Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш - Huquqshunoslik - Referatlar

Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.0615234375 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш Режа: 1. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқиниамалга оширишда хорижий мамлакатлар амалиёти 2. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқиниамалга оширишда хорижий мамлакатлар амалиёти Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш борасидаги хорижий мамлакатлар амалиётини ўрганишнинг аҳамияти шундаки, мазкур тажрибадан мамлакатимизда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини қўллашда фойдаланиш, шунингдек бу борадаги муаммоларни ўрганиб, тегишли хулосалар чиқариш мумкин. Дунёдаги демократик йўналишда ривожланаётган давлатларда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг мазмунида айрим фарқланиш мавжуд. Таҳлилнинг илмийлигини таъминлашда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш борасидаги халқаро тажрибани ҳуқуқ оилалари ва унга кирувчи давлатлар мисолида ўрганиш тизимли ва мантиқан тўғри ёндашув ҳисобланади. Шу боис, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш халқаро тажрибасини англо-саксон ҳуқуқ тизимига кирувчи мамлактлардан бошлаш жоиз топилди. а) Англо-саксон ҳуқуқ тизимига кирувчи мамлакатлар тажрибасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишнинг ўзига хос хусусиятлари. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишда Буюк Британия давлатининг амалиёти алоҳида эътиборга молик. Мазкур давлатда қонун чиқарувчи ҳокимият икки палатали парламент ҳисобланади. Унинг ваколатлари 1911 йилда қабул қилинган “Парламент тўғрисида”ги Қонунга мувофиқ тартибга солинади. Мазкур қонун асосида депутатлар мамлакат ҳаётида муҳим аҳамиятга эга бўлган масалаларни кўриб чиқиш учун зарур бўлган қўмиталар тузиш ҳуқуқига эгадирлар. Парламентнинг асосий вазифалари доирасига қонунларни қабул қилиш, ҳукуматни назорат қилиш каби масалалар киради. Буюк Британияда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига парламент аъзолари ҳамда ҳукумат аъзолари эга. Ҳукумат аъзолари қонун лойиҳасини парламентга ўзлари лозим топган даврда киритиш ҳуқуқига эга. Ўз ўрнида қонун лойиҳаси бир вақтнинг ўзида ҳам юқори, ҳам қуйи палатага

киритилиши мумкин. Бироқ, қоида тариқасида у аввал Жамоа палатасида, кейин эса Лордлар палатасида муҳокама этилади. Алоҳида таъкидлаш жоизки, Буюк Британия парламенти айни бир вақтда, замонавий парламентаризм хусусиятларини ҳамда монарх ҳузуридаги анъанавий сулолавий-вакиллик органини ўзида мужассамлаштирган ҳозирги дунёда ноёб ҳодиса эканлиги билан алоҳида аҳамият касб этади. Буюк Британия парламенти Лордлар палатаси ва Жамоа палатасидан ташкил топган. Шунинг учун парламент мазкур таркибда, фақат унинг навбатдаги сессияси очилиши кунида тўпланади. Бунда Буюк Британия қироличаси нутқ билан чиқиб, Британия парламентининг қонунчилик ишлари режасини баён қилади. Эътиборли жиҳат, яъни Буюк Британия қонунчилик ташаббусини ҳуқуқий тартибга солинишнинг ўзига хослиги шундан иборатки, ушбу давлатда қонунчилик ташаббуси субъекти сифатида диний ташкилотларнинг бошқарув идоралари раҳбарияти ҳам ҳисобланади. Ушбу давлат қонунчилигига мувофиқ, диний ташкилотлар раҳбарлари фақат диний муносабатларни тартибга солиш билан боғлиқ ташаббусларни тақдим этишлари мумкин. Бундай вазият Буюк Британияда Англикан динининг расман давлат дини мақоми берилиши билан боғлиқ ҳисобланади. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишдаги Америка Қўшма Штатлари амалиёти таҳлили, яъни АҚШ парламентининг ўзига хослиги шундаки, парламентнинг асосий процедуралари қаторидан қонунчилик жараёни ва суд импичменти ўрин олган. Жумладан, АҚШда қонунчилик жараёни қонун лойиҳасини парламентга киритиш, қонун лойиҳасини кўриб чиқиш ва муҳокама этиш, қонунни қабул қилиш, қонунни имзолаш, эълон қилиш ва кучга киритиш каби масалаларни ўз ичига олган. Шу боис, АҚШда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи қонунчилик

