Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш босқичлари ва принциплари - Huquqshunoslik - Referatlar

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш босқичлари ва принциплари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.767578125 KB

Ko'chirib olish

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш босқичлари ва принциплари Режа: 1. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш 2. Ижтимоий омилларни қонун ижодкорлигига таъсир кўрсатиш 3. Қонун лойиҳаларини умумхалқ муҳокамасига ҳавола этиш принципи .

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш босқичлари ва принциплари Қонун ижодкорлиги фаолияти муайян процессуал шаклдаги босқичлар асосида амалга оширилади. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи қонун ижодкорлиги жараёнининг бошланғич босқичидир ва у қонунчилик жараёнининг илк босқичи сифатида қонунчилик жараёни механизмини ҳаракатга келтиради. Қонун ижодкорлигининг самарали бўлиши кўп жиҳатдан мамлакатда амалга ошириладиган ҳуқуқий сиёсатга ва унинг таркибий қисми бўлган ҳуқуқ ижодкорлиги сиёсатининг мазмунига боғлиқ. Ушбу сиёсат ҳам, ўз навбатида, ижтимоий муносабатларни тартибга солишнинг қатъий эҳтиёжларидан келиб чиқиши лозим. Юридик адабиётларда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг босқичлари мазмун-моҳияти хусусида якдил фикр йўқ. Баъзи олимлар қонун чиқариш жараёнида норматив-ҳуқуқий акт лойиҳасини тайёрлашни алоҳида босқич сифатида ажратишни таклиф этсалар, бошқа бир гуруҳ мутахассислар муайян қонунни қабул қилиш учун эҳтиёжни аниқлашни алоҳида босқич, деб эътироф этишни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблашади. Аммо қонунчилик ташаббусини қонун чиқариш жараёнининг биринчи босқичи деб ҳисобловчи муаллифлар орасида бу институтнинг мазмуни ва кўлами хусусида айрим баҳс-мунозаралар мавжуд. Масалан, қонун чиқариш жараёни қачон бошланади: қонун лойиҳаси парламентга киритилгандами ёки қонун лойиҳасини парламент сессияси (палата мажлиси) кун тартибига расман киритилгандами, деган саволлар ҳали ўз ечимини топмаган. Зеро, бу ҳам назарий, ҳам амалий аҳамиятга молик муаммодир. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш масалалари “Қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва уларни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш тартиби тўғрисида”ги Қонунда ўз аксини топган. Қонуннинг қабул қилиниши билан қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишнинг ҳуқуқий асослари яратилди.

Назарияда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи билан боғлиқ қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш – бу қонунчилик жараёнининг бошланғич нуқтаси бўлиб, бутун бир жараённи ташкил этади. Қонун йўли билан тартибга солиниши лозим бўлган муаммолар қонун тайёрлашдан олдин бир неча босқичлар бўйича ўрганиб чиқишни тақозо этади. Жумладан: 1) муаммога сабаб бўлаётган вазиятни аниқлаштириш, яъни ижтимоий, сиёсий психологик ёки бошқа номақбул омилларга барҳам бериш мақсадида ҳуқуқий аралашув эҳтиёжини ўрганиб чиқиш; 2) тартибга солинаётган муносабатлар ёки объектнинг ҳолатига ҳуқуқий таъсир кўрсатиш имкониятларини ҳисобга олган ҳолда тартибга Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталари нинг Ахборотномаси. – принципини танлаш (масалан, ҳуқуқий рағбатлантириш ёки чеклаш, шунингдек жазо турини танлаш). Одатда ҳуқуқ назариясида ҳуқуқий воситалар туркумига вазифа юкловчи, тақиқловчи ёки ваколат берувчи нормалар киритилади. Бироқ тажриба тартибга солинаётган объектнинг ҳолатидаги мувозанатга ташкилий-бошқарув ва ижтимоий чора- тадбирлар мажмуи орқали эришиш мумкинлигини кўрсатди. Хўжаликларнинг иқтисодий мустақиллиги ошган шароита тақиқловчи ёки чекловчи чоралар тизимига асосланиш ярамайди. Асосийси, ҳаёт фаолиятининг моддий, маънавий ва бошқа ноҳуқуқий рағбатлантириш услубларига кенг йўл очиб беришдан иборат. Шу тариқа рағбатлантирувчи ва тақдирловчи ҳуқуқий нормаларнинг аҳамияти оширилади; қонун йўли билан тартибга солиш ва унинг натижаларига баҳо беришда, қонунларни амалиётга жорий этишда норма ҳамда оқибатлар ўртасидаги “акс таъсир”ни ўрганиш ката аҳамиятга эга. Кўпчилик ҳолларда мутахасислар бевосита қонунчилик жараёнида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишни беш асосий босқичларга

