариат (нотариал идоралар) юридик фактларни белгилайдиган ва фуқаролик ҳуқуқлари тўғрисидаги низоларни ҳал қилувчи суд муассаларидан фарқланади. Бу идоралар фуқаролар билан бевосита учрашиш йўли билан ёки қонунда кўрсатилган ҳолларда ҳужжатларга асосан низосиз ҳуқуқларни ва юридик фактларни гувоҳлантиради. Ўзбекистон Республикасида нотариатнинг ташкил этилиши принциплари ва фаолияти Ўзбекистон Республикасининг нотариати тўғрисидаги 1996 йил 26 декабрдаги қонуни,1 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Нотариати тўғрисида» чиқарилган қарорлари билан ва Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан тасдиқланган Ўзбекистон Республикаси нотариал идоралар томонидан нотариал ҳаракатларни бажариш тартиби тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси давлат нотариал идораларининг нотариуслари ва хусусий амалиёт билан шуғулланувчи нотариусларнинг нотариал ҳаракатларини амалга ошириш тартиби тўғрисида»ги 1997 йил 28 апрель қўлланмаси, Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳайъатининг 1997 йил 28 апрелдаги қарори билан тасдиқланган. «Ўзбекистон Республикаси давлат нотариал идораларида хусусия амалиёт билан шуғулланувчи нотариусларнинг иш юритиш тартиби ҳақида»ги қўлланма, Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирилиги ҳайъатининг 1997 йил 28 апрелда тасдиқланган Ўзбекистон Республикаси шаҳарчалар, кишлоклар ва овуллар

www.arxiv.uz фуқаролари йиғинларининг раислари (оксоқоллари) томонидан белгиланган нотариал ҳаракатларни амалга ошириш тартиби тўғрисида»ги кўлланма ҳамда бошқа ҳуқуқий ҳужжатлар билан тартибга солинади. Ўзбекистон Республикасида нотариал ҳаракатларни бажариш давлат ёки хусусий амалиёт билан шуғулланувчи нотариал идораларга юклатилган. Нотариал идоралар бўлмаган аҳоли яшайдиган жойларда (пунктларда) баъзи нотариал ҳаракатлар фуқаролар йиғинларининг раислари (оксоқоллари) томонидан амалга оширилади. Чет мамлакатларда нотариал ҳаракатларни бажариш республика фуқаролар ва ташилотлар манфаатларини кўзлаб Ўзбекистон Республикасининг консуллик муассаларини нотариал ҳаракатларни амалга ошириш ваколати берилган мансабдор шахсларига юклатилган. Нотариал идоралар ва шаҳарлар, кишлоклар ва овуллар фуқароларининг раислари ўз ишларини, фаолиятини амалга оширишда амалдаги қонунларга, жумладан, Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодексига, Оила кодексига ва Фуқаролик Процессуал Кодесига асосланадилар. Нотариус ўз фаолиятида мустақил бўлиб, бу фаолиятни амалга оширишда Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатларига амал қилади. Нотариуснинг фаолият кўрсатиш ҳудуди (нотариал округ) Ўзбекистон Республикасининг маъмурий-ҳудудий бўлинишига мувофиқ белгиланади. Туманларга бўлинган шаҳарларда тегишли шаҳарнинг бутун ҳудуди нотариал хизмат кўрсатиш ҳудуди ҳисобланади. Коракалпоғистон Республикаси Адлия вазирлиги ёки тегишли адлия бошқармаси содир этилиш жойи қонун ҳужжатларида белгиланган нотариал

www.arxiv.uz ҳаракатларни бажариш юзасидан нотариус ўз вазифаларини амалга оширишга ҳақли бўлган ҳудудни белгилаб беради. қорақалпоғистон Республикаси Адлия вазирлиги, адлия бошқармаси аниқ ҳолатларни ҳисобга олиб, нотариуснинг ваколатлари амал қиладиган ҳудудни ўзгартириши мумкин. Кўрсатилган ҳудуд доирасида нотариуснинг ўз иш жойи бўлиши шарт. Ҳар бир фуқаро ёки юридик шахс нотариал ҳаракатларни амалга ошириш учун хоҳлаган нотариусга мурожаат қилишга ҳақлидир, ушбу қонуннинг 37, 44, 51, 52, 59, 62, 63, 74, 82 ва 93-моддаларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно. Нотариуснинг нотариал ҳаракатни белгиланган фаолият ҳудудидан ташқарида амалга ошириши бу ҳаракатни ҳақиқий эмас, деб топишга асос бўлмайди. Нотариус мавжуд бўлмаган ҳудуддаги васият қилувчи оғир касал бўлган ҳолларда васиятномани тасдиқлаш учун нотариус ўзи хизмат кўрсатадиган ҳудуддан ташқарига чиқишга ҳақлидир. Нотариат фаолиятига хос бўлган алоҳида қоида шундан иборатки, нотариуслар ва нотариал идораларининг бошқа ходимлари, умуман нотариат фаолиятини амалга оширувчилар ўзлари томонидан қилинадиган нотариал ҳаракатларини сир қилиб сақланишини таъминлашга мажбурлар. Бинобарин, қилинган нотариал ҳаракатлар тўғрисида маълумотлар ва ҳужжатларни кимларга нисбатан бундай ҳаракатлар қилинган бўлса, шу шахсларнинг ўзларига ёки уларнинг вакилларига ёхуд қонунда назарда тутилган ҳолларда тергов ва судларнинг талаблари бўйича берадилар. Васиятномалар тўғрисидаги маълумотлар кимларнинг фойдасига мазкур васиятномалар тузилган бўлса, шу шахсларга васият қолдирувчи фуқаро ўлганидан сўнг берилади.

www.arxiv.uz Нотариуслар ўз номларидан шахсан ўзлари учун, ўзлари номидан хотини ёки эри номига, нотариал ҳаракатлар қила олмайдилар. Бундан ташқари нотариус мазкур нотариал идорада ишловчи хизматчилар номидан нотариал ҳаракатлар қила олмайдилар. Бундай қоидалар нотариус ишида баъзи бир суиисътемол қилишларга йўл қўймаслик мақсадида белгиланади. Амалдаги нотариат тўғрисидаги қонунда нотариал ҳаракат билан шуғулланиш учун янги қоида белгиланган. Бу қоидага кўра, нотариат фаолияти билан шуғулланувчи шахс лицензия (рухсатнома)га эга бўлиш лозим. Лицензия қорақалпоғистон Республикаси адлия вазирлиги, адлия бошқармалари томонидан малака комиссияларининг қарорлари асосида берилади. Лицензия бериш тартиби Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан белгилаб қўйилган. Лицензия бериш рад этилганлиги устидан судга қорақалпоғистон Республикаси Адлия вазирлиги, адлия бошқармасининг қарори олинган кундан бошлаб бир ой ичида шикоят қилиш мумкин. Лицензия олган, лекин уч йил мобайнида нотариус лавозимида иш бошламаган фуқаронинг малака имтихонини қайта топширганидан кейингина нотариус лавозимида ишлашига йўл қўйилади. қонуннинг 4-моддасида малака ва апелляция комиссияларининг фаолияти ҳақида сўз боради. Нотариат тўғрисидаги қонунга кўра, нотариус ўз фаолиятида мустақил бўлиб, бу фаолиятни амалга оширишда Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатларига амал қилади.

www.arxiv.uz Нотариуснинг фаолият кўрсатиш ҳудуди (нотариал округ) Ўзбекистон Республикасининг маъмурий-ҳуқуқий бўлинишига мувофиқ белгиланади. Туманларга бўлинган шаҳарларларда тегишли шаҳарнинг бутун ҳудуди нотариал хизмат кўрсатиш ҳудуди ҳисобланади. қорақалпоғистон Республикаси Адлия вазирлиги ёки тегишли адлия бошқармаси содир этилиш жойи қонун ҳужжатларида белгиланган нотариал ҳаракатларни бажариш юзасидан нотариус ўз вазифаларини амалга оширишда ҳақли бўлган ҳудудни белгилаб беради. қорақалпоғистон Республикаси Алдия вазирлиги, адлия бошқармаси аниқ ҳолатларни ҳисобга олиб, нотариуснинг ваколатлари амал қиладиган ҳудудни ўзгартириши мумкин. Кўрсатилган ҳудуд доирасида нотариуснинг ўз иш жойи бўлиши шарт. Ҳар бир фуқаро ёки юридик шахс нотариал ҳаракатларни амалга ошириш учун хоҳлаган нотариусга мурожаат қилишга ҳақлидир. Ушбу қонуннинг 37, 44, 51, 52, 59, 62, 63, 74, 82 ва 93-моддаларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно. Нотариуснинг нотариал ҳаракатни белгиланган фаолият ҳудудидан ташқарида амалга ошириши бу ҳаракатни ҳақиқий эмас деб топишга асос бўлмайди. Нотариус мавжуд бўлмаган ҳудуддаги васият қилувчи оғир касал бўлган ҳолларда васиятномани тасдиқлаш учун нотариус ўзи хизмат кўрсатадиган ҳудуддан ташқарига чиқишга ҳақлидир.1 Нотариат фаолиятига хос бўлган алоҳида қоида шундан иборатки, нотариуслар ва нотариал идораларнинг бошқа ходимлари умуман нотариат

www.arxiv.uz фаолиятини амалга оширувчилар ўзлари томонидан қилинадиган нотариал ҳаракатларнинг сир сақланишини таъминлашга мажбурлар. Бинобарин, бажарилган нотариал ҳаракатлар тўғрисида маълумотлар ва ҳужжатларни фақат кимларга нисбатан бундай ҳаракатлар қилинган бўлса, шу шахсларнинг ўзларига ёки уларнинг вакилларига ёхуд қонунда назарда тутилган ҳолларда тергов ва суд органларининг талаблари бўйича берадилар. Васиятномалар тўғрисидаги маълумотлар кимларнинг фойдасига мазкур васиятномалар тузилган бўлса, шу шахсларга васият қолдирувчи фуқаро ўлгандан кейин берилади. Нотариуслар ўз номларидан шахсан ўзлари учун, ўзлари номидан хотини ёки эри номига нотариал ҳаракатлар қила олмайдилар. Бундан ташқари нотариус мазкур нотариал идорада ишловчи хизматчилар номидан нотариал ҳаракатлар қила олмайдилар. Бундай қоидалар нотариус ишида баъзи бир суиисътемол қилишларга йўл қўймаслик мақсадида белгиланади. Нотариат тўғрисидаги қонунда нотариуслар ўз номига ва ўз номидан, хотини (эри) номига ҳамда унинг номидан, хотинининг (эрининг) ва ўзининг қариндош уруглари, улар билан васийлик ва хомийлик туфайли боғланган шахслар номига ва уларнинг номидан нотариал ҳаракатларни амалга оширишга ҳақли эмаслиги ўз ифодасини топган (қонуннинг 37-моддаси). Умуман қоида бўйича нотариал ҳаракатлар нотариал ҳаракатларнинг биноларида амалга оширилади. Аммо агар фуқаро узрли сабаб билан, масалан, касаллиги, майиблиги, карилиги сабабли нотариал идорага кела олмаса,нотариус тегишли нотариал ҳаракатларни мазкур шахснинг уйида, касалхонада ёки бошқа жойда қилиши мумкин.