жараёнининг биринчи босқичи сифатида эътироф этилади2. Алоҳида таъкидлаш жоизки, АҚШда аксарият Европа мамлакатларидан фарқли равишда, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига ҳар бир Конгресс аъзоси эгадир. Бироқ, АҚШ реал ҳаётида эса, ижро ҳокимияти ҳам қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширади. Чунончи, айрим манбаларда Конгрессга киритилаётган қонун лойиҳаларининг 30 фоизи ижро ҳокимияти томонидан киритилаётганлиги қайд этилган. Қонун лойиҳаси ҳар иккала палатадан ташаббус қилиб кўрсатилиши мумкин. Лойиҳа мазмунидан келиб чиқиб, уни кўриб чиқиш учун бир ёки бир неча доимий қўмитага юборилади. Иккала палата ҳам қонун лойиҳасини қўмиталарнинг хулосасисиз қабул қилмайди. Қонунчилик жараёнида иккала палата ҳам тенг ҳуқуқли бўлиб, қонун ҳар иккиси томонидан қабул қилиниши тақозо этилади. Ҳар иккала палата томонидан қонун лойиҳалари турли шаклларда қабул қилинса, номувофиқларни бартараф этиш учун келишув комиссияси тузилади. АҚШда Конгрессга киритиладиган қонунчилик таклифи қуйидаги тўрт шаклда амалга оширилади: қонун лойиҳаси, ҳамкорликдаги резолюция, мос келувчи резолюция ва оддий резолюция. Қонун лойиҳаси – иккала палата томонидан бир хил шаклда маъқулланиб, президент томонидан имзоланганидан сўнг кучга киради. Ҳамкорликдаги резолюция ҳам иккала палата томонидан бир хил шаклда қабул қилиниб, Президент томонидан имзолангандан сўнг кучга киради. Кўриниб турибдики, қонун лойиҳаси билан ҳамкорликдаги резолюциянинг деярли фарқи йўқ. Хусусан, мос келувчи резолюция эса, иккала палата томонидан бир хил шаклда қабул қилинади, аммо уни Президент имзоламайди ва кейинчалик қонун бўлиб ҳисобланмайди. Бу йўл билан Парламент у ёки бу принцип ва мақсадларни ифодалаб, ўзининг фикрларини баён қилади. Оддий резолюция эса палаталарнинг бири томонидан қабул қилинади. У кейинчалик қонун кучига эга бўлмасдан, муайян масала

юзасидан палата доирасида қарор қабул қилишда шу палатанинг нуқтаи назарини акс эттиради. Регламентга мувофиқ, АҚШ парламентида қонун лойиҳалари ҳар қайси палатага киритилиши мумкин. Парламент аъзолари одатда ўз қонун лойиҳаларини ўзлари аъзо бўлган палатага киритадилар. Бироқ бунда молиявий масалалар билан боғлиқ қонун лойиҳалари истисно бўлиб, улар даставвал фақат вакиллар палатасига ва кейинчалик Сенатга киритилиши мумкин (7-модда). Шунингдек, регламентда, палаталар томонидан қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишда ўзига хослик мавжуд. Масалан, вакиллар палатасида қонун лойиҳаси палата клерки олдидаги столда турган махсус қутига тушириб юборилади. Сенатда ушбу жараён раислик қилувчининг рухсати билан сенаторнинг қисқача нутқи асосида амалга оширилади. Сенаторлар ва палата вакиллари қонун лойиҳаси ёки моҳиятан резолюцияни таклиф этмасдан тегишли қарор ҳақидаги петицияни палатага киритиш билан чекланишлари мумкин. Мазкур петиция палата томонидан тасдиқланган ҳолда у ёки бу доимий қўмитага тегишли топшириқ берилади. Киритилган қонун лойиҳаси палатанинг қонунчилик иш режасига киритилиши учун палаталари аъзоларининг тегишли миқдордаги аъзолари (масалан, вакиллар палатасида 25 депутат) томонидан қўллаб-қувватланиши талаб этилади. Бироқ, давлат бошлиғига қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи берилмаган. Ҳолбуки, бу ҳуқуқ президентлик республикаларида билвосита тарзда амалга оширилади. Чунончи, АҚШда Президентнинг Конгрессга йўллаган иттифоқ ҳақидаги мактуби қонунчилик тадбирлари дастурини ҳам ўз ичига олган бўлиб, у президент аъзо бўлган партиянинг парламентдаги вакиллари томонидан шахсий қонунчилик ташаббуси асосида Конгрессга киритилади (2-модда). Бу ҳолат бўйича, мазкур масалага оид айрим адабиётларда таҳлил этилаётган қонунчилик ташаббуси “формал характерга эга эканлиги” ҳақидаги фикрлар илгари сурилади3. АҚШ Президентининг Конгрессга йўллайдиган мактубида, шунингдек иқтисодиёт ва бюджетга оид