бўлишади. Жумладан, А.Х.Саидов қуйидаги босқичларни назарда тутади: қонун лойиҳаларини тайёрлашни ташкил этиш босқичи, қонун лойиҳаси концепциясини ва лойиҳа матнини тайёрлаш босқичи, қонун лойиҳаларини экспертизадан ўтказиш босқичи, қонун лойиҳасини парламентга киритиш босқичи, қонунчилик ташаббуси субъекти қонун лойиҳасини парламентда кўриб чиқилишида иштироки босқичи. Бизнинг фикримизча, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишда алоҳида босқичи сифатида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини социологик таъминлаш вазифаси ижтимоийлик ва ҳуқуқийликнинг оптимал бирлашишини концептуал даражада топиш кўрсатишимиз мумкин. Қонун чиқарувчи орган олдида турган вазифа анча мураккаб ва масъулиятлидир. У ҳуқуқий тартибга солиш эҳтиёжини аниқлагач, мазкур муносабатлар айнан қонун билан тартибга солиниши керакми ёки бошқа даражадаги ҳуқуқий акт билан тартибга солиш ҳам мумкинми, деган масалани ҳал этади. Сўнгра, амалдаги қонун ҳужжатларини таҳлил қилиб, мавжуд норматив актларни тўлдириш, ўзгартириш лозимми ёки янги қонунни қабул қилиш керакми, деган масалани ҳал этади. Бугунги кунга келиб бир қатор олимлар фикрига кўра, қонун яратишнинг ижтимоий жиҳатларига эътибор қаратишга алоҳида аҳамият берилиши таъкидланади2. Жумладан, А.В.Малько ва К.В.Шундиков ҳуқуқ ижод этиш жараёнининг соф норматив, юридик талқинидан фарқли ўлароқ, унинг социологияси мазмунига чуқурроқ кириб бордилар. Улар қонун яратиш фаолиятини икки босқичга ажратадилар: биринчи босқич – (“лойиҳа олди”, “қонун олди”) қонун лойиҳасини тайёрлаб, парламентга расмий киритилишидан олдинги ҳаракатларни ўз ичига олади. Амалиётдан келиб шуни таъкидлаш керакки, қонун лойиҳасини тайёрлашдан олдин турли ижтимоий омилларни ўрганиш, турли манфаатларни аниқлаб, уларни уйғун тарзда акс эттириш аҳамиятли масала ҳисобланади. Бу фикр диққатга сазовор, у ҳам илмий, ҳам амалий аҳамиятга эга. Қонун чиқарувчи орган ўз фаолиятида кўплаб ижтимоий омилларнинг

