Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи тушунчаси шакллари ва моҳияти - Huquqshunoslik - Referatlar

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи тушунчаси шакллари ва моҳияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.4345703125 KB

Ko'chirib olish

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи тушунчаси шакллари ва моҳияти Режа: 1. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи тушунчаси 2. Парламент қонунчилик ташаббуси . 3. Давлат бошлиғи қонунчилик ташаббуси 4. Ҳукумат қонунчилик ташаббуси .

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи тушунчаси, шакллари ва моҳияти Маълумки, қонун ижодкорлик жараёни муайян вақт мобайнида амалга ошади. Унинг бошланиши қонун чиқарувчи орган доирасидаги бевосита қонунчилик ташаббусидан бошланади. Таъкидлаш лозимки, қонун ижодкорлиги жараёни ҳамда унинг натижаси сифатида таёрланган қонунларнинг самарадорлиги, энг аввало, қонунчилик ташаббусининг қай даражада амалга оширилишига кўп жиҳатдан боғлиқ. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқий муаммолари мағзини англаб етиш учун унинг қуйидаги муҳим жиҳатларини пухта мушоҳада этиш талаб қилинади: 1) қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг тушунчаси ва моҳиятини; 2) қонунчилик ташаббуси амалга оширилиши натижасида вужудга келадиган ҳуқуқий муносабатнинг мазмунини; 3) қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг соҳиблари (субъектлари) доираси ҳамда уларнинг ўзига хос хусусиятлари; 4) қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг асосий шакллари ва бошқаларни. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов томонидан “Мамлакатимизни модернизация қилиш ва кучли фуқаролик жамияти барпо этиш – устувор мақсадимиздир” маърузасида алоҳида урғу берилганидек, “иқтисодий, сиёсий, гуманитар соҳаларда жадал ривожланаётган ислоҳотларни амалга ошириш учун ҳаётий зарур бўлган қонунларни киритиш ташаббуси билан чиқишда ва уларнинг қабул қилинишини тезлаштиришда депутатлар корпусининг сусткашлиги, бу борада етарлича фаолият кўрсатмаётгани жиддий камчилик ҳисобланади”. Демак, қонунчилик ташаббусининг замирида, энг аввало, ҳаётий зарурият, бошқача айтганда, ижтимоий эҳтиёж туради. Чунончи, ҳуқуқий тартибга солишга эҳтиёжни аниқлаш билан боғлиқ дастлабки босқичларда қонуншунос ҳуқуқий ечимини талаб қиладиган ижтимоий муаммо мавжудлиги тўғрисида маълумот олиши даркор. Мазкур ҳолатда ижтимоий муносабатларни ҳуқуқ социологияси орқали тадқиқ этиш муҳим аҳамият касб этади.