ахборот таҳлилларида қонунчилик мазмунидаги таклифлар ва қонун лойиҳалари илгари сурилади. Президент айнан шу йўл билан қонунчилик ташаббусини амалга оширади. Кўриб чиқилаётган ҳуқуқ оиласига тегишли мамлакатлардан яна бири Австралия Иттифоқидир . Бунда қонунчилик ҳокимиятини Сенат ва Вакиллар палатасидан ташкил топган икки палатали парламент амалга оширади. Қоида тариқасида қонун лойиҳаси (билль) вазир ёки парламент аъзосидан топшириқ олган парламент масалаҳатчиси томонидан тайёрланади. Маслаҳатчи томонидан тайёрланган қонун лойиҳаси унинг ташаббускорига кўриб чиқиш учун тақдим этилади. Ўз навбатида, қонун лойиҳасиниг ташаббускори лойиҳани кўриб чиқишида, унга зарур бўлган ўзгартишларни киритиши ва унда мавжуд бўлган камчиликларни бартараф этиши мумкин. Шундан сўнг қонун лойиҳаси парламент палаталарига муҳокамага тақдим этилади1. Парламент палаталарига киритилган қонун лойиҳалари ҳар бир палатада бир неча ўқишда муҳокама қилинади. Назаримизда, қонун лойиҳасининг тегишли малакага, билим ва тажрибага эга бўлган парламент маслаҳатчиси томонидан тайёрланиши лойиҳанинг мазмунан юқори савияда ва қонунчилик техникаси нуқтаи назаридан мукаммал бўлишини таъминлайди. Албатта, бунда ташаббускорнинг фикрини қай даражада ифодаланганлигини аниқлаш учун таклиф киритган муаллифга берилиши муҳим хусусиятдир. Алоҳида таъкидлаш жоизки, штатлар ва федерациянинг қонунчилик соҳасидаги ваколатлари мамлакат Конституциясига мувофиқ бир мунча чекланган. Чунончи, федерациянинг қонунчилик ваколатлари Конституциянинг 51-моддасида, штатларнинг “биргаликдаги ваколатлари”га эгалиги эътироф этилган. Унга кўра, штатларнинг парламентларига “ўз ҳудудларида ижобий бошқарувни амалга ошириш, тинчлик ва тартибни сақлаш” борасида қабул қилиши мумкинлиги ўз ифодасини топган. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишдаги Бразилия давлати амалиёти ҳам эътиборга молик. Аммо, бу мамлакатнинг давлат

қурилиши ва ҳуқуқ тизимига АҚШ ҳуқуқ тизими бевосита таъсир кўрсатганлиги боис, унга англо-саксон ҳуқуқ оиласи хусусиятлари анчагина сингиб кетган3. Шу боис унинг қонунчилик тажрибаси муҳим аҳамият касб этади. Бразилияда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширилишида Миллий Конгресснинг ҳар икки палатаси бир хил ҳуқуққа эга4, яъни қонунлар лойиҳасини киритиш ташаббуси республика Президенти, Депутатлар палатаси аъзоси, Федераль сенат ҳамда унинг комиссиялари аъзоларига берилган (Бразилия Конституциясининг 67-моддаси). Англо-саксон ҳуқуқ тизимининг кейинги вакили Ҳиндистон ҳисобланади. Алоҳида таъкидлаш жоизки, ушбу давлатнинг Конституцияси Буюк Британия, АҚШ, Канада, Ирландия, Австралиянинг конституциявий қоидаларини ўзига сингдирган. Шунингдек, бу мамлакатда инглиз парламентаризми анъаналари ҳукмронлик қилади. Қонун чиқариш ҳокимиятини икки палатали парламент амалга оширади. Парламентга қонун лойиҳаларини киритиш (қонунчилик ташаббуси) ҳуқуқи Президентга, парламент аъзоларига, Бош вазир ва министрларга берилган. Депутатлар томонидан киритиладиган қонун лойиҳалари – хусусий билл, ҳукумат киритадиган лойиҳалар – оммавий билл деб ҳисобланади. Амалда ҳукумат киритадиган қонун лойиҳалари аксарият кўпчиликни ташкил этади. Бу мамлакат федератив тузилишга эга бўлганлиги боис, парламент палаталарига киритилган қонун лойиҳалари федерация субъектларининг манфаатини ифодаловчи Штатлар Кенгаши маъқулловидан ўтиши лозим. Мазкур Кенгаш қонун лойиҳаларига вето қўйиш ҳуқуқига эга. Канада давлати ҳам ўз қонунчилиги мазмуни ва анъаналарига кўра, англо- саксон ҳуқуқ тизимига мансубдир4. Бу ерда қонун чиқарувчи ҳокимият генерал-губернатор ва парламент тимсолида қироличага тегишли. Парламент икки палатали бўлиб, Жамоалар палатаси ва Сенатдан иборат. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи алоҳида депутатларга ва ҳукуматга берилган (молиявий мазмунга эга бўлган қонун лойиҳалари фақат ҳукумат томонидан киритилади).