www.arxiv.uz Одатда, нотариал ҳаракатлар барча зарур ҳужжатлар топширилган куннинг ўзидаёк амалга оширилади. Айрим ҳолларда нотариус, нотариал ҳаракатларни қилишни бошқа вақтга қолдириши мумкин. Нотариал ҳаракатни амалга ошириш қўшимча маълумотларни талаб қилиб олиш ёки ҳужжатларни экспертизага юбориш зарур бўлганида кечиктирилиши мумкин. Нотариал ҳаракатларни амалга ошириш, башарти, қонунга биноан манфаатдор шахслардан ушбу ҳаракатларни амалга оширишга эътироз бор- йўқлигини сўраш зарур бўлганда кечиктирилиши мумкин. Нотариал ҳаракатни амалга оширишни кечиктириш муддати бир ойдан ошмаслиги лозим. Нотариал ҳаракатни амалга оширишни сўраб мурожаат қилган шахснинг талабига кўра, унга нотариал ҳаракатни амалга оширишни кечиктириш ҳақидаги қарор берилади. Манфаатдор шахс тасдиқлашни сўраётган ҳуқуқ ёки факт устида даъволашиш учун судга мурожаат қилиш истагидаги бошқа манфаатдор шахснинг аризасига кўра нотариал ҳаракатни амалга ошириш кўпи билан ўн кун муддатга кечиктирилиши мумкин, Агар бу муддат ичида ариза тушганлиги ҳақида суддан маълумот олинмаса, нотариал ҳаракат амалга оширилиши лозим. Бир манфаатдор шахс тасдиқлашни сўраётган ҳуқуқ ёки факт устида даъволашаётган бошқа манфаатдор шахсдан ариза тушганлиги тўғрисида суддан маълумот олинган тақдирда нотариал ҳаракатни амалга ошириш мазкур иш судда ҳал булгунига қадар тўхтатиб турилади.

www.arxiv.uz қонун ҳужжатларида нотариал ҳаракатларни амалга оширишни кечиктириш ва тўхтатиб туришнинг бошқа асослари ҳам белгиланиши мумкин. Нотариус ўзига бирон-бир нотариал ҳаракатнинг қилиниши тўғрисида илтимос билан келган фуқаронинг шахсини текширади. Нотариус маълум бўлган фуқаронинг шахси унинг паспорти бўйича текширилади. Ҳарбий хизматчини шахси эса-тугилиш ҳақидаги гувоҳномалар бўйича ёки ота- оналарнинг паспортларидаги хатларга қараб текширилади. Лозим ҳолларда нотариус фуқароларнинг муомала лаёқатлари ва ҳуқуқ лаёқатларини, ташилотларнинг ҳуқуқий муносабатларда қатнашишлари мумкинлигини текширади. Шунингдек, вакилларга берилган ваколатномаларни, уларга қўйилган имзоларнинг ҳақиқийлигини текширади. Нотариус ўзи томонидан гувоҳлантириладиган битимларнинг, ҳужжатларнинг хатлари, матнлари очиқ-равшан ёзилишига ва ҳеч қандай тузатишларга йўл куймаганлигига эътибор бериши лозим. Ҳужжатларнинг матнларидаги очиқ жойлар чизиб қўйилади. қўшимча ёзилган хатлар эса нотариат ҳаракатларида қатнашувчи шахсларнинг имзоларидан олдин изоҳлантирилади ва гувоҳлантириш хатида такрор ёзилади. Агар нотариал ҳаракатларда қатнашувчи шахслар мазкур ҳужжатларнинг матнларига кул қўймайдиган бўлсалар, бу ҳолда ҳужжатга қилинган қўшимча хатлар ёки тузатишлар фақат нотариус томонидан изоҳлантирилади ва имзоланади. Ҳужжатдаги тузатишлар шундай қилиниши керакки, барча хато ёзилган ва кейинчалик чизиб ташланган ва тузатилган хатларни очиқ укиш мумкин бўлсин.

www.arxiv.uz Ҳужжатнинг берилган куни ракамлари ва муддатлари сўз билан ёзилади. Ҳужжатда эслатилган шахсларнинг фамилиялари, исмлари ва оталарининг исмлари, турар жойлари кўрсатилади. Юридик шахсларнинг ва бошқа ташкилотларнинг номлари бир марта бўлса ҳам қисқартирилмасдан тўла ёзилади, шунингдек юридик шахслар органларининг манзиллари кўрсатилади. Айрим ҳолларда нотариуслар нотариал ҳаракатларни амалга оширишни рад этиши мумкин. Бу ҳақда қонуннинг 38-моддасида қуйидагилар кўрсатилган: бу ҳаракат бошқа нотариус томонидан амалга оширилиши керак бўлса; муомалага лаёқатсиз фуқаро ёхуд зарур ваколатлари бўлмаган вакил нотариал ҳаракатни амалга оширишни сўраб мурожаат қилган бўлса; юридик шахс номидан амалга ошириладиган битим унинг уставида ёки низомида кўрсатилган мақсадларга зид бўлса; битим қонун талабларига мувофиқ бўлмаса; нотариал ҳаракатни амалга ошириш учун тақдим этилаётган ҳужжатлар қонун ҳужжатлари талабларига мувофиқ бўлмаса. Нотариал ҳаракатни амалга ошириш рад этилган тақдирда нотариал ҳаракатни амалга оширишни рад этиш ҳақида нотариус мурожаат қилинган кундан бошлаб уч кундан кечиктирмасдан қарор чиқаради. Нотариус нотариал ҳаракатни амалга ошириш тўғрисидаги мурожаати рад этилган шахснинг илтимосига биноан рад этиш сабабини ёзма равишда

www.arxiv.uz баён этиши ва рад этиш устидан шикоят қилиш тартибини тушунтириб бериши лозим. Нотариусларнинг ҳаракатлари устидан манфаатдор шахслар судга шикоят билан мурожаат этишлари мумкин, масалан, агар амалга оширилган нотариал ҳаракатни, нотариал ҳаракатни кечиктириш ёки нотариал ҳаракатни амалга оширишни рад этиш тўғрисидаги қарорни нотўғри деб ҳисоблаган манфаатдор шахс бу хусусда давлат нотариал идораси ёки хусусий амалиёт билан шуғулланувчи нотариус турган жойдаги судга шикоят қилишга ҳақлидир. Демак, нотариусларнинг асосий вазифалари фуқароларнинг, ташкилотларнинг ҳамда бошқа жамоат ташкилотларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини кўриклашдан, қонунчилик ва ҳуқуқ-тартиботни мустаҳкамлашдан, шартномалар ва бошқа битимларни тўғри ва ўз вақтида тасдиқлаш, ворислик ҳуқуқларини расмийлаштириш, ижро хатларини ёзиш ва бошқа нотариал ҳаракатларни амалга ошриш йўли билан ҳуқуқ бузилишини олдини олишга ва нотариат тўғрисидаги қонунда назарда тутилган қатор талабларни амалга оширишга қаратилгандир. Давлат нотариал идораларида ва бошқа органлар томонидан амалга ошириладиган нотариал ҳаракатлар Ўзбекистон Республикасида нотариат тўғрисидаги қонуннинг 23- моддасига мувофиқ давлат нотариал идоралар қуйидаги нотариал ҳаракатларни амалга оширади:

www.arxiv.uz 1) битимларни (шартномалар, васиятномалар, ваколатномалар) тасдиқлайди; 2) васиятномаларни тасдиқлайди; 3) эр-хотиннинг умумий мол-мулкидаги улушга мулк ҳуқуқи тушрисида гувоҳномалар беради; 4) мол-мулкни узга шахсга ўтказишни таъқиқлаб қўяди ва таъқиқни бекор қилади; 5) меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома беради; 6) мерос мол-мулкнинг қўриқланишига доир чора-тадбирлар кўради; 7) ҳужжатлар нусхаларининг ва ҳужжатлардан олинган кўчирмаларнинг тўғрилигини шаходатлайди; 8) ҳужжатларнинг бир тилдан бошқа тилга тўғри таржима қилинганлигини шаходатлайди; 9) ҳужжатлардаги имзоларнинг ҳақиқийлигини шаходатлайди; 10) кўчмас мулк очиқ савдода сотиб олинганлиги ҳақида гувоҳнома беради; 11) фуқаронинг тирик эканлиги фактини тасдиқлайди; 12) фуқаронинг муайян жойда эканлиги фактини тасдиқлайди;

www.arxiv.uz 13) фуқаронинг фотосўратда акс эттирилган шахс эканлигини тасдиқлайди; 14) ҳужжатлар тақдим этилган вақтни тасдиқлайди; 15) жисмоний ва юридик шахсларнинг аризаларини бошқа юридик ва жисмоний шахсларга топширади; 16) пул суммалари ва қимматли коғозларни депозитга қабул қилиб олади; 17) ҳужжатларни сақлаш учун қабул қилиб олади; 18) пул тўлаш учун чекларни тақдим этади ва чеклар бўйича пул тўланмаганлигини тасдиқлайди; 19) ижро хатларини ёзади; 20) векселларнинг протестларини амалга оширади; 21) денгиз протестларини амалга оширади; 22) нотариал тасдиқлаган ҳужжатларнинг дубликатларини ҳамда реестрлардан кўчирмаларни беради. Давлат нотариал идораларида ишловчи нотариуслар қонунларда назарда тутилган бошқа нотариал ҳаракатларни ҳам амалга ошириши мумкин.

www.arxiv.uz Хусусан амалиёт билан шуғулланувчи нотариус юридик шахсдир. У ўз идорасига эга бўлиш банкда ҳисоб-китоб вараги ва бошқа ҳисоб варақалар очиш, мулкий ҳамда шахсий номулкий ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлиш, ходимлар билан меҳнат шартномалари тузиш ва уларни тўхтатиш, тушган даромадни тасарруф этиш, судда ўз номидан қатнашиш ва қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа ҳаракатларни амалга оширишга ҳақлидир. Хусусий амалиёт билан шуулланувчи нотариуслар жамоат бирлашмалари тўғрисидаги қонунда белгиланган тартибда тузиладиган нотариал палатага бирлашишлари мумкин. Нотариус таътилга чиқиш ва давлат ижтимоий сугўртаси бўйича нафақаларнинг барча тўрини олиш ҳуқуқидан фойдаланади. Нотариусга давлат ижтимоий суғурта бўйича нафақа тайинлаш ва тўлаш ҳамда уни давлат пенсияси таъминоти амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга оширилади. Хусусий амалиёт билан шуғулланувчи нотариуслар нотариат тўғрисидаги қонуннинг 23-моддасида назарда тутилган нотариал ҳаракатни амалга оширади, мол-мулкни узга шахсга ўтказишни таъқиқлаб қўйиш ва таъқиқни бекор қилиш, меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома бериш ва мерос мол-мулкни қўриқлаш чора-тадбирларини кўриш бундан мустасно. Юқорида кўрсатилган нотариал ҳаракатларни бажариш тартиби Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан тасдиқлаган қўлланма билан белгиланган.1

www.arxiv.uz Давлат нотариал идоралари бўлмаган аҳоли пунктларида, шаҳар, кишлок ва овулларда нотариат тўғрисидаги қонуннинг 25-моддасига мувофиқ қуйидаги нотариал харкатларни амалга оширади: 1) васиятномаларни тасдиқлайди; 2) ишончномаларни тасдийлайди, автотранспорт воситаларини бошқариш ва тасарруф этиш ҳақидаги ишончномалар бундан мустасно; 3) мерос мол-мулкнинг қўриқланишига доир чора-тадбирлар кўради; 4) ҳужжатлар нусхаларининг ва ҳужжатлардан олинган кўчирмаларнинг тўғрилигини шаходатлайди, маълумот ҳақидаги ҳужжат нусхалари бундан мустасно; 5) ҳужжатдаги имзонинг ҳақиқийлигини шаходатлайди. Ўзбекистон Республикаси шаҳарлар, кишлоклар ва овуллар фуқаролар йиғинларининг раислари (оксоқоллари) қўлланмада назарда тутилган бошқа нотариал ҳаракатларни ҳам амалга ошириши мумкин. Юқорида кўрсатилган нотариал ҳаракатларни бажариш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан тасдиқланган Инструкция билан амалга оширилади.1 қуйидаги ҳужжатлар нотариал тасдиқлаган ҳужжатларга тенглаштирилади: касалхоналарда, госпиталларда, бошқа стационар даволаш муассасаларида даволанаётган ёки кариялар ва ногиронлар уйларида