Бунда қонун чиқарувчига, пировард натижада умумий хоҳиш-иродани ифодалайдиган, турли йўналишдаги ижтимоий манфаатларни мувофиқлаштириш натижаси бўлган умумий (ҳуқуқни шакллантирувчи) манфаат зарур. Қонун лойиҳаси тайёр бўлгач, кўпинча унинг асосий қоидалари бўйича жамоатчилик фикрини билиш муҳим бўлади. Ва ниҳоят, қонун амалга киритилгач, қонуншунос қонуннинг ижтимоий кутишларга мувофиқлиги тўғрисида, унинг самарадорлиги даражаси, самарасизлиги сабаблари тўғрисида мунтазам маълумот олиб туриши даркор. Қонун ижодкорлиги фаолиятини социологик таъминлашнинг бундай тизимдан алоҳида ижтимоий аҳамиятга эга бўлган қонунларни ишлаб чиқишда тўла ҳажмда фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Таъкидлаш лозимки, қонунчилик ташаббуси алоҳида мустақил ҳуқуқий институт ҳисобланади. Ҳуқуқий адабиётларда “қонунчилик ташаббуси” ва “қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи” деган иборалар қўлланилади. Ҳатто, баъзан улар айнан бир хил маънода қўлланилади. Баъзи мулоҳазаларда “қонунчилик ташаббуси” муайян субъектнинг қонун лойиҳасини киритишга бўлган ҳуқуқи сифатида талқин этилса, бошқа изоҳларда эса – қонун лойиҳасини киритиш факти, яъни мазкур ҳуқуқни амалга оширишга қаратилган хатти- ҳаракатларнинг йиғиндиси сифатида ифода этилади. Қонунчилик ташаббусини қонун чиқарувчи органга қонун лойиҳасини киритувчи субъектнинг ҳуқуқи деб таърифлаш, унчалик тўғри эмас. Бунда қонунчилик жараёнининг алоҳида босқичини англатувчи ҳаракат билан ваколатли органлар ва шахсларнинг қонунчилик ташаббуси кўрсатишга бўлган ҳуқуқи (имконияти) аралаштириб юборилади. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи шакллари борасида илмий адабиётларда унинг бир неча кўриниши мавжудлиги таъкидланади: 1. Парламент қонунчилик ташаббуси . Қонунчилик ташаббусининг ушбу шакли бевосита парламент аъзолари ёки парламентдаги маълум бир сиёсий фракциянинг вакиллари томонидан амалга оширилади. Одатда парламент ташаббусини амалга ошириш механизми ва талаблари давлат конституцияси

ва махсус қонунларда белгиланади. Шу ўринда мамлакатимизда фаолият юритаётган жамоат бирлашмаси – Ўзбекистон Экологик ҳаракатининг парламент қуйи палатасидаги депутатлар гуруҳи томонидан қонунчилик ташаббуси ҳуқуқидан самарали фойдаланиш орқали қонун лойиҳалари ишлаб чиқилаётганлигини таъкидлаб ўтиш жоиз. 2. Давлат бошлиғи қонунчилик ташаббуси . Қонунчилик ташаббусининг ушбу шакли Президент (Қирол) томонидан амалга оширилади. Вазиятдан келиб чиқиб бу шакл Президент ёки Қиролнинг қонунчилик ташаббуси деб аталади. 3. Ҳукумат қонунчилик ташаббуси . Қонунчилик ташаббусининг ушбу шакли ҳукумат томонидан амалга оширилади. Аксарият демократик давлатларда ҳукумат қонунчилик ташаббусининг асосий субъекти ҳисобланади. 4. Халқ (фуқаролар) қонунчилик ташаббуси . Қонунчилик ташаббусининг ушбу шакли бевосита сайловчилар томонидан амалга оширилади. Одатда, халқ қонунчилик ташаббуси амалга ошириш механизми ва талаблари давлат конституцияси ва махсус қонунларда белгиланади. Бугунги кунда бундай институт Польша, Италия, Лихтенштейн, Македония, Португалия, Руминия, Австрия, Албания давлатлари қонунчилигида назарда тутилган. Хусусан, ушбу ташаббусни амалга ошириш учун Италияда камида 50 минг овоз йиғиш зарур. 5. Суд органларининг қонунчилик ташаббуси. Қонунчилик ташаббусининг ушбу шакли айрим давлатларда олий суд органлари томонидан амалга оширилади. Кўпинча суд органларининг қонунчилик ташаббуси уларнинг ваколатига тегишлилиги билан чекланади. 6. Ҳудудий органларининг қонунчилик ташаббуси. Қонунчилик ташаббусининг ушбу шакли асосан, федератив далатларда ҳудудий манфаатларни кўзловчи органлар томонидан амалга оширилади. Ҳудудий органларининг қонунчилик ташаббуси уларнинг ваколатига тегишлилиги билан чекланади.

