Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш истиқболлари - Huquqshunoslik - Referatlar

Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш истиқболлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

23.77734375 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш истиқболлари Режа: 1. Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси 2. Қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш

Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси Мамлакатда ижтимоий муносабатлар ривожланиб боргани сари уларни тартибга солувчи ҳуқуқий нормаларни ҳам такомиллаштириб бориш зарурияти туғилади. Таъкидлаш лозимки, тобора мураккаблашиб бораётган ижтимоий ҳаётни маълум тизимга солувчи, тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини адолатли ўрнатувчи ҳуқуқий нормаларни тайёрлаш ва қабул қилиш ҳуқуқ ижодкорларига катта масъулият юклайди. Шу нуқтаи назардан, қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ҳамда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига киритиш ҳуқуқига эга бўлган қонунчилик ташаббуси субъектлари фаолиятини такомиллаштириш бугунги куннинг энг долзарб вазифасидир. Таъкидлаш жоизки, қонунчилик ташаббуси субъектлари томонидан тайёрланадиган қонун лойиҳаси “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонуннинг 18-моддасига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Конституциясига, амалдаги қонунлар тизимига ҳамда қонунчилик техникаси қоидаларига мувофиқ бўлиши зарур. Амалиётда қонун лойиҳаларини ишлаб чиқишда қонунчилик техникаси қоидаларини турлича талқин қилиш ва қўллаш ҳолатларига йўл қўймаслик мақсадида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталари кенгашларининг 2010 йил 30 декабрдаги қўшма қарори билан тасдиқланган қонун лойиҳалари ва қонунларни юридик-техник жиҳатдан расмийлаштириш қоидалари тасдиқланган. Бироқ, мазкур ҳужжат қонунчилик техникасининг барча қирраларини қамраб ололмаган, бу эса қонунлар лойиҳаларини тайёрлашда намоён бўлмоқда. Шу билан биргаликда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари, қонун лойиҳасини ишлаб чиқувчи мутахассислар ўртасида қонунчилик техникаси қоидаларининг турлича талқин қилиниши ҳамда қўлланилиш ҳолатлари кузатилмоқда. Бизнингча, бу каби ҳолатларнинг олдини олиш мақсадида қонун ижодкорлиги фаолияти билан узоқ йиллар шуғулланган, қонунчилик техникасини мукаммал ўзлаштирган мутахассисларни жалб қилиб, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектларининг мазкур соҳадаги

тажрибаларини умумлаштириб, қонун лойиҳаларини юридик ва мазмун жиҳатдан қонунчилик техникасига риоя қилган ҳолда тайёрлашга оид умумий қоидаларни янада такомиллаштириш лозим. Маълумки, кейинги йилларда қонунлар лойиҳаларининг тайёрланиш механизмини янада такомиллаштириш мақсадида қонун ижодкорлиги фаолиятини олдиндан режалаштириш тартиби қўлланила бошланди. Хусусан, Қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш “Қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш, шунингдек улар бажарилиши мониторинги дастурларини тайёрлаш ва қабул қилиш тартиби тўғрисида”ги Низомда давлат бошқарув органларининг қонун ижодкорлиги фаолияти олдиндан режалаштиришнинг ҳуқуқий механизмлари яратилди. Лекин қонун лойиҳаларини режалаштириш жараёнида ҳам қатор муаммолар юзага келмоқда. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига қонунлар лойиҳаларини киритишда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари ўртасидаги ўзаро ҳамкорлик даражасининг пастлиги, қонун лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва тайёрлаш бўйича қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари фаолиятини ташкил этиш жараёнида режалаштиришнинг кам аҳамиятли омил сифатида ёндашиш, ҳукуматнинг қонун лойиҳаларига доир иш режасига айрим давлат бошқарув органлари томонидан масалани етарли ўрганмасдан таклифлар бериш ҳолатлари учрамоқда. Шунингдек, тадқиқот иши доирасида парламент қуйи палатаси депутатлари ўртасида 2010 йил апрель ойида ўтказилган сўров натижалари шуни кўрсатадики, респондентларнинг 40% и қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга субъектлар томонидан қонун лойиҳаларини парламент қуйи палатасига киритишда зарур ҳужжатларни тақдим этмаслигини қайд этишган. Хусусан, бу жараёнда концепциянинг тақдим этилмаслиги эса