Генерал-губернатор қонун лойиҳаларга вето қўйиш ҳуқуқига эга. Мутахассисларнинг таъкидлашича, Канада сенатининг ҳам қонунчилик ташаббуси ҳуқуқидан фойдаланиш фаоллиги юқори эмас. б) Романо-герман ҳуқуқ тизимига кирувчи мамлакатларда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш тажрибаси Алоҳида таъкидлаш ўринлики, роман-герман ҳуқуқ оиласига мансуб Европа давлатларининг миллий ҳуқуқий тизимлари бир-биридан фарқланади. Хусусан, Германия Федератив Республикасида қонун ижодкорлиги жараёни Асосий қонунида ўз ифодасини топган бўлиб, мазкур масала парламент палаталарининг регламентлари билан тартибга солинади. Германияда бошқа Европа мамлакатлари сингари анъанавий парламент тартиб-таомиллари қонунчилик ишларини олиб бориш, ҳукумат устидан парламент назоратини амалга ошириш, палаталарнинг ички ишларини ташкил этиш каби қатор масалаларни қамраб олади. Бироқ, шу ўринда мазкур тартиб-таомил ичида Германия парламентининг қонунчилик жараёни муҳим ўрин эгаллашини алоҳида қайд этиш лозим. Германияда қонун чиқарувчи ҳокимиятни Бундестаг (том маънода Федерал съезд) ва Бундестрат (том маънода Федерал Кенгаш)дан иборат икки палатали парламент амалга оширади. Давлат конституциясида қонун ижодкорлиги соҳасида ўзига хос қоидалар мавжуд. Хусусан Федерал парламентнинг мутлақ қонун чиқариш ваколати соҳасига ҳамда марказ ва ўлкаларнинг рақобатлашувчи қонун чиқариш ваколати соҳасига тааллуқли масалалар доираси белгилаб берилган (71-75,77-моддалар). Германияда қонун лойиҳалари фақат Бундестагга киритилиши назарда тутилган (76-модда). Аммо, Германия Асосий қонунининг юқоридаги моддаси Федерал ҳукумат томонидан киритилаётган қонун лойиҳаларини ўлкаларнинг нуқтаи-назарини аниқлаш учун, аввало, уларни Бундесратга юборилишини ҳам белгилайди (иккинчи қисм). Мазкур юборилган қонун лойиҳаси юзасидан Бундесрат ўз фикрини билдириши учун 6 ҳафта, лойиҳа мураккаброқ бўлган ҳолатларда эса 9 ҳафталик муддат берилади1. Шу билан бирга, агар Федерал ҳукумат қонун лойиҳасини

шошилинч деб белгилаган бўлса, у ҳолда юборилган лойиҳа бўйича Бундесрат хулосасини кутмасдан 3 ҳафта ёки 6 ҳафтадан кейин Бундестагга юбориши мумкин. Бундай муддатнинг белгиланиши, Бундесрат хулосаси кейинчалик келиши мумкинлиги ва шу боис у дарҳол Бундестагга юборилиши имконияти назарда тутилиши белгиланади. Шу билан бирга 9 ҳафталик муддат, Асосий қонунга ўзгартишлар киритишни ва суверен ҳуқуқлар берилишини назарда тутувчи қонун лойиҳаларига нисбатан сўзсиз равишда қўлланилишини, шошилинч характердагилойиҳаларга нисбатан эса татбиқ этилмаслигини алоҳида қайд этиш лозим. Агар Бундесрат бирор бир қонун лойиҳасини парламентга киритишга жазм этган бўлса, у ҳолда бу палата мазкур лойиҳани даставвал Федерал ҳукуматгаюбориши талаб этилади. Ўз навбатида, Бундесрат келиб тушган лойиҳа бўйича 6 ҳафталик муддат ичида ўз хулосасини ҳукуматга қайтариши лозим. Бу муддат шунингдек, 9 ҳафтага узайтирилиши, Бундестагнинг шошилинч кўриш ҳақидаги тавсиясига кўра эса, 6 ёки 3 ҳафтагача қисқартирилиши мумкин. Германиянинг Асосий қонунида, қонун лойиҳаларини парламентга киритиш ҳуқуқи Федерал ҳукумат, Бундестаг ва Бундесрат депутатларига берилганлиги эътироф этилган (76-модда). Сўнгги йилларда парламент Регламентига киритилган ўзгаришга мувофиқ, Германия Бундестагига қонун лойиҳасини депутат томонидан киритиш учун у фракцияларнинг бири томонидан ёки депутатларнинг 5 фоизи (30 кишидан ортиқ) томонидан имзоланиши шарт. Эътиборли жиҳати шундаки, Германияда Бундесратнинг ташаббус ҳуқуқидан етарли даражада фойдаланмаслиги, унинг депутатлари ўртасидаги алоқалар бевоситалиги, партиявий кўпчиликни Ерлар ландтаги, федерал ҳукумат, вазирликлар ва идоралар вакиллари ташкил этганлиги билан изоҳланади2. Демак, парламент аъзолари ўз қонунчилик таклифларини ўтказиш учун ҳукуматни жалб этадилар.

Таъкидлаш жоизки, ҳукумат киритадиган қонун лойиҳаларини экспертизадан ўтказиш бобида Германияда муайян тажриба тўпланган. Ушбу давлатда бундай вазифани Адлия вазирлиги бажаради. У қонун лойиҳаларини тайёрлаш ва қонунларни расмийлаштириш бўйича юридик техника қоидалари ҳамда талабларини ўрнатади. Мазкур мезонлар асосида киритилган қонун лойиҳаларига баҳо берувчи хулосалар беради. Швейцария Федерацияси Конституциясига мувофиқ, қонунчилик ташаббуси ҳар иккала палатага ва ҳар иккала палатанинг ҳар бир аъзосига те- гишлидир4. Федерал кенгаш аъзолари палаталарда маслаҳат овозига ва муҳокама қилинаётган масалалар бўйича таклиф киритиш ҳуқуқига эга. Швейцария қонунчилик жараёнига қонун лойиҳаларини парламентдан олдин тайёрлаш хос бўлиб, у ўз ичига бир неча босқични олади. Аввалига қонуннинг дастлабки лойиҳаси тайёрланади. Ҳукумат комиссияси ёки маъмурият вакиллари ва экспертлардан ташкил топган аралаш комиссия бу ҳужжатни кўриб чиқади. Кейин ишга кантонлар, партиялар, касаба уюшмаларининг манфаатларини ифодалайдиган экспертлар комиссияси жалб қилинади. Кейинги босқичда Федерал кенгаш билан маслаҳатлашилади, лойиҳа кантонларга ҳамда муаммога алоқаси бўлган партиялар ва бошқа ташкилотларга жўнатилади. Франция Республикаси Конституциясига мувофиқ, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи бир вақтнинг ўзида ҳам мамлакат Бош вазири, ҳам парламент аъзоларига тегишлидир (39-модданинг биринчи қисми). Шу ўринда таъкидлаш жоизки, Франция парламент аъзоларининг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқидан фойдаланиш даражаси кам кўрсатгичга эга. Бошқача айтганда, ташаббус кўрсатилаётган қонун лойиҳаларининг ўртача 85 фоизи Ҳукумат томонидан амалга оширилишида намоён бўлади. Таклиф этилаётган қонун лойиҳаси бўйича Давлат Кенгашининг хулосаси олиниб, у Вазирлар Кенгашида муҳокама этилади ва кейин парламент палаталаридан бирининг бюросига киритилади. Чунки Давлат Мажлиси Франциядаги олий маъмурий