www.arxiv.uz яшаётган фуқароларнинг ушбу касалхоналар, госпиталлар ва бошқа даволаш муассасаларининг бош шифокорлари, уларнинг тиббиёт бўйича ўринбосарлари ёки навбатчи шифокорлари, шунингдек госпиталларнинг бошликлари, кариялар ва ногиронлар уйларининг директорлари ва бошқа шифокорлари томонидан тасдиқланган васиятномалари; Ўзбекистон Республикасининг давлат байроги остида сўзиб юрган кемаларда сафарда бўлган фуқароларнинг кемаларининг капитанлари томонидан тасдиқланган васиятномалари; қидирув экспедицияларида ёки шунга ухшаш бошқа экспедицияларда бўлган фуқароларнинг шу экспедициялар бошликлари томонидан тасдиқланган васиятномалари; ҳарбий хизматчиларнинг, ҳарбий қисмлар жойлашган, нотариуслар бўлмаган пунктларда эса, шу қисмларда ишловчи ҳарбий хизматчи бўлмаган шахсларнинг, улар оила аъзоларининг ҳамда ҳарбий хизматчилар оила аъзоларининг ҳарбий қисмларининг командирлари томонидан тасдиқланган васиятномалри ва ишончномалари; озодликдан маҳрум этиш жойларидаги ёки қамоқдаги шахсларнинг тегишли муассасалар бошликлари томонидан тасдиқланган васиятномалари ва ишончномалари. Васиятномалар ва ишончномаларни ушбу моддада айтиб ўтилган мансабдор шахслар томонидан тасдиқлаш Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан белгилаб қўядиган тартибда амалга оширилади. Юқорида кўрсатилган мансабдор шахсларнинг васиятномалар ва ваколатномаларни тасдиқлаши Нотариат қонунининг тегишли моддалари

www.arxiv.uz талабларига риоя қилинган ҳолда, қонун ва бошқа қонун ҳужжатлари билан белгилайдиган тартибда амалга оширади. Нотариуслик вазифасини бажариш ҳуқуқи берилган мансабдор шахслар ўзлари тасдиқлаган васиятномаларнинг бир нусхасини васиятчи доимий яшайдиган жойдаги давлат нотариал идорасига сақлаш учун ҳеч кечиктирмай топширишлари лозим. Ўзбекистон Республикаси консуллик муассасаларининг консуллари қуйидаги нотариал ҳаракатларни амалга оширади: 1) битимларни (шартномалар, васиятномалар, ишончномалар ва ҳоказоларни) тасдиқлайди, Ўзбекистон Республмикасидаги уй-жойларни бошқа шахсга ўтказиш ва гаровга қўйиш тўғрисидаги шартномалар бундан мустасно; 2) фуқаронинг тирик эканлиги фактини тасдиқлайди; 3) фуқарони муайян жойда эканлиги фактини тасдиқлайди; 4) фуқаронинг фотосўратда акс эттирилган шахс эканлигини тасдиқлайди; 5) ҳужжатлар тақдим этилган вақтни тасдиқлайди; 6) мерос мол-мулкнинг қўриқланишига доир чора-тадбирлар кўради; 7) меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳномалар беради;

www.arxiv.uz 8) ҳужжатларнинг нусхалари ва ҳужжатлардан олинган кўчирмалар тўғрилигини шаходатлайди; 9) эр-хотиннинг умумий мулкидаги улушга мулк ҳуқуқи ҳақида гувоҳномалар беради; 10) ҳужжатлардаги имзоларнинг ҳақиқийлигини шаходатлайди; 11) ҳужжатларнинг бир тилдан бошқа тилга тўғри таржима қилинганлигини шаходатлайди; 12) пул суммалари ва қимматли коғозларни депозитга қабул қилиб олади; 13) ҳужжатларни сақлаш учун қабул қилиб олади; 14) ижро хатларини ёзади; 15) денгиз протестларини амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси консуллик муассасаларининг консуллари қонунларда назарда тутилган бошқа нотариал ҳаракатларни ҳам амалга ошириши мумкин (Нотариат тўғрисидаги қонуннинг 28-моддаси). Мабода васиятчи Республикада доимий яшаш жойига эга бўлмаса, васиятнома Адлия вазирлиги томонидан белгилаб бериладиган давлат нотариал идорасига юборилади. Давлат нотариуси сақлаш учун топширилган васиятноманинг қонунийлигини текшириши ва унинг қонунга мувофиқ эмаслигини

www.arxiv.uz аниқлагани тақдирда бу ҳақда васиятчига ва васиятномани тасдиқлаган мансабдор шахсга маълум қилиши шарт. Нотариал ҳаракатларни бажаришда нотариуслар мустақил иш кўрадилар ва фақат қонунга итоат қиладилар. Давлат нотариуси фуқароларнинг ва ташкилотларнинг ҳуқуқларини ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишларида уларга ёрдам кўрсатади ва шу билан бирга фуқароларнинг қонундан бехабарликлари ва шу сингари бошқа ҳолатлар уларнинг зарарига қаратилмаслиги чорасини кўради. Нотариус нотариал ҳаракатни бажариш вақтида айрим мансабдор шахслар ёки фуқаролар томонидан қонунчилик ёки жамият қоидалари бузилганлигини ёки жамоат ташкилотларининг ишдаги жиддий камчиликлар борлигини аниқласа, шу нотўғриликлар ва камчиликларни йўқотишга қаратилган зарур чораларни кўриш учун бу ҳақда тегишли муассасалар, ташкилотлар раҳбарларига ёки прокурорга хабар қилади. Шартномалар ва бошқа битимларни гувоҳлантириш бўйича бажариладиган нотариал ҳаракатлар А. шахсий мулк ҳуқуқи асосида уй-жой кўриш учун ер майдонларининг берилиши тўғрисидаги шартномаларни тасдиқлаш. Уй-жой кўриш учун ер майдонини муддатсиз фойдаланишга бериш тўғрисида ҳокимият билан иморат кўрувчи фуқаро ўртасидаги шартномани гувоҳлантиришда нотариус иморат кўриш учун ажратилган ер участкасиинг плани, агар кўп квартирали уй-жой кўриладиган бўлса, кўрилишни тасдиқланган лойихаси, ер

www.arxiv.uz участкасини ажратиш тўғрисида ҳокимиятнинг қарорларидан келтирилган кўчирмаларни текширади. Якка тартибда уй-жой кўришда турар жой майдонига бўлган ҳуқуқдан маҳаллий ҳокимиятнинг қарори билан қайси фуқарога ва унинг оила аъзоларига ер майдони ажратиб берилган бўлса, фақат шу шахсларгина фойдаланадилар. Уй-жой кўришда иморат кўрувчи учун бегона бўлган шахсларнинг иморат кўришда қатнашишлари иморатга нисбатан эгалик ҳуқуқини олиш учун уларга асос бермайди. Уй-жой кўриш учун ер майдонини муддатсиз фойдаланишга бериш тўғрисидаги нотариал гувоҳлантирилган шартноманинг шартларини ўзгартириш, жумладан, иморат кўришда иштирок этиш ва кейинчалик кўрилган уй-жойга шерик бўлиш учун бошқа шахсларнинг жалб этилиши, фақат иморат кўрувчининг розилиги ва ер майдони ажратган ҳокимиятнинг махсус қароригина бўлиши мумкин. Бундай ўзгаришларга фақат аввалги шартномани бекор қилиш ва унинг ўрнига янги шартнома тузиш ёки аввалги шартномага унинг шартларининг ўзгартирилганлиги тўғрисида хат йўли билан ўзгартилиши мумкин. Бундай хат ҳокимият бўлимининг вакили ва иморат кўрувчилар томонидан имзоланиши ва нотариал тартибда гувоҳлантирилиши лозим. Эскирган, хароба ҳолга тушган уй-жойнинг ўрнига янги уй-жой кўриш учун ер майдони ажратиш тўғрисида шартнома тузиш талаб қилинмайди. Бундай ҳолларда иморат кўриш учун иморатни тиклаш зарурлиги тўғрисида туман ҳокимлигининг қарори, шундай иморатнинг тегишли тартибда тасдиқланган лойихаси ва иморат кўриш учун руҳсат талаб қилинади.

www.arxiv.uz Юқорида кўрсатилган тартибда эски иморат ўрнига янги иморат кўриш учун зарур ҳужжатлар, фақат иморат эгасининг ўзи томонидан ёки эгалари томонидан кўрилганидагина талаб қилинади. Агар эски иморат ўрнига янги иморат кўриш учун уй-жойнинг эгаларидан бошқа фуқаролар қатнашса, ер участкасини ажратиш тўғрисидаги масала ҳокимиятда ҳал қилинади ва шартномани кейинчалик нотариал тартибда расмийлаштириш талаб қилинади. Уй-жойлар кўриш учун ер майдонларининг берилиши тўғрисидаги шартномалар Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан тасдиқланган Ўзбекистон Республикаси давлат нотариал идораларининг нотариуслари ва хусусий амалиёт билан шуғулланувчи нотариусларнинг нотариал ҳаракатларни амалга ошириш тартиби тўғрисидаги қўлланманинг 37-40-бандларида кўрсатилган тартибда гувоҳлантирилади, масалан: Шахсий мулк ҳуқуқи асосида уй-жой кўриш учун ер майдонлари бериш тўғрисидаги шартномалар ер майдони ажратиб берилган жойдаги нотариал идораларда тасдиқланади. Шаҳарларда ва шаҳар типидаги посёлкаларда мулк ҳуқуқи асосида уй- жой кўриш учун ер майдонларини муддатсиз фойдаланишга бериш тўғрисидаги шартномаларни тасдиқлаш чогида нотариуслар фуқароларнинг уй-жой кўришга бўлган ҳуқуқини йўлган солиб турувчи қонунларнинг талабига шартномаларнинг мувофиқлигини текширадилар. Бунда ер майдони кўрувчига бириктириб берилганлиги тўғрисидаги давлат акти ёки ер берилганлиги ҳақидаги қарор текширилади. Шартномада шахсий мулк ҳуқуқи асосида якка тартибда уй кўриш учун ер майдонини муддатсиз фойдаланишга бериш тўғрисидаги намунавий

www.arxiv.uz шартномада кўзда тутилган барча зарур талаблар кўрсатилганлигини ёки йўқлигини текшириш ҳам зарур. Давлат ва жамоат эхтиёжлари такозоси билан фуқаролардан ер майдонлари олиб қўйилганлиги муносабати билан уларга қарашли иморатлардан кўчириш учун бошқа ер майдони бериш тўғрисидаги шартномаларни гувоҳлантиришда кўрилиш лойихасини тақдим этиш талаб этилмайди. Уй-жой кўриш учун ер майдонлари бериш тўғрисидаги шартномаларни гувоҳлантириш чогида нотариуслар уй кўрувчиларга Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 212-моддаси мазмунини тушунтирадилар. Уй-жой кўриш учун ер майдони бериш тўғрисидаги шартнома томонларнинг розилиги билан бекор қилинган тақдирда, нотариусларнинг шартноманинг нотариал идорага бўлган нусхаларига ва реестрга унинг бекор қилинганлиги тўғрисида ёзиб қўяди. Томонлар (тегишли ҳокимият бошқармаси бўлими ва уй-жой кўрувчилар)нинг уй-жой кўриш учун ер майдони бериш тўғрисидаги нотариал тасдиқланган шартноманинг шартларини ўзгартириш тўғрисидаги шартномаси нотариусга туман ёки шаҳар ҳокимиятларининг шартнома шартларини ўзгартириш тўғрисидаги қарори тақдим этгандан кейин тасдиқланиши мумкин. Шартнома шартларини ўзгартириш, шартномани бекор қилиш ва унинг ўрнига янгисини тузиш билан ҳам, шунингдек шартнома шартларини ўзгартириш тўғрисидаги алоҳида битим тузиш йўли ҳам амалга оширилиши мумкин.