қабул қилишга зарурати йўқ қонунларнинг иш-режага киритилишига сабаб бўлмоқда. Шу боис қонун лойиҳалари бўйича концепция тайёрлашни тегишли давлат бошқарув органи томонидан қонун ижодкорлиги фаолиятини режалаштириш пайтидан бошлаш кейинчалик лойиҳани режалаштириш ва ишлаб чиқишда таянч вазифасини ўташи шубҳасиздир. Фикримизча, Вазирлар Маҳкамасининг қонун лойиҳаларини тайёрлаш тажрибасидан унумли фойдаланган ҳолда, Ўзбекистон Республикаси Конституциясида белгиланган қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлган бошқа субъектларнинг ҳам мазкур соҳадаги фаолиятини маълум тизимда олиб боришларига эришиш лозим. Бунда, албатта, якка субъект ёки коллегиал субъектнинг ижтимоий эҳтиёжни ўрганиш, қонунчиликдаги бўшлиқни ёки нормалардаги номувофиқликларни аниқлаш хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда қонунлар лойиҳаларининг тайёрлаш жараёнини тартибга солиш қонун ижодкорлиги жараёнининг янада такомиллашувига замин бўлади. Қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш жараёнида ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш механизмини иложи борича тўлақонли ягона қонун ҳужжатида жамлаш ғоят муҳим аҳамият касб этади. Бундай қонунлар бир қатор хорижий давлатларда жумладан Швейцария, Испания, Францияда мавжуд бўлиб қонунчилик ташаббуси субъектлари томонидан қонун лойиҳаларини ишлаб чиқиш, расмийлаштириш, лойиҳалар муҳокамасини ташкил этиш, қонун лойиҳаларини мақсадли экспертизалардан ўтказиш, парламентда муқобил қонун лойиҳаларини муҳокама этиш, халқ қонунчилик ташаббусини амалга ошириш, турли субъектлар томонидан тақдим этилган қонун лойиҳаларини бирлаштириш каби масалаларни тартибга солади. Таъкидлаш жоизки, 2000 йилда Россия Федерациясида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини унга эга субъектлар томонидан амалга ошириш тўғрисидаги қонун тайёрланган эди. Аммо ҳанузгача мазкур қонун қабул қилинмаган. Ўхшаш таклиф билан Н. Азизов ҳам чиққан эди. Хусусан, унинг

фикрига кўра, қонун лойиҳаларини ишлаб чиқиш, расмийлаштириш, лойиҳалар муҳокамасини ташкил этиш, қонун лойиҳаларини мақсадли экспертизалардан ўтказиш мақсадида Қонунчилик мажмуасини ишлаб чиқиш зарур. Аммо, назаримизда қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш жараёнини тартибга солиш мақсадида Қонунчилик мажмуасини қабул қилиш анча мушкул вазифадир. Қолаверса, Қонунчилик мажмуасини яратиш қонунчиликни тизимлаштиришга оид масаладир. Шу боисдан, ушбу соҳадаги муносабатларни тартибга солиш учун қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга субъектлар томонидан амалга ошириш тўғрисидаги қонун ишлаб чиқиш ва қабул қилиш мақсадга мувофиқ. Ушбу қонуннинг умумий қисмида қонунчилик ташаббусига оид умумий қоида ва принциплар, қонунчилик техникасига оид асосий талаблар белгиланиши лозим. Қонуннинг махсус қисмида эса қонунчилик ташаббусига ҳар бир субъект томонидан қонун лойиҳаларини ишлаб чиқиш, расмийлаштириш, лойиҳалар муҳокамасини ташкил этиш, қонун лойиҳаларини мақсадли экспертизалардан ўтказиш, парламентда муқобил қонун лойиҳаларини муҳокама этиш, халқ қонунчилик ташаббусини амалга ошириш, турли субъектлар томонидан тақдим этилган қонун лойиҳаларини бирлаштиришни тартибга солувчи нормалар белгиланиши зарур. Мамлакатимиз амалиётида қўллаш мумкин бўлган хорижий мамлакатлар тажрибасининг айрим жиҳатлари эътиборга молик. Хусусан, Австралия қонунчилигига мувофиқ, қонун лойиҳаси (билль) вазир ёки парламент аъзосидан топшириқ олган парламент масалаҳатчиси томонидан тайёрланади. Маслаҳатчи томонидан тайёрланган қонун лойиҳаси, унинг ташаббускорига кўриб чиқиш учун тақдим этилади. Ўз навбатида, қонун лойиҳасиниг ташаббускори лойиҳани кўриб чиқишида, унга зарур бўлган ўзгартишларни киритиши ва унда мавжуд бўлган камчиликларни бартараф этиши мумкин. Шундан сўнг қонун лойиҳаси парламент палаталарига муҳокамага тақдим этилади. Қонун лойиҳасининг тегишли малакага, билим ва тажрибага эга бўлган парламент маслаҳатчиси томонидан тайёрланиши