таъсирига дуч келади. Шуни ҳам ёдда тутиш лозимки, ижтимоий омиллар қонун ижодкорлиги жараёнининг турли босқичларида турли кўринишларда ҳар хил куч билан таъсир этиши мумкин. Баъзан ижтимоий омилларнинг биргаликдаги таъсири қонун чиқарувчининг “қонунолди контексти”ни ўрганиш асосида тартибга солинадиган объект тўғрисида дастлаб тўпланган маълумотлари ҳамда ҳосил қилинган таассуроти ўзгаришига сабаб бўлиши мумкин. Ю.А.Тихомиров ҳуқуқ (қонун) ижодкорлиги жараёнига таъсир кўрсатувчи ижтимоий омилларни уч гуруҳга, яъни ҳуқуқ билан тартибга солинадиган предметни белгиловчи омиллар, ҳуқуқ ижодкорлиги фаолияти иштирокчиларининг қарашларини ифодаловчи омиллар ҳамда соф юридик мазмундаги омилларга ажратишни таклиф этади. Ижтимоий омилларни қонун ижодкорлигига таъсир кўрсатиш Ижтимоий омилларни қонун ижодкорлигига таъсир кўрсатиш хусусиятига кўра таснифлаш, аввало, ҳуқуқий тизимдан ташқарида “ётувчи” омилларни ажратиб олишга имкон беради. Жамиятда рўй бераётган жараёнлар ва уларнинг қонуниятларини ўрганиш ҳуқуқий ҳаётда, қонунчиликда ўз вақтида тегишли ўзгартишлар қилиш зарурлигини англаш имконини беради. Бу ҳолда ижтимоий омилларнинг кўпчилиги ҳуқуқ ҳосил қилувчи ва яратувчи омилларга эга бўлади. Зеро, айнан уларда бўлғусида қонун билан тартибга солинадиган объект (ижтимоий муносабатлар кўлами) намоён бўлади. Ушбу омилларнинг оқилона инобатга олиниши ижтимоий объектни тўғри баҳолаш ҳамда ҳуқуқий тартибга солиш предметини, унинг мақбул шакли ва методини танлаш гарови бўлади. Ижтимоий омиллар ҳуқуқий тартибга солиш эҳтиёжини аниқлашга, қонун лойиҳасини ишлаб чиқишга, қонунчилик акти лойиҳасини муҳокама қилиш ҳамда қабул қилишга, уни ўзгартириш ва бекор қилишга, пировардида қонуннинг мазмунига у ёки бу шаклда таъсир кўрсатувчи ижтимоий ҳаёт ҳодисаларидир. Ижтимоий омиллар иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий, маданий тараққиётнинг объектив қонуниятларини ўзида намоён қилади. Шу боис,

қонунчилик жараёнида ижтимоий омиллар қанчалик тўлиқ ҳисобга олинса, яратилажак қонунлар жамият ривожининг объектив қонуниятларига шунчалик мос келади, ҳаёт билан ҳамоҳанг бўлади. Асосий омилларни икки гуруҳга, яъни қонунчилик фаолиятининг асосий объектив ва асосий субъектив ижтимоий омилларига бўлиш мумкин: Асосий объектив омиллар га қуйидагилар киради: а) иқтисодий омиллар (мамлакат иқтисодиётини, хўжалик муносабатлари тизимини ва моддий ишлаб чиқариш талабларини акс эттиради); б) экологик омиллар (мамлакат табиатини асраш, табиат бойликларини сақлаш ва бу ресурслардан оқилона файдаланиш); в) демографик омиллар (қонунчилик актларини яратишда аҳолининг ёши, кўпайиш тамойили, кўчиш ва жойлашиши, шаҳар ёки қишлоқ жойларида яшаши кабиларнинг ҳисобга олиниши); г) жўғрофий омиллар (мамлакатнинг жўғрофий жойлашиши, рельефи каби хусусиятларнинг қонунчиликка таъсир этиши). Асосий субъектив омиллар қуйидагилардан иборат: а) сиёсий-ҳуқуқий омиллар (республика қонунчилигини ривожлантиришнинг асосий йўналишларини белгиловчи сиёсий дастурлар ва юридик йўл- йўриқлар, сиёсий директивалар); б) ғоявий-психологик омиллар (қонунчилик жараёни иштирокчиларининг ҳуқуқий психологияси ва ҳуқуқий мафкураси хусусиятларини акс эттиради); в) ижтимоий-маданий омиллар (аҳолининг ва мансабдор шахсларнинг маданий савиясини ҳамда маълумот даражасини назарда тутади); г) миллий омиллар (қонунларнинг мазмунида миллатлар ва элатларнинг ўзига хос жиҳатлари инобатга олиниши, унга миллий истиқлол ғояларининг, миллий равнақ муаммоларининг сингдирилиши). Мазкур омил байналмилалчиликни ҳам назарда тутади. Чунки кўп миллатли давлат шароитида қонунчиликда турли миллатларнинг манфаати уйғунлаш- тирилишига ҳам эришиш лозим.