www.arxiv.uz Б.Уй-жойларни олиш-сотиш, хадя қилиш, айирбошлаш, умрбод асраш шарти билан топшириш тўғрисидаги шартномаларни ва бошқа битимларни гувоҳлантириш. Фуқаролар ва ташкилотлар ўртасида тузиладиган шартномалар ва бошқа битимларнинг тўғрилиги ва қонунга мувофиқ бўлишлигини таъминлаш мақсадида баъзи шартномаларнинг, чунончи, уй- жойларни олиш-сотиш, хадя қилиш, айирбошлаш, умрбод асраш шарти билан топшириш тўғрисидаги шартномаларнинг нотариал тартибда гувоҳлантирилиши талаб қилинади. Бундай тартибнинг ўрнатилиши шартномаларнинг тузилиши факти ва унинг мазмуни масалалари бўйича тарафлар ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг очиқ-равшан тўғри бўлишлигини таъминлашга ёрдам беради. Тузилган шартномалар юзасидан низо чиққан тартибда битимларнинг нотариал тартибда расмийлаштирилиши шартномани қандай мазмунда тузилганлигини ва бошқа ҳолатларнинг исботлантиришини енгиллаштиради. Агар нотариал тартибда гувоҳлантирилган шартноманинг нусхаси йўқотилган бўлса, бу ҳолда манфаатдор шахс шартноманинг дубликатини кўрсатиши мумкин. Бинобарин, шартноманинг нотариал расмийлаштирилиши туфайли бир тараф иккинчи тарафнинг манфаатига зарар етказа олмаймиз. Нотариал тартибда гувоҳлантирилган шартномалар юзасидан тарафлардан бири иккинчисига муайян пул тўлашликка ёки бирон-бир ашёни топширишликка мажбур бўлганлиги маълум бўлса, мажбурият ихтиёрий равишда ижро этилмаганидан нотариусда ижро хатининг олиниши мумкин бўлади.

www.arxiv.uz Уй-жойларни олиш-сотиш шартномаларини ва бошқа баъзи шартномаларни тузишда битимлар албатта нотариал тартибда расмийлаштирилиши талаб қилинади. Бундан ташқари қонун ҳар қандай битимнинг, шартноманинг ҳам нотариал тартибда расмийлаштирилишига йўл қўяди. Бинобарин ҳар қандай шартномаларни тузишда фуқаролар ва ташкилотлар ўзларининг хоҳишлари бўйича нотариал идорага мурожаат қилиш ўзлари ўртасида тузиладиган битимнинг гувоҳлантирилишини илтимос қилишлари мумкин. Битимни гувоҳлантиришдан олдин нотариус унинг қонунга тўғри келиш-келмаслигини текширади. Агар битим қонун талабларига мувофиқ келмаса ёки давлат ва жамият манфаатларига атайин хилоф мақсадларда тузилишини аниқласа, нотариус бундай битимни тасдиқлашдан бош тортиши мумкин. Юқорида кўрсатилганлардан ташқари нотариус битимда иштирок этувчиларнинг ҳуқуқ лаёқати ва муомала лаёқатига эгами-йўқми эканликларини текшириши лозим. Юридик шахснинг ҳуқуқ лаёқати ҳақидаги масалани ҳал қилишда унинг фаолиятлари мақсадларига мувофиқ равишда мазкур ташкилотнинг қарори ёки низомнома фаолиятларида кўрсатилган унга тўғри келадиган муайян битимларни (шартномаларни) тузишгагина ҳуқуқли бўлишини назарга олиш керак. Юридик шахслар битимларни ўз органлари ёки вакиллари орқали тузганликлари сабабли нотариус юридик шахс номидан ҳаракат қилувчи шахсларнинг мансабларини ва ваколатларини текширади.

www.arxiv.uz Битим тузувчи фуқароларнинг ҳуқуқ лаёқати нотариус томонидан амалда текширилмайди. Маълумки, қонун фуқароларнинг ҳуқуқ лаёқатларининг баъзи ҳолларда суд тартибини челаншини, жумладан, муайян мансабларни эгаллаш, маълум фаолият билан шуғулланиш, маълум жойларда яшаш, ота-оналик ҳуқуқларидан маҳрум қилишни белгилайди. Юқорида кўрсатилганлардан фақат ота-оналик ҳуқуқларидан маҳрум қилишга қаратилган ҳуқуқни чеклаш ҳолатларигина фуқаролик ҳуқуқий битимларини тузишда аҳамиятли бўлади. Агар ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилинган шахс ёш болаларнинг номидан битим тузишида вакил сифатида қатнашиб, битимнинг гувоҳлантирилиши тўғрисида мурожаат қилса, бундай битимни гувоҳлантиришдан нотариус бош тортади. Вояга етмаган ёш болалар, шунингдек руҳий касаллиги ёки ақли заифлиги туфайли суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаро томонидан битим тузилиши тўғрисида масала қўйилса, бундай фуқаро ўз ишларини ақли расолиқ билан юргизишликка қобилияти бўлмаганлиги сабабли, нотариус унинг томонидан тузиладиган битимни гувоҳлантиришдан, тасдиқлашдан бош тортиши мумкин. Муомалага лаёқатсиз фуқаролар номидан битимларни уларнинг қонуний вакиллари, яъни ота-оналари, васийлари, фарзанд қилиб олган шахслар тузишлари мумкин. Муомала лаёқати чекланган фуқаролар битимларни ўзларининг қонуний вакиллари, чунончи, ота-оналари, фарзанд қилиб олувчилари ва хомийларининг розиликларини олиб тузишлари мумкин. Уз ҳаракатларининг аҳамиятини тушуна олмайдиган ҳолатда бўлган фуқаролар ҳам, чунончи, каттик маст бўлган ҳолда ёки наркотик моддаларни

www.arxiv.uz истеъмол қилганликлари сабабли ўз ҳаракатларининг аҳамиятини билмаган шахслар томонидан тузиладиган битимлар нотариус томонидан гувоҳлантирилмайди. Уй-жойларни олиш-сотиш шартномаларини гувоҳлантиришда тарафлар нотариусига иморатнинг сотувчисига тегишли бўлишлиги тўғрисидаги ҳужжатни, коммунал хўжалик бўлимининг сотиладиган уй-жойнинг нималардан иборат бўлишлиги ва иморатга ҳеч қандай таъқиқ солинмаганлиги тўғрисидаги маълумот, шунингдек иморат юзасидан боқимандаларининг бўлиш-бўлмаслиги тўғрисида молия бўлимининг маълумоти келтирилиши лозим. Нотариус сотувчиларга иморатларни олиш-сотиш тўғрисидаги қонунини жумладан, Фуқаролик кодексининг 185-моддасида кўрсатилган қоидаларни, чунончи, бирга турувчи эр ва хотин билан уларнинг вояга етмаган болалари ихтиёрида, улардан бирининг шахсий мулки бўлган ёки уларнинг умумий мулки бўлган фақат биргина уй-жой ёки уй-жойнинг бир қисми бўлиши мумкинлиги тўғрисидаги қоидани тушунтиради. Ўзбекистон Республикасининг давлат нотариал идораларининг нотариуслари ва хусусий амалиёт билан шуғулланувчи нотариусларнинг нотариал ҳаракатларни амалга ошириш тартиби тўғрисидаги кўлланманинг 66-бандида белгиланган. Шартномани гувоҳлантириш тўғрисида нотариус томонидан ёзиладиган хатда мазкур шартнома ҳақиқий саналмаслиги хавфи остида рўйхатдан ўтказилиши учун коммунал хўжалик бўлимига тақдим этилиши лозимлиги кўрсатилади. Баъзи ҳолларда иморатларни олиш-сотиш тўғрисидаги битимлар фақат тегишли фуқаронинг ёки мансабдор шахснинг розилиги бўлгандагина тузилиши мумкин. Бундай розилик бўлмаган тақдирда, нотариал идора

www.arxiv.uz битимни гувоҳлантиришга ҳақли бўлмайди. Чунончи, кўрилиб битмаган уй- жойни бировга ўтказиш тўғрисидаги шартнома фақат тегишли ҳокимиятнинг руҳсати бўлганидагина гувоҳлантирилиши мумкин. Эр ва хотиннинг умумий мулки бўлиб ҳисобланган уй-жойни сотиш учун иккинчи тараф, яъни сотувчининг эри ёки хотинининг розилиги талаб қилинади. Умумий мулкка бўлган хиссасини сотишда, агар уй-жой эгаларидан бошқа шахсга сотиладиган бўлса, сотувчи мазкур жойнинг сотилиши тўғрисидаги маълумотни бошқа шерик эгаларига маълум бўлганлиги, бу жойнинг сотилиш нархининг ҳам маълум бўлишлиги ва шериклари шу жойни сотиб олишда ўзларининг устунлик ҳуқуқидан фойдаланишни хоҳламаганликлари тўғрисидаги далилларни келтиришлари лозим. Иморат кўриш учун кредит муассасаларидан, масалан, банкдан қарз олинган бўлса, бундай иморатларни сотиш тўғрисидаги шартномалар фақат тегишли муассасаларнинг ёзма равишда берган розиликлари бўлгандагина тасдиқланиши мумкин. Агар уй эгаси томонидан асосий иморатга ўзбошимчалик билан қўшимча хоналар кўрилган бўлса ёки мазкур ер майдонида иккинчи уй-жой кўрилган бўлса, нотариал идора уй-жойнинг сотилиши тўғрисида шартномани то қонунсиз кўрилган иморатнинг ёки қўшимча кўрилган иморатларнинг тақдири тўғрисидаги масала ҳал бўлишига қадар тасдиқлашга ҳақли бўлмайди. Уй-жойларни олиш-сотиш, хадя қилиш, айирбошлаш, умрбод асраш шарти билан топшириш тўғрисидаги шартномалар ФКнинг 110, 112, 210, 212, 488-моддаларида юқорида келтирилган Ўзбекистон Республикаси Адлия

www.arxiv.uz вазирлиги томонидан тасдиқланган қўлланманинг 41-59-бандларида берилган қоидаларга мувофиқ равишда расмийлаштирилади.1 В. Автотранспорт воситаларини бошқа шахсга ўтказиш тўғрисидаги шартномаларни тасдиқлаш. Автомашиналар билан боғлиқ бўлган битимларни гувоҳлантиришда айрим инсофсиз фуқаролар томонидан автомобилларни олиш-сотиш тўғрисида белгиланган тартибни бузишларига нотариал идоралар йўл қўймасликлари керак. Бинобарин, автомашиналарни хадя қилиш ва автомашиналарни тасарруф этиш ҳуқуқлари белгиланганлиги тўғрисидаги ваколатномалар умумий қоида бўйича автомашиналарни давлат автомобиль инспекцияси органларида рўйхат қилиниши мумкин бўлган жойларда бўлган нотариал идораларда расмийлаштирилишига руҳсат этилган. Баъзи ҳолларда нотариуслар автомашиналарни идора этиш ва тасарруф этиш тўғрисидаги ваколатномаларини гувоҳлантиришдан асоссиз равишда бош тортадилар. Ҳолбуки, бундай ваколатномалар машина эгасининг автомашина юритишга ҳуқуқи бўлмаслиги сабабли, саломатлигининг ёмонлиги сабабли машинани юргизиши мумкин бўлмаганлиги, машина эгасининг узоқ муддатга командировкага ёки отпускага кетиши машинани эса, яқин қариндошига ёки танишларига фойдаланиш учун топшириши, шунингдек автомашинага нисбатан бир неча шахслар умумий эгалик қилсалар ҳам, аммо рўйхатдан ўтказишда умумий шерик эгаларидан фақат бирининг номига қайд қилиниши ва шунингдек, бошқа ҳолатлар бўлганида ваколатнома бериш ва уни гувоҳлантириш зарур бўлади. ҳар ҳолда нотариуслар автомашинани ғайри қонуний равишда сотилиши ёки айирбошлашларига йўл қўймасликлари керак. Юқорида кўрсатилган ҳолларда ваколатнома машина эгасининг бирон- бир қариндоши номига ёки бегона шахс номига расмийлаштирилишида