7. Давлат тизимига кирувчи айрим органларининг қонунчилик (махсус) ташаббуси. Қонунчилик ташаббусининг ушбу шакли айрим давлатларда конкрет манфаатларни кўзловчи органлар томонидан амалга оширилади. /Андоррада – Бош кенгашга, Данияда – Вазирлар кенгашига, Украинада – Миллий банкка, Беларусияда – Республика кенгашига. Махсус ташаббус органларининг қонунчилик ташаббуси уларнинг ваколатига тегишлилиги билан чекланади. 8. Айрим ҳуқуқий адабиётларда референдум шаклидаги қонунчилик ташаббуси ҳақида гап юритилади. Референдум шаклидаги қонунчилик ташаббуси халқнинг қонунчилик жараёнида бевосита қатнашиши тушунилади. Ушбу шакл орқали жамият учун энг муҳим бўлган масалалар ҳал этилади. Жумладан, Беларусь давлатида “Беларусь Республикаси фуқароларининг қонунчилик ташаббусини амалга ошириш тартиби тўғрисида”ги Қонун амал қилаётганлигини таъкидлаш ўринлидир. Шундай қилиб, юридик адабиётларда билдирилган фикрларни умумлаштириб, “қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи демократик ҳуқуқий давлатни асосиий белгисини ифодаловчи ва қонунчилик жараёнини таъминловчи муҳим ҳуқуқий институт сифатида намоён бўлади” деган хулосага келиш мумкин. Мазкур институт кенг қамровли демократик восита сифатида давлат ва жамият манфаатларини боғлаб туради ҳамда вужудга келадиган ижтимоий муносабатларни қонунийлаштиради. Юқоридаги таҳлиллардан келиб чиқиб, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи деганда, Конституцияда белгиланган субъектларнинг қонун чиқарувчи органга қонун лойиҳаларини тақдим этиш ҳуқуқи тушуниш мақсадга мувофиқдир. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи – субъектив ҳуқуқ бўлиб, белгиланган тартиб асосида амалга оширилиши мумкин. Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи – Конституция ваколат берган органлар ва шахслар томонидан муайян қонун лойиҳасини, яъни янги қонун қабул қилиш ёки амалдаги қонунни ўзгартириш ёхуд уни бекор қилиш

тўғрисидаги таклифнинг Олий Мажлис Қонунчилик палатаси эътиборига тақдим этилиши ва парламент томонидан бу масалани белгиланган тартибда кўриб чиқиш ҳақида тегишли қарор қабул қилишидир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 83-моддасига мувофиқ, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига Ўзбекистон Республикасининг Президенти, ўз давлат ҳокимиятининг олий вакиллик органи орқали Қорақалпоғистон Республикаси, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатлари, Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Маҳкамаси, Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди, Олий суди, Олий хўжалик суди, Бош прокурори эгадирлар. Ушбу конституциявий ҳуқуқни қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлган субъектлар қонун лойиҳасини Олий Мажлиснинг Қонунчилик палатасига киритиш орқали амалга оширадилар. Қонун ижодкорлигини оқилона ташкил этиш ва унинг демократик қирраларини янада ривожлантириш ҳозирги парламент ислоҳотларининг марказий масалаларидан биридир. Айниқса, мамлакатимизда профессионал асосда ишловчи икки палатали парламент қарор топиб фаолият бошлагач, қонун ижодкорлиги янада фаоллашди. Айни вақтда, бу жараённинг илмий ва амалий талқини алоҳида долзарблик касб этмоқда. Жумладан, иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиснинг иккинчи сессиясида Олий Мажлис Раисининг “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қўмита ва комиссияларининг 2000-2002 йиллардаги қонун чиқарувчилик ва назорат фаолияти устуворликлари тўғрисида”ги маърузаси махсус шу масалага бағишланганлиги бунинг далилидир. Унда миллий қонунчилигимиз яқин йиллар мобайнида жамиятимиз ва давлатимиз ҳаётининг барча соҳаларини янада эркинлаштириш учун қулай ҳуқуқий шароитлар ва кафолатлар яратиш йўлидан бориши таъкидланган. Шу муносабат билан Олий Мажлис фаолиятининг истиқбол дастурида нафақат янги қонунларни қабул қилиш, балки ҳаёт реалликлари ва ҳуқуқни қўллаш амалиётини ҳисобга олган ҳолда,