Тадқиқотчилар бир қатор ҳолатларда бундай тартибга солувчи нормани ривожлантириш тамойилларини тегишли нормалар шакллангунича ва ўзининг тартибга солувчилик аҳамиятини қарор топтиргунича ҳам илғаб олишлари мумкин эди, деб эътироф этадилар. Ўзини ўзи тартибга солишнинг ҳақиқий ривожланишидан олдинда юрувчи бундай ахборот қонун чиқарувчи учун жуда муҳим. Чунки, “ижтимоий муносабатлар мураккаблашиб боргани сайин тартибга солиш жараёни жуда қимматга тушади, жамият ижтимоий- иқтисодий ривожланишнинг ҳар бир босқичи учун масъул бўлади, давлат эса, ижтимоий башоратлаш асосида бу соҳага аралашиб, ўзини ўзи тартибга солиш механизмларини улар табиий рўй беришидан илгари ишга тушиб кетишини рағбатлантиришга қодир. Ҳуқуқий тартибга солишдаги эҳтиёжларни башорат қилишга қаратилган юридик-социологик тадқиқотларнинг аҳамияти улар ҳуқуқий ҳужжат концепциясини ишлаб чиқишда қонунчиликни социологик таъминлашнинг кейинги босқичида юзага келадиган вазиятларга қанчалик йўналтирилганлигига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Ҳуқуқий новелла концепциясини шакллантириш ижтимоий ва ҳуқуқий характердаги муаммолар мураккаб мажмуини ҳал қилишни тақозо этади. Мутахассислар бу муаммолар орасидан, энг аввало, қуйидагиларни ажратиб кўрсатишади: – режалаштирилаётган ҳужжат ёрдамида эришилиши мўлжалланган мақсадларни таърифлаш; – ушбу ҳужжатни чиқариш зарурлигини асослаш; – унинг амал қилишидан келиб чиқадиган ижобий ва салбий оқибатларни башорат қилиш; – унинг мазмунининг муҳим жиҳатларини ишлаб чиқиш; – унинг самарадорлигини таъминлаш механизмларини асослаш; – режалаштирилаётган ҳужжатнинг аввалги қонунлар билан нисбатини ишлаб чиқиш; – унинг қонунчилик тизимидаги ўрнини аниқлаш.