www.arxiv.uz битимнинг нотариус томонидан қонунийлиги текширилганидан сўнг уч йилгача бўлган муддатда берилиши мумкин (Фкнинг 139-моддаси). Нотариуслар фуқаролар ўртасида,жисмоний ва юридик шахслар ҳамда юридик шахслар ўртасида қайси мулк шаклида бўлишидан қатъий назар, тузиладиган автомотранспорт воситаларини ва бошқа ўзиюрар машина ҳамда механизмларни, уларнинг номерли агрегат ва принципларини олиш-сотиш, хадя қилиш, айирбошлаш ҳақидаги битимларни тасдиқлайдилар. Бу шартномаларни нотариал тасдиқлаш жойи тарафлар томонидан танланади. Фуқаролар томонидан тузиладиган битимларни тасдиқлашда нотариус қуйидаги ҳужжатларни талаб қилади: а) эгалик ҳуқуқини тасдиқловчи ҳужжатлар (техник паспорти, принциплар учун техник талон, кема билети, кема гувоҳномаси, камерали агрегат ва автомашина қисмлари учун ДАН ташкилоти томонидан берилган белгиланган формадаги маълумотномалар); б) агар автотранспорт воситаси никоҳ давомида орттирилган бўлса, турмуш уртогининг розилиги; в) бу битимлар қариндош бўлган шахслар ўртасида тузилаётган қариндошликни тасдиқловчи ҳужжатлар; г) давлат божии тўлаганлик ҳақида квитанция.1

www.arxiv.uz Агар автомашинани хадя қилиш тўғрисидаги шартнома шу машинани ҳақиқатан олиниши ва сотилишини яширишга қаратилган бўлса, нотариал тартибда гувоҳлантирилмайди. Агар битим (масалан, автомашинани бировга хадя қилиш тўғрисидаги битим) бошқа бир битимни, яъни машинани олиш-сотиш тўғрисидаги битимни яшириш мақсадида тузилган бўлса, у ҳолда тарафлар томонидан ҳақиқатда назарда тутилган битимга оид, яъни автомашинанинг олиш- сотилишига оид қоидалар қўлланилади. Г. Васиятномаларни гувоҳлантирилиши. Васиятномалар нотариал тартибда гувоҳлантирилган ҳоллардагина ҳақиқий бўлиб ҳисобланади. Васиятномалар васият қолдирувчининг яшаган жойидаги нотариал идорада гувоҳлантирилиши мумкин. Нотариуслар муомалага лаёқатли фуқароларнинг қонун ҳужжатлари талабларига мувофиқ тузилган ва уларнинг ўзлари нотариусга шахсан тақдим этган васиятномаларни тасдиқлайди. Нотариуслар васиятномани бекор қилиш тўғрисида ариза олинган тақдирда, шунингдек васиятномани бекор қилувчи ёки ўзгартирувчи янги васиятнома олинган тақдирда васиятноманинг нотариусда сақланаётган нусхасига ва нотариал ҳаракатларни рўйхатга олиш реестрига бу хусусда белги қўяди. Васиятномани бекор қилиш ҳақидаги аризага қўйилган имзо нотариал шаходатланиши лозим. Васиятномаларнинг вакиллар орқали гувоҳлантирилишига йўл қўйилмайди. Фуқаро ўлим ҳолини назарда тутиб, ўзининг мулки тўғрисида фақат муомала лаёқатга эга бўлгандагина буйруқлар қолдиришга, яъни васият қилишга ҳақли бўлади. Ҳар бир фуқаро ўзининг барча мулкини ёки уннг

www.arxiv.uz қисмини ҳар кимга, ҳар қандай шахсга, жумладан давлатга ёки давлатнинг айрим ташкилотларига ёки жамоат ташкилотларига васият қилиши мумкин. Васиятни тасдиқлашдан олдин нотариус ФКнинг 1120-1133- моддаларининг мазмунини васият қилувчига тушунтириши лозим. Мерос қолдирувчининг вояга етмаган ёки муомалага, меҳнатга лаёқатсиз болалари (шу жумладан фарзандликка олинганлари ҳам, шунингдек, мархумнинг меҳнатга лаёқатсиз эри ёки хотини, ота-онаси (фарзандликка олувчилар) ва қарамоғидаги шахслар, васиятнинг мазмунидан қатъий назар, қонун бўйича мерос олганда уларнинг ҳар бирига тегиши лозим бўлган хиссанинг камида учдан икки қисми ҳажмида мерос (мажбурий хисса) оладилар. Мажбурий хиссанинг ҳажмини аниқлаш вақтида оддий уй жихозлари ва рузгор буюмларидан иборат бўлган мерос мулкнинг қиммати ҳам ҳисобга олинади. Васиятномаларни тасдиқлаш ҳақида батафсил қўлланмада берилган. Д. Ваколатномани гувоҳлантириш. Бир шахс номидан ва унинг ҳисобига унинг манфаатларини кўзлаб вакилликни амалга ошириш учун зарур бўлган ишончнома (доверенность), ваколатномаларни гувоҳлантириш вазифаси ҳам нотариал идораларга юклатилган. Мазкур ваколатномада вакилликнинг ваколати ҳажми белгиланади ва вакилликнинг чегараси кўрсатилади. қонун билан назарда тутилган ҳолларда, фуқаролар томонидан бериладиган ваколатнома албатта нотариал идоралар томонидан гувоҳлантирилиши лозим бўлади. Чунончи, мулкни бошқариш (идора этиш) тўғрисидаги, ҳокимият органи ёки мансабдор шахсга нисбатан бирон-бир юридик ҳаракатни қилиш тўғрисидаги ваколатномаларни нотариал тартибда гувоҳлантириш талаб қилинади.

www.arxiv.uz Фуқароларнинг ишларини судда юритиш тўғрисидаги ваколатнома нотариал тартибда гувоҳлантирилиши ёки ишонч қоғози берувчи фуқаронинг хизмат қиладиган муассасаси, корхонаси, ташкилоти томонидан ёки турар жойи бўйича фуқаролар йиғинлари томонидан ёхуд ҳарбий қисм томонидан тасдиқланиши мумкин. Бошқа ваколатномалар учун оддий ёзма шакл белгиланган. Аммо ваколат берувчининг хоҳиши бўйича ваколатномалар нотариал тартибда ҳам гувоҳлантирилиши мумкин. Ваколатномалар фақат фуқаролик ҳуқуқий муносабатларидагина вакилликни амалга ошириш учун брилмасдан, балки бошқа соҳаларда ҳам юридик ҳаракатларни қилиш учун, жумладан, пенсияларни олиш учун ҳам нотариуслар томонидан гувоҳлантирилиши мумкин. Васиятномалар, ваколатномалар, ишончномалар Фуқаролик кодексида, Нотариат қонунида ҳамда юқорида кўрсатилган қўлланмаларда берилган қоидаларга мувофиқ гувоҳлантирилади. Эр ва хотиннинг умумий мул к хиссасига бўлган ҳуқуқлари тўғрисида гувоҳномалар бериш Эр ва хотиннинг бирга оилавий турмушда яшашлари даврида орттирилган мулкдан хисса ажратиш тўғрисида эр ёки хотиннинг мулкий ҳуқуқини расмийлаштириш зарурлиги ҳақида масала туғилиши мумкин.

www.arxiv.uz Никоҳ давомида орттирилган мулк қонун бўйича эр ва хотиннинг биргаликдаги умумий мулки бўлиб ҳисобланганлиги сабабли эр ва хотиннинг ҳар қайсиси бирга яшашлари даврида ҳам, бирининг ўлганидан кейин ҳам бундай мулкнинг муайян хиссасига нисбатан эгалик ҳуқуқининг тан олинишини талаб қилишга ҳақли бўлади. Агар эр ёки хотиндан бири улса, уларнинг биргаликда турмуш қилишлари натижасида орттирилган ҳамма мулк мерос мулки жумласига қўшилмайди. Бу умумий мулкдан ҳаёт бўлган эр ёки хотиннинг хиссаси ажратилиши керак. Мерос қисмининг қолган қисми ворислар ўртасида, шу жумладан, ўлган шахснинг эри ёки хотинига ҳам мерос мулки бўлиб ўтади. Ҳаёт бўлган эр ёки хотинга унинг умумий мулкидаги хиссасига эгалик ҳуқуқи тўғрисида гувоҳнома бериш нотариал идоралар томонидан қилинадиган юридик ҳаракатлардан бири ҳисобланади. Эгалик ҳуқуқи тўғрисидаги гувоҳнома ҳаёт эр ёки хотиннинг аризасига асосан ва меросни қабул қилган барча ворисларнинг розилиги бўйича нотариус томонидан берилади. Уй-жойга (уй-жойнинг бир қисмига), квартирага, дала-ховлига, бог ховлиги, гаражга, шунингдек бошқа бинолар, иншоотлар ва иморатларга бўлган мулк ҳуқуқи тўғрисида гувоҳнома шу мол-мулклар жойлашган ердаги нотариус томонидан берилади. Агар ҳаёт бўлган эр ёки хотин мархумнинг бирдан-бир вориси бўлса, юқорида кўрсатилган гувоҳнома молия органлари томонидан қаршилик кўрсатилмаганида берилиши мумкин.

www.arxiv.uz Мерос қолдирувчининг эри ёки хотини никоҳ давомида орттирилган умумий мулкдаги хиссадан ўзига тегишли мулкка эгалик қилиш ҳуқуқи тўғрисидаги гувоҳноманинг берилишини мерос олишдан маҳрум қилинган бўлса ҳам талаб қилиши мумкин. Турмуш давомида орттирилган умумий оилавий мулкдан хисса ажратиш ва бу хиссага эгалик қилиш ҳуқуқи тўғрисида гувоҳнома берилиши ҳақида ҳаёт бўлган эр ёки хотиннинг аризасини қабул қилишда нотариус ариза берувчининг шахсини, унинг муомалага лаёқатли бўлишлигини, мерос қолдирган эр ёки хотин рўйхатдан ўтказилган никоҳда бўлган- бўлмаганлигини, шунингдек ворисларни мерос олишга чиқарилган- чақирилмаганликлари, уларнинг меросни қабул қилган-килмаганликлари ва гувоҳноманинг берилишига рози бўлган-бўлмаганликлари тўғрисида далилларни талаб қилади. Агар умумий оилавий мулк жумласида уй-жой бўлса, бу ҳолда нотариус уй-жойнинг мерос қолдирувчига тегишли бўлиши тўғрисида ҳужжат талаб қилинади. Шунингдек мазкур уй-жойнинг ҳажми тўғрисида коммунал бўлимдан ва бу жой тўғрисида солиқлар бўйича қарз йўқлиги тўғрисида молия органидан маълумотлар талаб қилади. Агар мархумдан қолган уй- жойнинг бировга ўтказилишига қаршилик бўлса ва бу тўғрида коммунал бўлимда таъқиқ бўлса, гувоҳнома бундай таъқиқ йўқотилганидан сўнггина ёки мархумнинг қарзларини мулк хиссасини олувчи эр ёки хотинга ўтказилганидагина берилиши мумкин. Агар мулк хиссасига эгалик қилиш тўғрисида гувоҳнома сўраган эр ёки хотин мархумнинг бирдан-бир вориси бўлса, бу ҳолда нотариал идора томонидан юқорида кўрсатилган ҳужжатлардан ташқари мархумнинг эри ёки хотинига гувоҳнома берилишига қаршилик йўқлиги тўғрисида молия органининг маълумотномаси ёки хати талаб қилинади.