лойиҳанинг мазмунан юқори савияда ва қонунчилик техникаси нуқтаи назаридан мукаммал бўлишини таъминлайди. Маслаҳатчи томонидан ташаббускорнинг фикри қай даражада ифодаланганлигини аниқлаш учун таклиф киритган муаллифга берилиши муҳим хусусиятдир1. Ушбу тажрибадан самарали фойдаланиб, мамлакатимизнинг қонунчилик жараёнида қўллаш, ўз навбатида ижобий натижага эришишга олиб келади. Зеро, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлган депутатнинг ҳар қайсиси ҳам қонун лойиҳасини тайёрлаш борасида мукаммал билимга ва тажрибага эга бўлавермайди. Фуқароларнинг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи масаласига келсак, унинг предмети доираси аксарият мамлакатлар конституцияларида чекланганлигини қайд этиш мумкин. Аслида фуқароларнинг қонунчилик ташаббуси сайлов ёки референдум каби бевосита демократиянинг муҳим шаклидир. Фуқароларнинг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институти Австрия, Испания, Италия, Швейцария, Филиппин каби мамлакатлар конституцияларида назарда тутилган. Улардаги умумий талаб шуки, халқ ташаббуси асосида қонун лойиҳасини киритиш учун тегишли миқдордаги сайловчиларнинг имзоси тўпланган ва нотариал тасдиқланган бўлиши лозим. Масалан, Швейцария, Венгрия, Италияда 50 минг сайловчининг имзоси, Польшада – 100 минг, Испанияда 500 минг, Колумбияда сайловчилар умумий сонининг 5 фоизининг имзоси тўпланиши лозим. Бундан ташқари, қонун лойиҳасини қонунчилик техникаси асосида тегишли равишда расмийлаштирилиши шартлиги хусусида ҳам талаблар ўрнатилган. Бу ҳуқуқни амалга оширишда баъзи чекловлар мавжуд. Масалан, Руминия Конституциясида фискал муаммолар, халқаро характердаги масалалар, амнистия ва афв этиш масалалари фуқароларнинг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг предмети бўла олмаслиги қайд этилган (73-модданинг 2-қисми). Баъзи мамлакатлар Конституциялари фуқароларнинг ташаббусини амалга ошириш учун зарур бўлган сайловчилар сонини белгилаш билан бирга,

улар мамлакатнинг турли ҳудудларидан бўлиши талаб этилади. Жумладан, юқорида эслаб ўтилганидек, Руминия Конституциясида қонунчилик ташаббусини амалга оширувчи фуқаролар, мамлакат уъездларининг тўртдан бир қисмидан келиб чиққан бўлиши ва ушбу уъездлар, муниципияларнинг ҳар қайсиси мазкур ташаббусдан фойдаланиш учун 10 000 сайловчи имзоси рўйхатга олиниши талаб қилинади (73-модданинг 1-қисми). Қонунчилик ташаббуси Бразилия Конституциясида ҳам шунга ўхшаш аснода амалга оширилиши назарда тутилади. Бунинг учун депутатлар палатасига киритилаётган қонун лойиҳаси мамлакатнинг камида беш штат ўртасида тақсимланган ва мазкур штатларнинг ҳар бирининг 30 % сайловчисини ўз ичига олган миллий электоратнинг камида 1%ни ташкил этувчи фуқаролар имзоси тўпланишини талаб этади (61-модда) . Ўз ўрнида конституциялар баъзан халқ ташаббуси институтини ўрнатиш билан бир қаторда, мазкур тартибда тайёр қонун лойиҳаларини киритилишини талаб қилади. Буни юқорида ўрганиб чиқилган Бразилия Конституциясида ҳам кузатиш мумкин. Мексика Конституциясига биноан қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи икки палатали Миллий конгресснинг ҳар икки палатаси: Сенат ва Депутатлар палатасида амалга оширилади. Аммо қонун лойиҳасини муҳокама этиш битта палатанинг устувор ваколатига кирмайди. Лойиҳа киритилишига қараб ҳар иккала палатада кетма-кет кўриб чиқилади. Мексикада қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи Президентга, Миллий конгресснинг депутатлари ва сенаторларига, штатларнинг қонун чиқарувчи органларига тегишли. Қайси палатага киритилганлигидан қатъий назар, қонун лойиҳаси ижроия ҳокимиятга (ҳукуматга) юборилиб, унинг фикри ҳамда таклифлари инобатга олинади. Агар палаталардан бири лойиҳани маъқулламаса, у бошқа палатага такроран юборилади. Умуман олганда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишда субъектларнинг ҳеч бирига қўшимча имтиёз берилмайди. Ушбу тажрибалардан Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишда

фуқароларнинг ташаббуси масаласини қонунчиликка киритиш масаласини муҳокама қилиш бугунги кундаги муҳим масалалардандир. Бундан ташқари, бозор иқтисодиёти шароитида амалга оширилаётган кенг қамровли ислоҳотлар, шу билан бирга жаҳон ҳамжамияти билан интеграциялашув ўз навбатида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектларидан қонун лойиҳаларини тайёрлашда ҳуқуқий мониторинг натижаларидан фойдаланишни тақозо этади. Айниқса, ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш эҳтиёжини аниқлаш ва унинг тадрижий ривожланишини кузатиш, қонунларни татбиқ этиш жараёнини муттасил ўрганиб бориш, таҳлил қилиш, баҳолаш, қонун ҳужжатларида йўл қўйилган “бўшлиқ”ларни тўлдириш ҳамда шу асосда амалдаги қонунчиликни такомиллаштириш, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектларининг фаолиятига тааллуқли долзарб вазифа ҳисобланади. Шу боисдан, қонунчилик ишини сифатли ташкил этишда муайян режа ва тизимга эга бўлиш муҳим аҳамият касб этади. Зеро, қабул қилинган қонунларнинг самарадорлигини ўрганиш айнан ҳуқуқий мониторинг орқали амалга оширилади. Бунинг учун эса, 2010 йилнинг 2 апрелида Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Амалдаги қонун ҳужжатлари мониторинги институтида қонунлар ижроси мониторинги муаммоларини ўрганиш ва мониторингнинг қонунчилик ҳамда ҳуқуқни қўллаш амалиётини янада такомиллаштиришдаги ролини оширишга бағишлаб, “Қонунлар ижроси мониторинги: назария ва амалиёт масалалари” мавзусида ўтказилган илмий- амалий конференция тавсияларида тўғри таъкидланганидек, қонунлар ижроси мониторингини амалга оширишга ваколатли бўлган турли давлат органлари томонидан ушбу фаолиятни ташкил этишда ҳар хилликни олдини олиш мақсадида унинг ҳуқуқий асосларини ишлаб чиқиш зарур. Ушбу мақсадга эришиш учун намунавий ҳужжат ишлаб чиқилиши ҳамда унда қуйидаги масалалар тартибга солиниши мақсадга мувофиқ:

– қонун ҳужжатлари мониторинги тушунчаси; – қонун ҳужжатлари мониторингини амалга ошириш тартиби, мезонлари, йўналишлари, усуллари ва босқичлари; – қонун ҳужжатлари мониторингини амалга оширувчи давлат органларининг ваколатлари; – фаолияти мониторингдан ўтказиладиган ҳуқуқий муносабат субъектларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари; – қонун ҳужжатлари мониторингини амалга ошириш механизми ва ҳуқуқий оқибатлари; – қонун ҳужжатлари мониторингини тартибга солувчи ҳужжатларни бузганлик учун юридик жавобгарлик чоралари ва ҳ.к. – қонунлар мониторингига оид қоидаларни ҳуқуқ ижодкорлиги, ҳуқуқни қўллаш амалиётини назорат қилиш ва самарадорлигини ўрганиш масалаларини тартибга солувчи қонун ҳужжатларига (“Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги, “Қонун лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига киритиш тартиби тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунлари ) сингдириш; – қонунлар ижроси мониторингини амалга оширишда халқ депутатлари маҳаллий Кенгашларининг ҳамда фуқаролик жамияти институтлари, хусусан жамоат ташкилотлар, оммавий ахборот воситалари имкониятларидан самарали фойдаланиш ҳамда ушбу жараёнга жамоатчиликни жалб этиш механизмларини такомиллаштириш; – қонунлар ижроси мониторинги натижаларини расмий эълон қилиш, унда кўрсатилган ҳолатлар бўйича кўрилган чоралар, амалга оширилган тадбирлар ҳақида жамоатчиликни хабардор қилиб бориш амалиётини йўлга қўйиш; – вилоят, туман (шаҳар) ҳокимликлари ҳузурида муайян қонунларнинг ижросини таъминлаш бўйича жамоатчилик назоратини ўрнатиш юзасидан доимий ишчи гуруҳларни тузиш, уларнинг иш режаларини тасдиқлаш ва мониторинг жараёнини мунтазам муҳокама этиб бориш амалиётини жорий этиш лозим.