амалдаги қонунларни такомиллаштириб бориш ҳам кўзда тутилган. Табиийки, икки палатали парламент шароитида қонун чиқариш механизми (тартиби) тубдан янгича мазмун касб этади. Давлатнинг қонун ижод этишдек мураккаб фаолиятини амалга оширишга палаталарнинг ҳар бири ўзлари ифода этаётган умумхалқ ва минтақавий манфаатлар орқали белгиланувчи юксак масъулият билан ёндашадилар, Қонунчилик палатаси ва Сенат ўртасида муайян ихтисослашиш, ўзаро мулоқот, мутаносиблик, ижодий ҳамкорлик ва эркин ижобий рақобат шаклланади. Депутатлар ва сенаторлар фаолиятида замонавий парламентаризмнинг демократик институтлари, анъаналари ва тартиб-таомиллари рўёбга чиқишига шароит яратилади. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, ривожланган демократик давлатларда қонун ижодкорлиги жараёнини бир қатор ижтимоий омиллар билан боғлайдилар. Бинобарин, мазкур жараёнда давлат ва жамият ҳаётида юз бераётган ижтимоий, сиёсий, иқтисодий, маданий ўзгаришлар билан бевосита боғлиқ бўлган муҳим ташкилий масалалар ҳал этилиши талаб этилади. Назаримизда, қонун чиқарувчи идора ушбу ижтимоий заруриятларни қондириш мақсадида қуйидаги масалаларни ҳал этишлари зарур ҳисобланади: биринчидан , юз бераётган ижтимоий, сиёсий, иқтисодий, маданий ўзгаришлар натижасида пайдо бўладиган муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш зарурлигини аниқлаш; иккинчидан , ижтимоий муносабатларни тартибга солиш жараёнида давлатдаги турли ҳил ижтимоий, сиёсий, иқтисодий жамоалар турли хил манфаатларини инобатга олиш; учинчидан , қонун ижодкорлиги жараёнида замонавий билим, техника ва маданият ютуқларидан самарали фойдаланиш;

тўртинчидан , ривожланган давлатлар, амалдаги ва олдин қабул қилинган қонунлар тажрибасини инобатга олган ҳолда, соҳага тегишли ижобий амалиётни қиёсий таҳлил этиш ва мавжуд вазиятга мослаштириш; бешинчидан , жамиятдаги муносабатларни тартибга солувчи бошқа ижтимоий усул ва воситалар имкониятларини ҳисобга олиш; олтинчидан , тажриба сифатида амалга оширилган махсус ҳуқуқий тадқиқотлар ва изланишлар ижобий натижаларини акс эттирган ҳолда вазиятга мослаштириш; еттинчидан , режалаштирилаётган ўзгаришларнинг амалдаги қонунчилик тизими ва Конституция талабларига мос келиши ва бошқалар. Бинобарин, мамлакатимизда демократик давлат ва фуқаролик жамиятини шакллантиришга қаратилган ислоҳотларнинг ҳозирги босқичида қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва уларнинг сифатига қўйиладиган талабларни жиддий тарзда кучайтириш тақазо этилади. Ушбу вазифани ҳал этишга муайян даражада “Қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш тартиби тўғрисида”ги қонун қабул қилинганлиги муҳим аҳамиятга эга бўлди. Аввало шуни таъкидлаш жоизки, аксарият мамлакатларнинг қонунчилик тажрибасида қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва уларни парламентнинг қуйи палатаси муҳокамасига киритиш тартиби тўғрисида алоҳида қонун мавжуд эмас. Ҳатто айрим ривожланган хорижий давлатлар тажрибасида ҳам қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлган субъектлар ва уларнинг қонунчилик ташаббускорлигининг тартиб-тамойиллари алоҳида қонунда мустаҳкамланмаган. Бу Ўзбекистон Республикаси қонунчилигининг ўзига хос ютуқларидан бири десак, муболаға бўлмайди. Ўзбекистон Республикаси “Қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш тартиби тўғрисида”ги Қонуни Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 10 мартдаги “Жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни ислоҳ қилиш ҳамда модернизациялаш мақсад ва