www.arxiv.uz Нотариал идорага ўзларининг ҳуқуқларининг тасдиқланиши ёки бирон- бир ҳужжатнинг берилиши тўғрисида мурожаат қилувчи фуқароларнинг барчаси ҳам қонундан хабардор бўлмасликлари мумкин. Бинобарин, бундай ҳолларда нотариус уларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш учун бу ҳуқуқлар ва манфаатларнинг бузилишидан сақланишини таъминлаш мақсадида зарур чораларни кўриши лозим. Чунончи, фуқаро М. жамгарма банкида эри номида бўлган пул суммасига ворис бўлиш ҳуқуқи тўғрисида гувоҳнома берилишини илтимос қилиб, нотариал идорага мурожаат қилади. Нотариус мазкур жамгарма банкидаги пул суммасининг тегишли хиссасига нисбатан эгалик ҳуқуқи тўғрисида гувоҳнома олишга ва қолган қисмига нисбатан ворислик ҳуқуқи тўғрисида гувоҳнома олишга ҳуқуқи борлигини тушунтириши керак. Юқорида айтганимиздек, эр ва хотин ўртасидаги умумий мулк хиссасига бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги гувоҳнома ҳаёт бўлган эр ёки хотиннинг ҳуқуқи тўғрисида ҳеч ким низо қўзғатмаган ҳолдагина нотариус томонидан берилади. Агар ҳаёт бўлган эр ёки хотин билан бошқа ворислар ўртасида, шу жумладан, молия органи ўртасида ҳам низо келиб чикса, бу ҳолда иш фуқаролик ишларини юритишнинг умумий коилдалари бўйича суда кўрилиши лозим. Эр ва хотин ўртасидаги умумий мулк мулк хиссасига бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳномалар бериш ҳақидаги асосий қоидалар Ўзбекистон Рсепубликаси Нотариат қонунининг 62-63-моддаларида кўрсатилган.

www.arxiv.uz Ижро хатларини ёзиш Ижро хати қарз ҳужжатига тегишли сумманинг ундирилиши тўғрисида нотариус томонидан берилган буйруқ хати бўлиб ҳисобланади. Нотариус ижро хатини бериш йўли билан қарздорни, уни ихтиёрий равишда бажариши лозим бўлган, аммо бажармаган мажбуриятларини ижро этишга мажбур қилади. Ижро хатлари билан пул суммаларининг мажбурий равишда ундирилиши Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Процессуал кодекси билан белгиланган тартибда амалга оширилади. Ижро хати мажбуриятни ижро этиш учун асос бўлиб кўрилади. Қ арзни низосиз тартибда нотариал идораларнинг ижро хатига биноан ундириб олишга асос бўладиган ҳужжатлар рўйхати Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан тасдиқланган. Мазкур ҳужжатда кўрсатилган ҳужжатлардан келиб чиқадиган талаблар низосиз талаблар деб фараз қилинади. Бундай талабларнинг низосиз бўлиши-мазкур талаблардан келиб чиқадиган ҳуқуқий муносабатларнинг характери билан, шунингдек қарзларнинг етарли даражада асослантирилган бўлишлиги билан белгиланади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланган рўйхатдаги талабларнинг низосиз бўлишлиги ҳуқуқ нормалари билан назарда тутилган. Бинобарин, ижро хати беришда кредиторнинг мазкур талабларининг ҳақиқий бўлиш-бўлмаслиги тўғрисидаги қарздор томонидан низо қўзғатилиши ёки қўзғатилмаслиги нотариусни қизиктирмайди. Агар кредиторнинг талаблари тўғрисида қарздор даъво қўзғатилганлиги тўғрисида ҳужжатлар келтирса, нотариус ижро хатини беришдан бош тортиши мумкин. Мазкур ҳолда нотариус томонидан ижро хатининг берилиши ёки рад қилиниши кредиторнинг даъвосини кўриш учун қабул қилишликка суд учун асос бўлади.

www.arxiv.uz Ижро хатлари барча ҳолларда қарздорни чақирмасдан берилади ва шу туфайли кредитор ҳуқуқларининг амалга оширилиши ҳам бирмунча осонлаштирилади. Қ арздор пул суммасининг ундирилиши тўғрисида нотариуснинг берган буйругига рози бўлмаган тақдирда ижро хати тўғрисида судда даъво қўзғатишликка ҳақли бўлади. Бу ҳолда даъвогарнинг хати бўйича ижро хатига мувофиқ тегишли сумманинг ундирилиши суд томонидан тўхтатилиши мумкин. Бинобарин, бундай ҳолларда суд қарздорни ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилинишини етарли даражада таъминлайди. Нотариус ижро хатини беришда бирмунча ҳолатларни аниқлайди ва текширади. Чунончи, кредитор томонидан нотариусга топширилган ижро ҳужжати ёки бошқа тўлов ҳужжати Ўзбекистон Республикаси хукумати томонидан тасдиқлаган рўйхатда бўлиш-бўлмаслигини текширади. Нотариус қарз ҳужжатини топшириш билан бирга ижро хатининг берилиши учун зарур бўлган бошқа ҳужжатларнинг ҳам топширилган- топширилмаганлигини текширади. Масалан, уй-жой кўрилиш кооперативи аъзоларидан уй-жойнинг сақланиши билан боғлиқ бўлган харажатларни қоплаш учун пул суммаларини ундирилишликка ижро хатининг олиниши учун кредитор фақат тўланмаган счётнигина эмас, балки қарздорнинг ўз зиммасидаги қарзни тўлаш лозимлиги тўғрисида огоҳлантириш хатини, кооператив аъзосининг мазкур огоҳлантиршни олганлиги тўғрисидаги тилхатни ёки унинг бундай тилхатни беришдан бош тортганлиги тўғрисида уйлар бошқармасининг хатини топшириши лозим. Юқорида кўрсатилганлардан ташқари нотариус топширилган ҳужжатлардан қарзнинг дарҳақиқат аниқ бўлишлигини, ҳужжатларнинг лозим даражада расмийлаштирилган бўлишини ва ижро хатини олишлиги учун белгиланган муддатнинг ўтказиб юборилмаганлигини топширишга мажбур. Ижро хати муайян пул суммаларининг олинганлиги ёки ашёнинг топширилганлиги аниқ кўрсатилган нотариал гувоҳлантирилган битимлар юзасидан ҳам берилади. Масалан, нотариус томонидан тасдиқланган қарз

www.arxiv.uz шартномаси бўйича фуқаро Б. фуқаро К. дан 200 сум қарз олиб, бу суммани муайян мддатда тўлашга мажбур бўлади. Аммо қарзни тўлаш муддати тўлишига қарамай фуқаро Б. олган пулини қайтармайди. Кредитор К. ўзининг паспорти ва қарз шартномасининг иккинчи нусхасини олиб келиб, мазкур суммани тўлдириш мақсадида ижро хатининг берилишини сўраб нотариал идорага ариза беради. Нотариус фуқаро К. фойдасига олинган қарз суммасини (давлат божи билан) Б.дан ундириш тўғрисида ижро хатини беради. Мазкур ижро хати фуқаро Б.нинг турган жойидаги судга берилиб, мазкур суднинг ижрочиси орқали мажбурий тартибда ундирилади. Фуқаролардан ташкилотлар фойдасига ижро хатлари бўйича ҳақ ундириш ҳоллари кўп учрайди. ҳар хил ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган қарзлар фуқаролардан ижро хатлари бўйича ундирилиши мумкин. Бундай ҳолларда ташкилотлар тегишли ҳужжатларни нотариусга топширишлари лозим. Масалан, хизматдан бўшатилган ходимларнинг улар томонидан иш даврида корхонага қарашли мулкни йўқотганликлари ёки бузганликлари туфайли қарзларини белгилайдиган ҳужжатлар ёки ходимларнинг ташкилотлардан кийим ва бошқа нарсалар юзасидан бўлган қарзларини белгилайдиган ҳужжатлар, бундан ташқари агар ходимлар бирон- бир ташкилотга бориб ишлаши тўғрисида шартнома тузиб, бу шартнома юзасидан йўл кира ҳақи, аванслар олган бўлиб, аммо мазкур шартномада кўрсатилган иш жойига бормаган бўлса, шу фактларни белгилайдиган ҳужжатлар нотариусга топширилиши лозим. Турар жойларни ёки турар жой бўлиб ҳисобланмаган биноларни ижарага олиш шартномаси юзасидан белгиланадиган ҳуқуқий муносабатлар бўйича ижара ҳақи ва коммунал хизматлар тўғрисидаги счётлар (электр энергияси, сув, газ ва бошқалар учун тўланиши лозим бўлган суммаларнинг счётлари), ҳокимиятларга ва бошқа ташкилотларга қарашли уйлардан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган қарзларни белгилайдиган ҳужжатлар топширилиши керак.

www.arxiv.uz Кредитга сотиб олинган товарлар бўйича қарзлар, кутубхонанинг китобларини йўқотганлик учун ундириладиган қарзлар, интернат- мактабларда, яслилар ва болалар богчаларида болаларнинг тарбияланганликлари учун бўлган қарзлар нотариуснинг ижро хати билан ундирилади. Бундан ташқари ўзаро ёрдам кассалари томонидан берилган қарзлар корхоналар ва ташкилотлар томонидан ходимларга турар жой кўриш учун, турар жойларни капитал таъмирлаш учун ёки хўжаликка моллар олиш учун берилган қарзлар ҳам нотариуснинг ижро хати билан ундирилади. Ижро хати фуқаролар талаби бўйича (фақат талабни амалга ошириши муддати тугаганидан сўнг уч йил утмаган бўлсагина) нотариал идора томонидан берилиши мумкин. Юқорида айтилган умумий қоидадан баъзи истеснолар қилинади. Масалан, бирон-бир ташкилот ўзига юборилган махсулотларнинг қопларини қайтаришни кечиктирганида бунинг учун тўланадиган жаримани ундириш тўғрисидаги ижро хати қисқартирилган муддат ичида берилиши мумкин. Ижро хати қарз ҳужжатининг ўзига ёзилади. Агар бу ҳужжатда буш жой бўлмаса, қарз ҳужжатига қўшиб қўйилган алоҳида варақага ёзилади. Ижро хати қарз ҳужжатидан ажратилган ҳолда берилмайди. Ижро хатининг ёзиш қоидалари Нотариат қонунининг 76-80-моддаларида ва юқоридаги қўлланмада берилган. Ижро хати қуйидаги шартлар мавжуд бўлганида: 1) агар тақдим этилган ҳужжатлар қарздорнинг ундирувчидан қарзи борлгини ёки унинг олдида бошқача тарзда, масалан, қилинган хизмат учун жавобгар эканлигини шак-шубхасиз исботлайдиган бўлса; 2) агар даъво қўзғатиш ҳуқуқи вужудга келган кундан бошлаб ўтган вақт уч йилдан ошмаган бўлса; 3) агар даъво муддати қонунда бошқача қилиб белгиланган бўлса, бу ҳолда ижро хати шу муддат ичида ёзиб берилади.

www.arxiv.uz Ижро хатини тақдим этиш учун ўтказиб юборилган муддатни тиклаш Фуқаролик Процессуал кодексининг тегишли моддасига мувофиқ амалга оширилади. Ижро хатида уни ёзган мансабдор шахснинг лавозими, тўла фамиялияси, исмининг ва отасининг исмининг бош харфлари, ундирувчининг номи ва манзили, қарздорнинг номи ва манзили, қайси муддат учун қарз ундирилаётганлиги, ундирилиши лозим бўлган пулнинг миқдори ёки талаб қилиб олиниши лозим бўлган ашёлар, ундирувчи тўлаган ёки қарздордан ундирилиши лозим бўлган давлат божининг миқдори, ижро хати ёзилган йил, ой ва кун, ижро хатининг реестрда қайд қилинган тартиб раками кўрсатилади. Унга ижро хатини ёзган мансабдор шахснинг имзоси қўйилади, давлат нотариал идорасининг муҳри босилади. Ижро хати юзасидан ундириш ишлари суд қарорларини ижро қилиш учун белгиланган тартибда бажарилади. Агар тарафлардан бири, яъни ҳақ ундирувчи ёки қарздор фуқаро бўлса, бу ҳолда ижро хатини мажбурий ижро қилдириш учун ёзилган кунидан эътиборан уч йил давомида, агар ҳар иккала тараф юридик шахс бўлса ва махсус қонунда бошқача муддат белгиланган бўлса, у ҳолда кўрсатилган муддат давомида тақдим қилиниши мумкин. Ҳужжатлардан олинган кўчирмаларнинг тўғрилигини тасдиқлаш Ҳужжатларнинг кўчирмалари, нусхалари (копиялари) фуқароларга ҳар хил ҳолатларда зарур бўлиши мумкин. Чунончи, фуқаро ҳужжатни бир неча ташкилотга топшириши зарр бўлганида ёки ҳужжатни бошқа бир жойга юбориши ёки сақлаш учун топширишида, йўқотилиши хавфи кўзда тутилганида ёхуд мазкур ҳужжат кейинчалик фуқаронинг ўзига керак бўлганида ва унинг асл нусхадаги ҳужжатни топшириши мумкин бўлмаганида мазкур ҳужжатнинг кўчирмалари (копиялари) олиниши мумкин.