юстиция органи ҳисобланиб, унинг фаолияти асосини қабул қилинаётган маъмурий норматив актларнинг конституцивийлиги ва қонунийлигини назорат қилиш ташкил этади. Бу ўз навбатида, қонун лойиҳаларининг парламентга келиб тушишидан олдин, дастлабки тарзда конституциявий- лигини текшириш имконини беради. Бунда молиявий қонун лойиҳалари, энг аввало, Миллий Кенгашга киритилишини алоҳида қайд этиш лозим (Франция Конституцияси 39-моддасининг иккинчи қисми). Шу билан бирга, Францияда парламентнинг асосий вазифаси, яъни қонун лойиҳасини қабул қилиш ваколати 1958 йилдаги Конституция билан анча чекланган. Чунончи, унда энг аввало, парламентнинг қонун чиқариш ҳуқуқига оид масалалар доираси белгиланган. Ўз навбатида, бу рўйхатга кирмаган масалаларни ҳал этиш Ҳукумат зиммасига юклатилган (40-модда). Францияда парламент томонидан киритилган таклифлар ва тузатишлар, уларни қабул қилиш натижасида давлат ресурсларининг камайиши ёхуд давлат харажатлари кўпайишига олиб келадиган бўлса, у ҳолда мазкур қонун лойиҳаси қабул қилинмаслиги мумкин. Италия Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига Парламент ва Ҳукумат эга. Ҳукумат томонидан киритилган қонун лойиҳаларига тузатиш ёки ўзгартириш киритишни ҳукумат томонидан амалга оширади. Давлатда 1947 йил Конституцияси билан Иқтисод ва меҳнат Миллий кенгаши жорий этилган. Ушбу тузилма парламент ва ҳукуматнинг маслаҳатлашув идораси ҳисобланади. Италия Конституциясининг 121-моддаси билан ушбу тузилмага иқтисодий ва ижтимоий масалалар бўйича қонунчилик ташаббуси билан чиқиш ваколати берилган. Испанияда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига Конгресс, Сенат ва Ҳукумат эга. Ҳукумат томонидан киритилган қонун лойиҳаларига тузатиш ёки ўзгартириш киритишни ҳукуматнинг ўзигина амалга оширади. Шунингдек, бюджет харажатларининг кўпайиши ёки камайишини назарда тутувчи қонун лойиҳаларига тузатиш киритишда ҳам ҳукумат розилиги талаб этилади.

Алоҳида таъкидлаш ўринлики, 1948 йил Испанияда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш механизмини тартибга солувчи махсус қонун қабул қилинган. Мазкур қонунга ҳамда Конституцияга биноан, иқтисодий режа ва мамлакатнинг умумий бюджетига тегишли бўлган, халқаро характердаги, шунингдек, афв этиш ваколатига доир масалалар юзасидан фуқароларнинг қонунчилик ташаббусини амалга ошириши тақиқланган. Юқорида қайд этилганларга нисбатан қарама-қарши бўлган ҳолат Колумбия Конституциясида мавжуд бўлиб, унда фуқароларнинг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига ҳеч қандай чекловлар ўрнатилмаган. Чунончи, амалдаги Конституцияга мувофиқ, қонунчилик ташаббуси асосидаги қонун лойиҳалари ёки конституциявий ислоҳот борасидаги лойиҳалар фуқаролар томонидан, уларнинг сони, тегишли муддатда рўйхатдан ўтган сайловчилар умумий сонининг 5% фоизига тенг ёки кўп ёхуд 30% маслаҳатчилар (ўзини ўзи бошқариш вакиллик органларининг аъзолари) ёки депутатлар сонига тенг бўлган тақдирдагина тақдим этилиши мумкин (Конституциянинг 155-моддаси). Ўз навбатида, Конгресс бу турдаги қонун лойиҳаларини шошилинч тарзда кўриб чиқади. Бунда ушбу лойиҳанинг ташаббускори бўлган фуқароларнинг вакиллари қонун лойиҳасини палатада муҳокамадан ўтишдаги барча босқичида иштирок этиши кафолатланади. Болгарияда қонун чиқарувчи орган бир палатали парламент – халқ мажлиси ҳисобланади. У Болгарияда қонунчилик ҳокимиятини ва парламент назоратини амалга оширади (Конституциянинг 62-моддаси)1. Халқ мажлиси фаолияти Болгария Конституцияси ва унинг ўзи томонидан қабул қилинган регламент асосида амалга оширилади (73-модда). Халқ мажлиси доимий фаолият юритувчи орган бўлиб, у Конституцияда мустаҳкамланган ваколатларга мувофиқ қонунларни қабул қилиш, ўзгартириш ва бекор қилиш ҳуқуқига эга (84-модда).