вазифаларини амалга ошириш дастури тўғрисида”ги махсус Қарорига мувофиқ, Вазирлар Маҳкамаси томонидан ишлаб чиқилган ҳамда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси томонидан қабул қилинган. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг еттинчи ялпи мажлисида Қонун қизғин муҳокамалар билан маъқулланди. “Қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш тартиби тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни мазмун-моҳияти ва мақсадига кўра, қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш соҳасидаги муносабатларни тартибга солишга хизмат қилади. Мазкур қонун Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 83- моддаси ҳамда бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар мазмунига мувофиқ бўлиб, хусусан қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишнинг қуйидаги ҳуқуқий асосларини ўзида акс эттирган:“Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги Конституциявий қонун (27-модда);“Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Регламенти тўғрисида”ги Қонун2 (12-модда); “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг депутатлари ва Сенати аъзосининг мақоми тўғрисида”ги Қонун3 (7-модда); “Норматив- ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни ҳамда қонунчилик ташаббуси субъектлари фаолиятини тартибга солувчи бошқа бир қатор қонун ҳужжатларини мисол келтириш мумкин. Шу ўринда таъкидлаш ўринлики, сўнгги пайтларда мамлакатимизда қонунчилик ташаббуси субъектлари фаолиятини тартибга солувчи бир қатор қонун ҳужжатларини такомиллаштириш зарурияти вужудга келмоқда. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг 2010 йил 12 ноябрда бўлиб ўтган қўшма мажлисидаги маьрузасида таъкидланганидек, ўтган

даврда қонун ижодкорлиги жараёни кенгайгани ва мураккаблашгани, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг асосланганига ва сифатига нисбатан талаблар сезиларли даражада ошгани бу соҳада қонунийликни таьминлашнинг янги ва янада самарали механизмларини яратишни, қабул қилинаётган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг қонунларга, социал- иқтисодий, ижтимоий-сиёсий ислоҳотлар эҳтиёжларига мос бўлишини тақозо этмоқда. Бу ўринда, бундан ўн йил олдин қабул қилинган амалдаги "Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида"ги Қонуннинг янги таҳририни қабул қилишни бугун ҳаётнинг ўзи талаб қилмоқда. 1 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси. – 2002 – №12 – 215-модда. 2 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси. – 2003 – №9 – 136-модда. 3 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси. – 2005 – №1 – 8- модда. 4 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси. – 2001 – №1-2 – 8-модда. 5 Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маьруза. 2010 йил Маълумки, қонун лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва уларни парламентга киритиш имкониятига эга бўлган қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари таркибининг кенглиги қонун яратиш учун умумий демократик асосни, бу жараёнга жамият вакилларини жалб этиш бўйича ҳақиқий шарт-шароитни вужудга келтиради. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи қонун чиқарувчи органнинг муайян муддатда қонун чиқариш ёки унинг муҳокамаси учун қонун лойиҳасини киритиш тўғрисидаги таклифини кўриб чиқиш мажбуриятини назарда тутади. Демак, бу ўринда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти бўлган давлат органи ёки мансабдор шахс билан қонун чиқарувчи орган ўртасида муайян ҳуқуқий