www.arxiv.uz Давлат ва жамоат ташкилотларига ҳужжатларнинг асли ўрига унинг кўчирмалари камдан-кам топширилади. Масалан, олий ўқув юртига киришда шаходатноманинг кўчирмаси топширилмасдан, балки асл нусхаси топширилиши талаб қилинади. Ҳужжатнинг асл нусхаси унинг кўчирмасига тўғри келишини нотариус тасдиқлаши кейинчалик бу тўғрида бўлиши мумкин бўлган гумонни йўқотади. Агар нотариус ҳужжатнинг асли матнини, хатини бузиб кўчирма берса, у бунинг учун интизомий жавобгарликка ва баъзи ҳолларда жиноий жавобгарликка тортилишлари мумкин. Қонун бўйича нотариус давлат ва жамоат ташкилотлари томонидан берилган ҳужжатлардан олинган кўчирмаларнинггина тўғрилигини тасдиқлайди. Фуқароларнинг хусусий аризалари ва хатларидан олинган кўчирмалар тасдиқлаш учун қабул қилинмайди. Фуқаролардан келадиган ҳужжатларнинг кўчирмалари фақат икки ҳолдагина агар ҳужжат (масалан, васиятнома) нотариал идора томонидан гувоҳлантирилган бўлса ёки ҳужжатда нотариус томонидан гувоҳлантирилган битимнинг мазмуни ифодаланган бўлса тасдиқланиши мумкин. Нотариус юридик аҳамиятга эга бўлган ҳужжатларнинг кўчирмсаларини тасдиқлайди. Бир ташкилот томонидан берилиб, иккинчи ташкилотга юборилиши белгиланган ҳужжатнинг кўчирмаси, агар бу ҳужжатда фуқаронинг шахсий ҳуқуқлари тўғрисида кўрсатма бўлса, чунончи, суд медицина экспертизаси томонидан ёзилиб фуқаронинг қўлига судга топшириш учун берилган ҳужжатнинг кўчирмаси ҳам тасдиқланиши мумкин. Агар ҳужжат ўзининг мазмуни бўйича қонунга хилоф бўлса ёки қонун билан талаб қилинган шаклда тузилмаган бўлса ёки тегишли ташкилот томонидан берилмаган бўлса, бундай ҳужжат кўчирмаси тасдиқланмаслиги мумкин.

www.arxiv.uz Нотариус ҳужжатнинг кўчирмаси тўғри эканлигини тасдиқлашда унинг асл нусхасида бирон-бир қўшимча ёзилган хатлар, тузатишлар, чизилган сўзлар борлигини кўрсатади. Агар ҳужжатнинг асл нусхасида унинг мазмунини ўзгартирадиган тузатишлар бўлса ва бу тузатишлар тўғрисида ҳеч қандай изоҳлар берилмаса, нотариус ҳужжатнинг кўчирмасини тасдиқлашдан бош тортиши мумкин. Паспортнинг кўчирмаси, шахсий гувоҳномалар касабалар уюшмаси аъзолиги билетининг кўчирмалари, шунингдек депутатлик мандати, Республика орденлари ва ёрликлари билан мукофотланиш тўғрисидаги ҳужжатларнинг кўчирмалари тасдиқланмайди. Нотариус ҳарбий билетнинг ва ҳарбий кумондонликнинг топшириқларини бажарганлик тўғрисидаги ҳарбий хизматчига берилган гувоҳноманинг кўчирмасини, заводлар ва корхоналарга кириш ҳуқуқини берадиган гувоҳнома (рухсатнома)ларни ҳарбий хизматчининг сафарга оид гувоҳномаларининг кўчирмалари, шунингдек махфий ҳужжатлар ва бошқа баъзи ҳужжатларнинг кўчирмаларини ҳам тасдиқламайди. Калам билан ёзилган ҳужжатларнинг кўчирмалари ҳам нотариал идоралар томонидан тасдиқланмайди. Агар тасдиқлаш учун келтирилган ҳужжатлар бир неча варакларда баён қилинган бўлса, агар унинг вараклари тегишли тартибда тикилиб ракамланмаган бўлса, уни берган ташкилотнинг мухири билан тасдиқламаган бўлса нотариус томонидан гувоҳлантирилмайди. Кўчирмалари олиинадиган ҳужжатларнинг мазмунида бир-бирлари билан боғлиқ бўлмаган айрим-айрим масалаларгина баён этилган бўлса, нотариус томонидан тасдиқланиши мумкин. Ҳужжатнинг кўчирмасида муайян масалага доир тўла матн бўлиши керак. Баъзи ташкилотлар фуқаролардан ҳужжатларнинг нотариал тартибда гувоҳлантирилган кўчирмаларининг кераклиги бўлмаса ҳам албатта

www.arxiv.uz топширилишини талаб қиладилар. Айрим Республика ва маҳаллий ташкилотларнинг фуқаролардан ҳар хил маълумотлар, тавсифномалар ва бошқа ҳужжатларни талаб қилишда турачиликка йўл қўймаслик, ходимларни хизматга қабул қилишда, аҳолиги маиший ва бошқа жиҳатдан хизмат кўрсатишда сарсонгарчиликка йўл қўймаслик чора-тадбирлари ҳақида Президентимиз ўзининг қатор нуткларида кўрсатиб утмоқда. Баъзи мактабларнинг маъмуриятлари ёки уларнинг болалари биринчи синфга киришида ёки бир мактабдан иккинчи мактабга кўчирилишида боланинг туғилиши тўғрисидаги гувоҳноманинг нотариал тасдиқлаган учирмаси топширилишини талаб қиладилар. Ҳолбуки, бундай ҳолларда болаларнинг туғилиши ҳақидаги гувоҳномаларни фақат кўриб чиқиш учунгина топширилади. Бинобарин, бу ҳужжатларнинг кўчирмалари, хусунан нотариал тартибда тасдиқланган кўчирмалари топширилиши шарт эмас. 9-синфга утувчи шахслар ҳам, агар укишни ишлаб чиқариш билан боғлиқ ҳолда ўрта мактабда давом эттирадиган бўлсалар, мактабни 8- синфини тамомлаганликлари тўғрисидаги гувоҳномани кўриб чиқиш учунгина топширадилар. Пенсия олиш учун зарур бўлган ҳужжатлар асл нусхалари билан топширилиши мумкин бўлганидек, нотариал идораларда, шунингдек туман, шаҳар ижтимоий таъминот бўлимида бевосита тасдиқланган кўчирмалари билан ҳам топширилиши мумкин. Ҳужжатларнинг кўчирмалари ижтимоий таъминот бўлимида тасдиқланиши-пенсияни расмийлаштириш тартибини бирмунча осонлаштиради. Нотариат қонунининг 65-68-моддаларида ҳужжатлардан олинган кўчирмаларнинг, қўйилган имзоларнинг ва таржиманинг тўғрилигини тасдиқлаш тартиби кўрсатилган. Давлат нотариал идоралари ва хусусий амалиёт билан шуғулланувчи нотариуслар идоралари бўлмаган аҳоли яшайдиган пункларда фуқаронинг шахсий ҳуқуқ ва манфаатларига оид ҳужжатларнинг кўчирмалари

www.arxiv.uz тўғрилигини шаҳарчалар, кишлоклар ва овуллар фуқароларнинг йиғинлари раислари (оксоқоллари) томонидан тасдиқлаб беради, аммо улар олий ва ўрта махсус ўқув юртларини ҳамда ўрта мактабларни тамомлаб чиққанлик тўғрисидаги ҳужжатларнинг нусхаларини тасдиқламайдилар. Давлат ҳокимияти ва бошқарув олий органлари томонидан чиқарилган ва фуқароларнинг шахси ҳуқуқ ва манфаатларига доир бўлган актлар нусхаларининг, шунингдек чет тилларда баён қилинган ҳужжатлардан кўчирилган нусхаларнинг тўғрилиги давлат ва хусусий нотариал идоралар томонидан тасдиқланади. Ҳужжатларнинг кўчирилган нусхалари ёки олинган кўчирмалари тасдиқланишдан олдин эса нцусхасига солиштирилиб, текшириб чикилади. Учириб, кириб ташлаб янгидан ёзилган, қўшимча қилиб ёзилган сўзлари ва бошқа изоҳ берилмай тузатилган хжжат нусхасининг тўғрилигини тасдиқлаш мумкин эмас. Нусхасини тасдиқлаб бериш учун тақдим қилинган ҳужжатнинг тўғрилигига шубха туғдирганида ноатриус бундай ҳужжатни олиб қолиб экспертизага юборишга ҳақлидир. Фуқаро томонидан берилган ҳужжат нусхасини тўғрилигини нотариус тасдиқлаши учун фуқаронинг ҳужжатга куйган имзоси ростлиги нотариал идора, шу фуқаро яшаб турган уй бошқармаси ёки у даволаниб ётган шифохона маъмурияти томонидан тасдиқланган бўлиши шарт. Нотариус бир тилдан иккинчи тилга таржима қилинган ҳужжатнинг таржимаси тўғри эканлиги тасдиқлайди. Бу ҳолда агар нотариус мазкур ҳужжат ёзилган тилларни билмаса, бундай ҳужжат шахсан нотариусга таниш бўлган таржимон томонидан таржима қилиниши мумкин. Нотариус эса фақат таржимоннинг таржима хатига куйган имзосини тасдиқлайди. Юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни тасдиқлаш ва нотариус томонидан бажариладиган бошқа баъзи нотариал ҳаракатлар

www.arxiv.uz А. Имзоларнинг ҳақиқийлигини тасдиқлаш. Баъзи ҳолларда давлат органларига юридик аҳамиятга эга бўлган бир хил аризалар, кўрсатмалар ва бошқа ҳужжатлар тушиши мумкин. Бундай ҳолларда ҳужжатнинг айнан шу ҳужжатда кўрсатилган шахс томонидан имзоланганини тасдиқлаш зарур бўлади. Ҳужжатни каблу қилинишида давлат органи ҳужжатни имзолаган фуқаро чақириш йўли билан ҳужжатдаги имзонинг тўғрилигини ҳамма вақт текшириш имкониятига эга бўлмайди. Чунки фуқаро бошқа жойда яшаганлиги ёки касал бўлганлиги сабабли мазкур ташкилотга боролмаслиги мумкин. Шундай ҳолларни кўзда тутиб, нотариал идораларга имзоларнинг ҳақиқийлигини тасдиқлаш вазифаси юклатилган. Нотариал идоралар, агар ҳужжатнинг мазмуни қонунга хилоф бўлмаса, бу ҳужжатга қўйилган имзонинг ҳақиқийлигини тасдиқлайди. Агар фуқаролар бирон-бир ҳолатнинг содир бўлганлигини тасдиқлаб ариза ёки бошқа ҳужжатларга имзо чеккан бўлсалар, бу имзоларнинг ҳақиқийлиги ҳам тасдиқланмайди. Чунки бундай ҳужжатларни масалан, бировнинг туғилиши, ўлими тўғрисидаги ҳужжатни махсус давлат органлари, жумладан, фуқароли ҳолати далолатномаларини қайд қилиш (ЗАГС) органларигина тасдиқлай олади. Ҳужжат фуқаро томонидан нотариус ҳузурида имзоланади. Агар ҳужжат нотариал идорадан ташқари жойда имзоланган бўлса, ҳужжатни имзолаган шахс имзони шахсан ўзи куйганлигини нотариусга тасдиқлаб бериши керак. Нотариус ҳужжатга имзо куйган фуқаронинг шахсини текширади, имзони тасдиқлаш тўғрисидаги ҳужжатда имзо қилувчи шахснинг фамилияси, имси ва отасининг исми кўрсатилади. Б. Фуқароларга ва муассасаларга аризалар топшириш. Фуқаролар ёки ташкилотлар ўзлари томонидан берилган бирон-бир аризаларнинг расмий равишда тасдиқланишига манфаатдор бўлсалар, бундай аризалар нотариал идоралар орқали берилиши мумкин. Чунончи, умумий хиссали мулк эгаларидан бири ўз хиссасини сотишни хоҳлаганида бу тўғридаги аризани