Болгария Конституциясига кўра, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқидан Халқ мажлисининг ҳар бир вакили ва Министрлар Кенгаши фойдаланиши мумкинлиги қайд этилган. Бундан давлат бюджети тўғрисидаги қонун лойиҳаси мустасно бўлиб, у Министрлар Кенгаши томонидан тайёрланади ва парламентга киритилади (87-модда). Халқ мажлиси ўз фаолиятида қонунлар, шу жумладан Конституциянинг моддаларини қабул қилиш, ўзгартириш ва бекор қилиш ишларини амалга оширади (153-модда). Бунда алоҳида таъсис органи – Буюк Халқ мажлиси ваколатларига кирадиган масалалар мустасно эканлигини алоҳида таъкидлаш лозим. Чунки, Буюк Халқ мажлиси парламент аъзоларининг учдан икки қисмининг қарори билан умумий тартибда сайланадиган 400 депутатдан иборат орган бўлиб, унинг ваколатларига янги Конституцияни қабул қилиш ва унга ўзгартиришлар киритиш каби муҳим масалалар киради. Словакия Конституциясида эса қонун лойиҳаларини парламентга киритиш ҳуқуқи миллий Кенгаш қўмиталарига, депутатларга ва Ҳукуматга (87-модда)1, Чехияда депутат, депутатлар гуруҳи, Сенат, Ҳукумат ёки олий ўзини ўзи бошқариш ҳудудий бирликлари вакилларига (41-модда), Руминияда эса ҳукумат, депутатлар, сенаторлар ва 250 мингдан иборат бўлган сайловчилар гуруҳи томонидан амалга оширилиши мумкин3. Лекин, шу билан бирга, мазкур мамлакатларда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари доирасига давлат раҳбарлари кирмайди. в) МДҲ тажрибасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтининг қўлланилиши Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш масалалари юзасидан халқаро тажрибани ўрганишда Ўзбекистонга жўғрофий ва тарихан яқин бўлган МДҲ мамлакатлари амалиётини ўрганиш алоҳида аҳамият касб этади. Аввало, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишда Россия Федерацияси амалиётига эътибор бериш ўринлидир. Албатта, бошқа давлатлар сингари Россия Федерациясида ҳам парламент томонидан у ёки бу қонуннинг қабул қилиниши, бевосита қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш билан боғлиқ. Бинобарин, мазкур ҳуқуқни амалга ошириш

қонун ижодкорлиги жараёнининг бошланғич тартиб-таомили бўлиб, у қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлган субъектлар томонидан қонун лойиҳасини парламентга, яъни унинг ваколатли органига расмий киритилишини англатади. Мамлакатимизда тўпланган ижобий натижа сингари, Россия давлатида ҳам қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлмаган жамоатчилик гуруҳлари, алоҳида фуқаролар ўз ташаббуси асосида ишлаб чиқилган қонун лойиҳалари ва таклифларни фақат ушбу ваколатга эга бўлган субъектлар орқали киритиш ҳуқуқига эга. Эътиборли жиҳати шундаки, мазкур давлатда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг мамлакат Президенти томонидан амалга оширилиши ўзига хос хусусиятларга эга. Чунончи, С.А. Авакьяннинг нуқтаи-назарига кўра: Биринчидан , Россия Федерацияси Президенти Россия Федерацияси Конституциясига мувофиқ, давлат ҳокимияти органларининг келишилган ҳолда фаолият юритишларини ҳамда ҳамкорлигини таъминлайди (80-модда). Аммо, Президент қонун лойиҳаларини парламентга ўз номидан киритадиган бўлса, унда у муайян маънода қонунчилик ташаббуси предмети бўлган муаммони ўз хоҳишига кўра тартибга солинишига ҳокимиятнинг бошқа органларнинг қўшилишларига босим ўтказиши мумкин. Иккинчидан , Президент ўз ваколати бўйича қонунларни имзолаши ва эълон қилиши лозим бўлиб, у бунда қонунларни баҳолаш имкониятига эга бўлади. Бундан ташқари, Президент қонун лойиҳасини парламентга киритар экан, у қайсидир маънода ўзини кейинги босқичдаги ваколат, яъни “вето” қўйиш ҳуқуқидан озод этади. Учинчидан , Президент ўз хоҳишига кўра, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишни Россия Федерацияси Ҳукуматига топшириши мумкин. Чунки, Россия Федерацияси Конституциясига мувофиқ, Ҳукумат Президентга тўлиқ бўйсунади1. Бу эса, ўз навбатида Президент ва Ҳукумат ўртасидаги зиддиятларни, масалан, Президент киритаётган қонун лойиҳасига Ҳукумат рози бўлмаганда ёки у таклиф этаётган қонун лойиҳасига молиявий-