муносабат вужудга келади, яъни ҳар икки тарафда ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг пайдо бўлиши кузатилади. Қонун ҳуқуқ ижодкорлигининг муҳим таркибий қисми бўлган қонун ижодкорлиги жараёнида яратилади. Қонун чиқариш жараёнини ташкил этишнинг мураккаблиги парламент томонидан қабул қилинадиган қонунларнинг пишиқ-пухта ишлаб чиқилишига замин яратади. Қонун ўзининг юридик кучига кўра олий нуфузли ҳужжат экан, демак, тайёрланадиган қонун лойиҳалари ҳам ҳар томонлама манфаатлар муштараклигини ўзида акс эттириши лозим. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов биринчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг VI сессиясида сўзлаган нутқларида шу масалага алоҳида эътибор қаратиб, шундай деган эди: “Шуни эътироф этиш керакки, қонун лойиҳалари, одатда, идоравий хусусиятга эга бўлади. Сабаби шуки, улар моҳият-эътибори билан олганда, шу қонунларни ижро этиши лозим бўлган кишиларнинг ўзлари томонидан ишлаб чиқилади. Натижада айрим вазирликлар, идораларнинг манфаатлари кўпинча инсон ва умуман олганда жамият манфаатларига зид ҳолда биринчи ўринга чиқиб қолади. Қонунларни тайёрлаш ва қабул қилишнинг пухта ишлаб чиқилган стратегияси ва тизими йўқ”. Бу ҳақда З.М. Исломов шундай дейди: “қонунчиликдаги камчиликларнинг бир қатор сабаблари бор, албатта. Булар сирасига қонунларни тайёрлаш ва қабул қилишнинг пухта ишлаб чиқилган стратегияси ва тизими йўқлиги, қабул қилинаётган қонунлар баъзан экспертизадан ўтказилмаслиги, қонунларни, Олий Мажлис ва ҳукумат қарорларини республика аҳолиси, ижрочилар эътиборига ўз вақтида етказишнинг самарали тизими мавжуд эмаслиги кабиларни киритиш мумкин. Шунинг учун ҳам Олий Мажлиснинг иккала палатаси бу йўналишда ҳали кўп иш қилишига тўғри келади, - деб таъкидлаган эди олим, парламентимизнинг икки палатали тизимда фаолият юритишни бошлаган дастлабки даврида.

Маълумки, илк бор 2004 йилда сайланган икки палатали Олий Мажлиснинг фаолияти ҳаётимизнинг муҳим бир даврига – мамлакатимизда чуқур ўзгаришлар, сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий ҳаётнинг барча томонларини изчил ислоҳ этиш ва либераллаштириш, жамиятимизни демократик янгилаш ва модернизация қилиш жараёнлари жадал суръатлар билан ривожланаётган бир даврга тўғри келди. Ўзбекистоннинг олдида турган ушбу устувор вазифаларнинг барчасини ҳал қилишда парламентнинг аввалги таркиби мамлакатимизда олиб борилаётган ижтимоий-сиёсий, социал-иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш ишида катта аҳамиятга эга бўлган 250 дан зиёд қонунни қабул қилиб, муҳим ҳисса қўшди1. Бу борада амалга оширилган ишларни сарҳисоб қилар эканмиз, айтиш мумкинки, парламентнинг профессионал органи сифатида доимий фаолият олиб борадиган, қонунларни ишлаб чиқадиган ва қабул қиладиган қуйи палатаси ва ҳудудий вакиллик органи сифатида минтақаларимизнинг манфаатларини тўлиқ акс эттирадиган юқори палата бўлмиш Сенатни шакллантириш бўйича асосий вазифалар, умуман олганда, муваффақиятли ҳал қилинди. Қабул қилинаётган қонун ҳужжатларининг сифати ва асосланиши тубдан яхшиланди. Умумдавлат ва минтақавий манфаатлар ўртасидаги мутаносиблик ва уйғунлик янада самарали таъминланмоқда. Маълумки, қонун ижодкорлиги фаолиятининг асосларини белгилайдиган муҳим қоидалар, авваламбор, Конституцияда, махсус қонунларда мустаҳкамланади. Қонун чиқариш жараёнининг босқичлари парламент ва унинг палаталари регламентларида ҳам тартибга солинган. Конституцияда бу борада, одатда, қуйидагилар белгиланади: қонунчилик ташаббуси субъектлари доираси; оддий ва конституциявий қонунларни қабул қилиш учун зарур кворум; қонунларни имзолаш ва уларни амалга киритиш тартиби; давлат бошлиғининг бу борадаги асосий ваколатлари, шу жумладан, қонун ижодкорлиги соҳасидаги вето ҳуқуқи;