www.arxiv.uz бошқа шерикларига нотариал идора орқали билдириши мумкин. Аризалар нотариал идорага манфаатдор шахс томонидан уч нусхада берилади. Нотариус аризанинг мазмунига мувофиқ бўлишини текширади ва бу аризада қонунга хилоф ҳеч қандай маълумотлар йўқлгини аниқлагандагина топшириш учун қабул қилади. Нотариусга топширилган аризанинг нусхалардан бири унда кўрсатилган шахсга топширилади ёки почта орқали юборилади. Иккинчи нусхаси нотариал идорада қолдирилади. Учинчи нусхаси эса (ариза берувчи хоҳласа), мазкур ариза топшириш учун қабул қилинганлигини тасдиқлаб, ариза топширувчининг қўлига берилади. Нотариус юридик ва жисмоний шахсларнинг аризаларини олиб бошқа жисмоний ва юридик шахсларга топширади. Ариза топширилганлигини маълум қилиш шарти билан почта орқали юборилади ёки бевосита тегишли шахсларга имзо чектириб топширилади. Аризалар телефакс, компьютр тармоклари ва бошқа техник воситалардан фойдаланиб ҳам узатилиши мумкин. Аризаларни узатиш учун техник воситалардан фойдаланишга кетган харажатларни нотариал ҳаракатни амалга оширишни сўраган шахс тўлайди. Ариза берган шахснинг илтимосига кўра унга аризанинг топширилганлиги ҳақида гувоҳнома берилади (Нотариат тўғрисидаги қонуннинг 73-моддаси). В. Кредиторга топшириш учун пул суммаларини депозитга қабул қилиш. Агар мажбуриятнинг нарсасини, масалан, пул ёки қимматли қоғозларни кредиторга, унинг бу пул, қимматли қоғозларни қабул қилишдан бош тортганлигини ёки кредиторнинг йўқлиги ёхуд ижрони қабул қилишга рози бўлган вакилнинг бўлмаслиги сабабли топшириш мумкин бўлмаганида- қарздор ўзидан тегишли пулларни ёки қимматли қоғозларни кредиторга топшириш учун нотариал идоранинг депозитига топширилиши мажбуриятининг ижро этилиши тарзида кўрилади.

www.arxiv.uz Қ арздор мажбуриятни ижро этиш юзасидан мажбурият нарсасини, масалан, қарз суммасини нотариал идоранинг депозитига топшириши билан мажбуриятнинг ечиктирилиши оқибати учун белгиланадиган жавобгарликдан, масалан, зарарни тўлашдан, неустойка ва фоизлар тўлашдан кутилади. Нотариус қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда кредиторга топшириш учун қарздорга депозитга пул суммалари ва қимматли қоғозларни қабул қилади. Нотариус пул суммалари ва қимматьли қоғозлар келиб тушганлиги ҳақида кредиторга хабар қилади ҳамда унинг талаби бўйича унга тегишли пул суммалари ва қимматли қоғозларни топширади. Пул суммалари ва қимматли қоғозларни депозитга мажбурият бажариладиган жойдаги нотариус қабул қилади. Нотариал идоранинг депозитига пул суммалари ёки қимматли коғозларни топшириш ниятида бўлган қарздор қарзни тўланиши лозим бўлган жойдаги нотариал идорага бу тўғрида ёзма ёки оғзаки ариза билан мурожаат қилишлари мумкин. Аризада ўзининг номи, манзили, мажбурият нарсаси ким учун депозитга қўйиладиган бўлса, шу шахснинг номи ва охирида маълум бўлган манзили, қандай сабаб бўйича пулнинг тўланиши ва қилинган расчётлар кўрсатилади. Бундан ташқари мажбуриятни бевосита ижро этиш мумкин бўлмаслигининг сабаби ҳам кўрсатилади. Нотариус пул ёки қимматл қоғозларни депозитга қабул қилишда уларнинг қандай асос бўйича депозитга қўйилишини текширмайди. Нотариал идоранинг депозитига пул ёки қимматли қоғозлар куйган шахсга уларнинг қабул қилинганлиги тўғрисида квитанция берилади. Агар қарздор қўлида бўлган қарз ҳужжатига ўзи томонидан пулнинг депозитга қўйилганлиги тўғрисида хат ёзилишини илтимос қилса, нотариус бундай илтимосни қаноатлантириши мумкин. Нотариал идора кредиторни унинг номига пул тушганлиги тўғрисида хабардор қилади ва кредиторнинг талаби бўйича унга мазкур пулни топширади.

www.arxiv.uz Депозитга топширилган пул ва қимматли қоғозларни, уларни топширган шахсга (қарздорга) қайтарилишига фақат кредиторнинг розилиги бўлгандагина ёки суднинг қарори бўйичагина йўл қўйилади. Депозитга қўйилиб, фуқароларга топширилиши лозим бўлган суммалар ҳамда ташкилотларга топширилиши лозим бўлган суммалар қонун ҳужжатларида белгиланган муддатларда сақланади. Депозитга топширилган ва юқорида кўрсатилган муддатлар давомида талаб қилиб олинмаган суммалар республиканинг давлат бюджети даромадига ўтказилади. Г. Фуқаронинг ҳаётлиги ва маълум жойда бўлишлигини тасдиқлаш. Нотариал идоралар манфаатдор шахслар илтимослари бўйича уларнинг ҳаётликлари ёки маълум жойда бўлганликлари тўғрисида гувоҳномалар беришлари мумкин. Нотариал идораларга вояга етмаган болаларнинг ҳаётликлари тўғрисида ҳам уларнинг ота-оналарига, фарзанд қилиб олувчиларига ёки васийларига гувоҳномалар берадилар. Бундай ҳолатларнинг тасдиқланиши баъзи ҳолларда, чунончи, алимент олувчи боланинг ҳаёт бўлмаслиги тўғрисида масала қўзғатилганда уни маълум жойда яшашлигини бедарак гойиб бўлган деб топиш ва ўлган деб эълон қилиш тўғрисидаги ариза судда кўрилганида фуқаронинг ҳаётлиги тўғрисидаги маълумотларни етказиб бериш зарур бўлади. Д. Фотография расмидаги шахснинг нотариус ҳузурида ҳозир бўлган шахсга айнан ухшаш бўлишлигини тасдиқлаш. Нотариал идоралар манфаатдор шахснинг илтимоси бўйича фоторасмдаги шахснинг нотариус ҳузурига келган ва фоторасмда кўрсатилган шахснинг айнан бир шахс бўлишлигини тасдиқлаши мумкин. Нотариус ҳузурида ҳозир бўлган фуқаронинг шахси унинг томонидан топширилган ҳужжатлар билан солиштириб текширилади. Мазкур нотариал ҳаракатнинг қилиниши фуқаро томонидан бошқа жойдаги давлат ташкилотларига фуқароларнинг аризалари билан биргаликда фоторасмлари топширилишида зарур бўлади.

www.arxiv.uz Е. Далилларни таъминланиши. Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги бўйича фуқаролик ишининг судда кўрилиши учун зарур бўлган далилларни кейинчалик келтирилиши мумкин бўлмаслиги ёки қийин бўлиши тўғрисида хавфсираган шахс нотариал идорадан далилларнинг таъминланишини илтимос қилиши мумкин. Бундай ҳолларда нотариус гувоҳлардан сўрок олиш, жойини бориб кўриш, экспертни чақириш йўли билан муайян ҳолатларни аниқлаш чораларини кўради. Далилларни таъминлаш юзасидан қилинган ҳаракатлар тўғрисида нотариус тегишли акт тузади. Мазкур актда гувоҳларнинг кўрсатмалари, жойнинг урилиши натижасида олинган маълумотлар ёки экспертиза натижаси тўғрисидаги маълумотлар ёзилади. Далилларни таъминлашда нотариус фуқаролик иши бўйича қатнашадиган ҳар икки тарафни таклиф қилади. Иккинчи тарафни чақирмасдан, далилларни таъминлашликка, фақат кечиктирилиши мумкин бўлмаган ҳоллардагина ёки кейинчалик фуқаролик даъвоси ким томонидан ва кимга қилинишини аниқлаш мумкин бўлмагандагина қилинади. Нотариал идоралар далилларни таъминлаш чораларини фақат фуқаролик иши судда қўзғатилишига қадаргина кўрилади. Агар фуқаролик иши судда қўзғатилган бўлса, далилларни таъминлаш чоралари суднинг ўзи томонидан кўрилади. Ж.гаров шартномалари бўйича иморатларга таъкмк (арест) солиш, хатлаш. Банк томонидан берилган ссудаларнинг ундирилиши ёки таъминлаш нарсаси бўлган ёки гаров нарсаси бўлган иморатларнинг бировларга ўтказилишига йўл қўймаслик мақсадида (бу тўғрида қилинган илтимосга кўра) нотариус иморатларга таъқиқ (арест) солишга, хатлашга ҳақли бўлади. Чунончи, нотариус фуқарога ссуда берган банк, корхона ёки ташкилотнинг илтимосига асосан фуқаронинг иморатига таъқиқ солиши мумкин. Ссуда суммасининг тўла тўланганлиги тўғрисида хабар олингандан сўнг нотариус таъқиқни бекор қилади.

www.arxiv.uz Гаровга қўйилган иморатга таъқиқ (ариест) солиш бирон-бир шартномани ижро этилишини таъминлаш мақсадида қилинади. Бу тўғрида иморат жойлашган жойдаги коммунал хўжалик бўлими хабардор қилинади. З. Ҳужжатларни сақлаш учун қабул қилиш. Ҳужжатларнинг сақланишини таъминлаш мақсадида нотариал идоралар мазкур ҳужжатларни икки нусхада тузилган рўйхат билан сақлаш учун қабул қиладилар. Нотариал идоралар томонидан сақлаш учун кобул қилинган ҳужжатлар рўйхатининг икинчи нусхаси нотариус тилхати билан бирга ҳужжат эгасига қайтарилади. Ҳужжатларни сақлаш учун қабул қилиш ва уларни қайтариб бериш Нотариат тўғрисидаги қонуннинг 83-84-моддаларида батафсил берилган. Юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни тасдиқлаш ва бошқа баъзи юридик ҳаракатларни бажариш тўғрисидаги қоидалар Ўзбекистон Республикаси нотариати тўғрисидаги қонунда ва юқорида кўрсатилган қўлланмаларда берилган.

O'xshashlar

Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимиятининг ташкил этилиши

Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш

Ўзбекистон Республикасида юридик хизмат ҳакидаги конунчиликнинг ривожланиши

Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш истиқболлари

Ўзбекистон Республикасида хўжалик судлари ва уларда хўжалик низоларининг кўрилиши