Бундан ташқари, ҳуқуқни қўллаш амалиётини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди, Олий суди, Олий хўжалик суди ҳамда Бош прокурор ўз қонунчилик ташаббуси ҳуқуқларига, асосан, ўз ваколатларига кирадиган масалалар юзасидангина фойдаланади. Назаримизда, бу мантиқан тўғри, аммо ўз фаолияти давомида қонун нормаси билан тартибга солиниши лозим бўлган ижтимоий муносабатлардаги ҳуқуқий бўшлиқни ёки қонун ҳужжатларидаги номувофиқликни аниқлаган субъектнинг қонунчилик ташаббуси билан чиқиши инкор этилмайди ва бу қонунчиликка тўла мос келади. Жаҳон тажрибасида мазкур амалиёт мавжуд. Хусусан, Россия Федерацияси Конституциясининг 104-моддасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари мустаҳкамланган бўлиб унга кўра, Россия Федерацияси Конституциявий суди, Россия Федерацияси Олий суди, ҳамда Россия Федерациясининг Олий Арбитраж суди улар фаолиятига тегишли масалалар юзасидан қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширадилар. Бу ўз навбатида, ҳар бир субъектнинг қайси масалада қонунчилик ташаббусини амалга ошириши мумкинлигини аниқ белгилашни тақозо этади. Худди шундай тажриба бир қатор бошқа хорижий давлатларда ҳам мавжуд. Шунингдек, тадқиқот иши доирасида парламент қуйи палатаси депутатлари ўртасида 2010 йил апрель ойида ўтказилган сўров натижалари шуни кўрсатадики, респондентларнинг 60 фоизи ушбу масалани ижобий баҳолашганликларини алоҳида эътироф этиш жоиз. Юқоридагилардан келиб чиқиб фикримизча, бундай норма Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва миллий қонунчилигида бўлиши мақсадга мувофиқ. Хусусан, Конституциянинг 83-моддасини қуйидаги таҳрирдаги иккинчи қисм билан тўлдириш лозим: “Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди, Олий суди, Олий хўжалик суди ҳамда Бош прокурор ўз фаолиятига тааллуқли масалалар юзасидан қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширадилар”. Хулоса қилиб айтганда, мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш шароитида

қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш муҳим аҳамиятга эга бўлиб, бунда хорижий мамлакатларда қонунчилик ташаббуси субъектларининг қонун лойиҳаларини тайёрлаш тажрибаси, Ўзбекистон амалиётидаги ўзига хос хусусиятларни инобатга олган ҳолда тегишли ташкилий-ҳуқуқий механизмларни шакллантириш зарур.

Адабиётлар: 1. Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси: Ўқув қўлланма / ЎзР 2. Адлия вазирлиги, Тошкент давлат юридик ин-ти. – Тошкент: ТДЮИ, 2004. – 46 б. 3. Одилқориев Х.Т. Икки палатали парламент.–Т.: ЎзР ИИВ Академияси. – 2005. – Б. 79. 4. Ющик А.И. Теоретические проблемы законодательного процесса. Автореф дисс. док. юрид. наук. – Киев, 5. Нормативного правового акта // Вестник Гуманитарного университета. Серия Право . – Москва , 2002. – № 1 (3). – 6. Одилқориев Ҳ.Т. Икки палатали парламент шароитида қонунчилик жараёни. – Тошкент:

O'xshashlar

Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари доираси ва турлари

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи тушунчаси шакллари ва моҳияти

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг юридик табиати

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига оид муносабатлар уларнинг мазмуни