иқтисодий жиҳатдан ижобий хулоса беришдан бош тортиши каби вазиятларда юзага келиши мумкин бўлган ҳолатни четлаб ўтишга имкон беради. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, мамлакатимиз қонунчилигидан фарқли ўлароқ, Россия Федерацияси Президентининг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириши қонунчилик жараёнида муҳим аҳамиятга эга бўлганлиги боис, у томонидан киритилиши режалаштирилаётган қонун лойиҳасини тайёрлаш жараёни махсус Низом3 билан тартибга солинади. Ушбу Низомга мувофиқ, мазкур турдаги қонун лойиҳаларини ишлаб чиқиш ишлари билан бевосита Президент маъмурияти шуғулланади. Албатта, мазкур идора Ушбу соҳадаги ишларни амалга оширишда давлат ҳокимияти органлари (федерал ва Федерация субъектлари сингари), маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари, жамоат бирлашмалари ва алоҳида фуқаролар томонидан киритилган таклифлар базасига таяниши талаб этилади. Бу ишга Президентнинг Россия Федерацияси Федерал Кенгаши палаталаридаги ваколатли вакиллари ҳам жалб этилиши мумкин. Ишнинг охирги босқичида қонун лойиҳасининг якуний матнини Президентнинг давлат-ҳуқуқий Бош бошқармаси тайёрлайди. Эътиборли жиҳати шундаки, Россия Федерацияси Президенти қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлган бошқа субъектларга нисбатан муайян афзалликларга эга. Чунончи, унинг ташаббуси билан киритилган қонунчилик таклифи парламент қуйи палатаси - Давлат думаси мажлисининг кун тартибида биринчи навбатда кўриладиган масала сифатида белгиланиши мумкин. Бошқача айтганда, парламентда шаклланган амалиётга мувофиқ, Россия Федерацияси Президенти киритган қонун лойиҳалари, одатда, навбатдан ташқари кўриб чиқилади. Назаримизда, мамлакатимизда ҳам давлат раҳбарининг парламент палаталари билан қонун ижодкорлиги соҳасидаги ўзаро ҳамкорлигини тартибга солишга қаратилган низом ёхуд амалдаги қонунларга тегишли

ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш, шунингдек Ўзбекистон Президентининг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи асосида киритган қонун лойиҳаларини парламент палаталари томонидан навбатдан ташқари кўриб чиқиш тартибини жорий этиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бунинг учун Ўзбекистон Республикасининг 2006 йил 11 октябрда қабул қилинган “Қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш тартиби тўғрисида”ги қонуннинг 4- моддасини қуйидаги таҳрирдаги қоида билан тўлдириш лозим: “ Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан киритилган қонун лойиҳалари навбатдан ташқари кўриб чиқилади”. Маълумки, Россия Федерацияси Конституциясининг 104-моддасига мувофиқ, Давлат Думаси депутатлари ҳам қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга. Аммо, ушбу масалада россиялик ҳуқуқшунос олимлар ўртасида ҳам якдиллик мавжуд бўлмай, аксинча турли қарашлар ва ёндашувлар кузатилишини қайд этиш мумкин. Чунончи, улардан айримлари Дума депутатлари мутахассислар томонидан тайёрланган қонун лойиҳаси учун фақат “ҳа” ёки “йўқ” деган овоз бериш ҳуқуқига эга бўлганлиги боис, улар “қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти бўлиши керак эмас”, деган ғояни илгари сураётган бўлсалар1, қолганлари эса ушбу фикрга қўшилиш мумкин эмаслигини2 таъкидлашади. Бинобарин, депутатлар нафақат муайян қонун лойиҳаси учун овоз беришлари, балки ўзлари ҳам тайёрлашлари мумкинлигидан келиб чиқиб, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлиши мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Алоҳида таъкидлаш жоизки, Россия Федерацияси Ҳукуматининг қонунчилик ташаббуси фаолияти борасидаги ҳуқуқий асослар Россия Федерацияси Конституциясининг мукаммалашиб бориши ва айниқса Россияда парламентаризм институтининг ривожланиши таъсири асосида шаклланиб бормоқда. Буни эса ҳукумат томонидан ўз ташаббуси билан қонун лойиҳаларини ишлаб чиқиш фаолиятини тартибга солиш мақсадида “Қонунчилик фаолияти бўйича Комиссия” ташкил этиш ҳақидаги Қарор