қонунга қўйилган ветони бартараф этиш тартиби; қонун ижодкорлиги жараёнида парламент палаталарининг роли ҳамда қонунлар қабул қилиш билан боғлиқ бошқа муҳим масалалар. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига 2003 йил 24 апрелдакиритилган ўзгартишлар ва қўшимчалар қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг мазмуни тўғрисидаги масала Конституциянинг аввалги таҳрири (82-модда)га қараганда бошқача ҳал қилинган, деб хулоса чиқариш имконини беради. Конституциянинг мазкур масалага бағишланган янги таҳрирдаги моддасида (ҳозир бу 83-модда) юқорида таъкидланган ҳуқуқ “Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари томонидан қонун лойиҳасини Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига киритиш орқали амалга оширилади” деб кўрсатилган. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг мазмуни парламент палаталарининг регламентларида ўз ифодасини топган. Жумладан, Қонунчилик палатаси Регламентининг 12-моддасига мувофиқ, қонун лойиҳаси палатага қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлган субъектлар томонидан киритилади. Одатда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи Конституцияда белгиланган ваколатли органлар, ташкилотлар ва шахсларнинг муайян қонун лойиҳасини ёхуд янги қонун қабул қилиш, амалдаги қонунни ўзгартириш ёки уни бекор қилиш тўғрисидаги таклифларни Олий Мажлиснинг Қонунчилик палатаси эътиборига тақдим этишлари ва парламентнинг бу масалани белгиланган тартибда кўриб чиқиш ҳақида тегишли қарор қабул қилишидир. Қонун лойиҳаси Қонунчилик палатаси томонидан биринчи ўқишда қабул қилингунига қадар қонун лойиҳасини киритган қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг субъекти лойиҳа матнини ўзгартириш ёки ўзи киритган қонун лойиҳасини қайтариб олиш ҳуқуқига эга. Икки палатали парламент шароитида қонунчилик ташаббусининг мазмуни муайян тарзда ўзгарди. Яъни 1995 йил 5 майда қабул қилинган Олий

Мажлис (бир палатали парламент) Регламентининг 79-моддасида: “Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи Ўзбекистоннинг янги қонунлари лойиҳаларини, амалдаги қонунларни ўзгартириш тўғрисидаги лойиҳаларни, янги қонунларни қабул қилиш ёки амалдаги қонунларига ўзгартишлар киритиш тўғрисидаги аклифларни (қонун чиқариш таклифлари) киритиш шаклида амалга оширилади”1, - дейилган эди. Таъкидлаш жоизки, бунда қонунчилик ташаббуси икки шаклда ҳам – ҳам тайёр лойиҳа шаклида, ҳам қонунчиликка оид таклиф шаклида амалга оширилар эди. Ўзбекистон Республикасининг 2006 йил 11 октябрдаги “Қонун лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш тартиби тўғрисида”ги Қонунининг 4-моддасига биноан, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи Қонунчилик палатасига қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари томонидан қонунлар лойиҳаларини киритиш орқали амалга оширилади. Бизнингча, ушбу нормада қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг қонунчиликка оид таклиф сифатида амалга оширилиши мумкинлиги ҳам назарда тутилиши мақсадга мувофиқ. Ҳолбуки, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи фақат жамоавий субъектлар (масалан, Вазирлар Маҳкамаси, Конституциявий суд, Олий суд, Олий хўжалик суди ва ҳ.), томонидангина амалга оширилмайди. Аксинча, якка субъектлар (депутатлар, Президент, Бош прокурор) томонидан ҳам амалга оширилади. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлган якка субъектлар Президент, депутат ёки Бош прокурор парламент сессияси мажлисида қонунчиликка оид таклифни илгари суриши мумкин. Зеро, бугунги кунда биргина Ўзбекистон Республикаси Президенти қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг субъекти сифатида қонунчиликни такомиллаштиришга йўналтирилган фармонлари, қарорлари ҳамда маърузалари замирида акс этган таклифларни ҳам қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг объекти сифатида эътироф этиш ўринлидир. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг 2010 йил