қабул қилинганлигида кузатиш мумкин. Бир сўз билан айтганда, мазкур Қарорнинг асосий мақсади Россия Федерацияси Ҳукуматининг қонун лойиҳаларини ишлаб чиқишда Федерал Мажлис палаталари билан ўзаро ҳамкорлигини таъминлаш ҳамда Ҳукуматнинг қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш фаолиятини такомиллаштиришга қаратилгандир. Шунингдек, ушбу Қарор асосида мазкур Комиссия унинг фаолияти, ваколатлари ҳамда ҳуқуқ ва мажбуриятлари каби ташкилий масалаларни белгиловчи Низом ҳам ишлаб чиқилган. Беларусь Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи ва мазкур ҳуқуқни амалга оширишга тегишли бўлган масалалар мамлакатнинг янги Конституциясида ўз ифодасини топган. Ўз навбатида, Беларусь Республикасининг Конституцияси мамлакат мустақиллиги эълон қилгандан кейинги даврда, дастлаб 1994 йил 15 мартда, кейинчалик 1996 йил 24 ноябрда референдум асосида икки маротаба қабул қилинганлигини алоҳида таъкидлаш жоиз. Жумладан, Конституциянинг 99-моддасига мувофиқ, Беларусияда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи мамлакат Президенти, Вакиллар Палатаси депутатлари, Республика Кенгаши, Ҳукумат ва шунингдек сайлаш ҳуқуқига эга бўлган камида 50 минг кишидан кам бўлмаган фуқароларга берилган. Фуқаролар томонидан қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш эса махсус қонун билан амалга оширилади3. Бинобарин, мазкур қонунчилик ташаббуси субъектлари ўз ҳуқуқларини парламентнинг Вакиллар Палатаси орқали амалга оширишини алоҳида таъкидлаш лозим. Бу ўринда, эътиборли жиҳат шундаки, МДҲ давлатлари ичида фақат Беларусь давлатида мавжуд бўлган, яъни Беларусь Республикаси фуқароларининг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишнинг тамойиллари, шакли, кафолати, тартиби ва шартларини белгилаб беришга қаратилган «Беларусь Республикаси фуқароларининг қонунчилик ташаббусини амалга ошириш тартиби тўғрисида»ги қонуни амал қилаётганлиги диққатга сазовордир. Мазкур тажрибани Болтиқбўйи

мамлакатлари орасида Литва давлати тажрибасида ҳам кузатиш мумкин. Яъни, мазкур давлатда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига Сейм аъзолари, Республика Президенти ва Ҳукумати билан бир қаторда, Литва Республикаси фуқаролари ҳам эгадирлар. Сайлаш ҳуқуқига эга бўлган 50 минг фуқаро Сеймга қонун лойиҳасини тақдим этиши мумкин ва Сейм уни кўриб чиқиши шарт ҳисобланади. Бинобарин, Ўзбекистонда ҳам мустақиллик йилларида амалга оширилган сиёсий-ҳуқуқий ислоҳотлар натижасида тўпланган ижобий тажриба ҳамда ривожланган давлатлар қонунчилиги таҳлили асосида қонун лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва қабул қилишда фуқароларнинг бевосита иштирок этишини таъминлашга доир махсус норматив-ҳуқуқий ҳужжат қабул қилиш лозим ҳисобланади. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишда Украина давлатиамалиётида ҳам муайян ўзига хосликлар мавжуд. Хусусан, Украина Олий Радасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига мамлакат Президенти, халқ депутатлари, Вазирлар Маҳкамаси ва Украина миллий банки эгадир. Президент томонидан шошилинч кўрилиши лозим деб топилган қонун лойиҳалари Олий Радада навбатдан ташқари кўрилиши ҳам Россия давлати тажрибасига ўхшаш ҳолат ҳисобланади. Хулоса қилиб айтганда, хорижий мамлакатларнинг тажрибасини таҳлил қилиш асносида ижобий жиҳатларни, хусусан давлат раҳбарининг парламент палаталари билан қонун ижодкорлиги соҳасидаги ўзаро ҳамкорлигини тартибга солишга қаратилган низом ёхуд амалдаги қонунларга тегишли ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш, шунингдек Ўзбекистон Президентининг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи асосида киритган қонун лойиҳаларини парламент палаталари томонидан навбатдан ташқари кўриб иқиш тартибини жорий этиш, Ҳукуматнинг қонун лойиҳаларини ишлаб чиқишда парламент палаталари билан ўзаро ҳамкорлигига оид норматив базани шакллантириш, шунингдек белгиланган талаблар асосида фуқаролар томонидан ҳам

қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг амалга оширилишини қонуний мустаҳкамлаш зарур.

Адабиётлар: 1. Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси: Ўқув қўлланма / ЎзР 2. Адлия вазирлиги, Тошкент давлат юридик ин-ти. – Тошкент: ТДЮИ, 2004. – 46 б. 3. Одилқориев Х.Т. Икки палатали парламент.–Т.: ЎзР ИИВ Академияси. – 2005. – Б. 79. 4. Ющик А.И. Теоретические проблемы законодательного процесса. Автореф дисс. док. юрид. наук. – Киев, 5. Нормативного правового акта // Вестник Гуманитарного университета. Серия Право . – Москва , 2002. – № 1 (3). – 6. Одилқориев Ҳ.Т. Икки палатали парламент шароитида қонунчилик жараёни. – Тошкент: 7. Ўзбекистон, 2005. – 40 б.; Мудрая О.М. Конституционный статус субъектов права законодательной инициативы: Автореф дис. ... канд. юрид.наук. – Киев: Киевский нац. ун-

O'xshashlar

Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш истиқболлари

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари доираси ва турлари

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи тушунчаси шакллари ва моҳияти

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг юридик табиати

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига оид муносабатлар уларнинг мазмуни