12 ноябрда бўлиб ўтган қўшма мажлисидаги маърузасида1 демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш борасида белгиланган энг муҳимустувор вазифаларни бажариш мақсадида, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 14 январдаги 6 та Фармойиши (Ф-3557 – Ф-3562) билан Концепцияда белгиланган олтита йўналиш бўйича ишчи гуруҳлар ташкил этилганлиги ва улар томонидан Концепцияда илгари сурилган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш вазифаси белгиланганлиги ҳеч кимга сир эмас. Жумладан, давлат ҳокимияти ва бошқарувини демократлаштириш соҳасида 4 та, суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ этиш соҳасида 6 та, ахборот соҳасини ислоҳ қилиш, ахборот ва сўз эркинлигини таьминлаш соҳасида 7 та, Ўзбекистонда сайлов ҳуқуқи эркинлигини таьминлаш ва сайлов қонунчилигини ривожлантириш соҳасида 2 та, фуқаролик жамияти институтларини шакллантириш ва ривожлантириш соҳасида 5 та, демократик бозор ислоҳотларини ва иқтисодиётни либераллаштиришни янада чуқурлаштириш соҳасида 23 та норматив- ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш белгиланган. Бошқача айтганда, 19 та янги қонун лойиҳалари, 8 та амалдаги қонунлар янги таҳрирда, 14 та амалдаги қонунларга ўзгартиш ва қўшимчалар, 1 та Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони, 2 та Қарор, 1 та Фармойиш ҳамда парламент палаталарининг 2 та қарори лойиҳаларини, жами 47 та норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳаларини тайёрлаш назарда тутилган. Хулоса қилиб айтганда, қонун ижодкорлиги жараёнида қонунчилик ташаббуси институтининг ўрни алоҳида аҳамиятга эга. Чунончи, у биринчидан, “фуқаро – жамият – давлат” манфаатлари муштараклигини таъминлайди, иккинчидан , жамиятда турли ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш самарадорлигини оширишга хизмат қилади, учинчидан , вужудга келаётган ҳуқуқий бўшлиқларни ўз вақтида бартараф этишда муҳим омил бўлиб ҳисобланади ва ниҳоят, тўртинчидан , қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектларининг ўз фаолиятини

такомиллаштиришда ва айни пайтда қонун ижодкорлиги соҳасидаги фаолияти самарадорлигининг даражасини белгиловчи долзарб мезонлардан биридир.

Адабиётлар: 1. Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси: Ўқув қўлланма / ЎзР 2. Адлия вазирлиги, Тошкент давлат юридик ин-ти. – Тошкент: ТДЮИ, 2004. – 46 б. 3. Одилқориев Х.Т. Икки палатали парламент.–Т.: ЎзР ИИВ Академияси. – 2005. – Б. 79. 4. Ющик А.И. Теоретические проблемы законодательного процесса. Автореф дисс. док. юрид. наук. – Киев, 5. Нормативного правового акта // Вестник Гуманитарного университета. Серия Право . – Москва , 2002. – № 1 (3). – 6. Одилқориев Ҳ.Т. Икки палатали парламент шароитида қонунчилик жараёни. – Тошкент: 7. Ўзбекистон, 2005. – 40 б.; Мудрая О.М. Конституционный статус субъектов права законодательной инициативы: Автореф дис. ... канд. юрид.наук. – Киев: Киевский нац. 8. Исмоилов Н.М. Қонун ижодкорлиги жараёнида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг ўрнива аҳамияти // Демократлаштириш ва инсон ҳуқуқлари. – Тошкент, 2006. – № 2. – Б.3-4.;

O'xshashlar

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари доираси ва турлари

Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш

Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш истиқболлари

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг юридик табиати

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш босқичлари ва принциплари