Шундан келиб чиқиб, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш қуйидаги олтита босқичда амалга оширилишини кўришимиз мумкин: Биринчи босқич – қонун лойиҳаларини социологик таъминлаш вазифасини бажариш орқали ижтимоийлик ва ҳуқуқийликнинг оптимал бирлашишини концептуал даражада топиш босқичи. Ҳозирги пайтда қонун чиқарувчини энг кўп қизиқтираётган нарса амалдаги нормаларнинг тартибга солиш жараёнларини ўрганишдир. Бундай ўзини ўзи бошқаришнинг социологик тадқиқоти ҳуқуқий тартибга солишни башорат қилишнинг таъсирчан воситаларидан бирига айланиши мумкин. У ёки бошқа ижтимоий эҳтиёжлар норматив жиҳатдан қай даражада ўз ифодасини топган, амалда таркиб топаётган ушбу нормаларнинг аҳамияти, ўлчови, ижтимоий фойдалилиги ва тартибга солувчилик роли қандай, улар жамиятда қабул қилинган ижтимоий қадриятлар тизимига қанчалик мос, уларнинг амалдаги қонун билан ўзаро муносабатлари, ижтимоий ривожланишнинг илғор тамойилларига қанчалик мос келиши – қонун ижодкорлигини социологик таъминлашнинг ҳозирги босқичи учун аҳамиятли бўлган масалалар ҳисобланади. Пировард натижадаги гап қонунга унинг ижтимоий легитимлиги жамият томонидан тан олиниши учун асос яратиш тўғрисида бормоқда. Бунинг учун эса, ўз навбатида, турли ижтимоий манфаат келтиришнинг вазиятга монанд ҳуқуқий моделини топиш талаб қилинади. Бунда гап ҳуқуқни таркиб топтирувчи манфаатнинг бир шахснинг ўз манфаатларини рўёбга чиқариши бошқаларга зиён етказмайдиган чегараларни излаб топиш ҳақида бормоқда. Қонунчилик социологияси (яъни қонунчиликни социологик таъминлашга қаратилган юридик- социологик йўналишдаги эмпирик тадқиқотлар мажмуи) нуқтаи назаридан қараганда, ҳуқуқий ҳужжат концепцияси – аслида, турли ижтимоий манфаатларни умумий хоҳиш-иродани ўзида жамлаган ва уни шакллантиришда иштирок этган барча ижтимоий манфаатларни эркин рўёбга чиқариш шакли бўлган ҳуқуқни шакллантирувчи манфаатни излаш асосида мувофиқлаштиришнинг ҳуқуқий моделидир.

Ҳуқуқни шакллантирувчи манфаатни аниқлаш учун ҳар бир ҳолатда эксперт баҳолаш методологиясидан фойдаланиш (яъни мутахассислар билими ва тажрибасига мурожаат қилиш), ҳақиқатда таркиб топаётган ижтимоий нормаларни ўрганиш (чунки бундай нормалар доимо турли манфаатларни муайян даражада мувофиқлаштиришни ва ўзаро боғлашни тақозо этади), шунингдек, ижтимоий фикр сўровини ўтказиш мумкин. Ижтимоий фикр сўровида шуни назарда тутиш зарурки, норматив ҳужжат концепциясини социологик асослаш ижтимоий манфаатлар индикатори сифатида намоён бўлиши, айни вақтда ижтимоий фикрни асослаш муаммосини вужудга келтиради. Чунки, қонунчиликни социологик таъминлашнинг айни шу босқичида тадқиқотчилар туб назарий ечимга муҳтож бўлган энг чуқур ва баҳсли масалаларни аниқлаш заруриятига дуч келишади. Концептуал масалаларни илмий таҳлил даражасидан одатдаги онг даражасига ўтказишга, ижтимоий фикрдан махсус илмий билимни талаб қилувчи масалалар бўйича унинг нуқтаи назарини тўғридан-тўғри аниқлашга уринишга кучли мойиллик мавжудлигини тажриба кўрсатмоқда. Бироқ, омманинг бевосита ҳиссий тажрибасидан ажралган умумий характердаги муаммолар, гарчи методологик нуқтаи назаридан ижтимоий фикр ҳукмига берилмаслиги лозим бўлсада, бирон-бир ҳуқуқий новелла концепциясини социологик асослаш доирасида ижтимоий фикр сўровларидан умуман воз кечиш тўғри бўлмайди. Ижтимоий воқелик таҳлилига аниқ назарий ёндашувлар хали таркиб топмаган бўшлиқ вазиятида соғлом ижтимоий фикрга мурожаат қилиш айрим ҳолларда муаммони илмий ишлаб чиқишни яна давом эттиришга ижодий туртки бўлиши мумкин. Фақат бундай тадқиқотларни пухта тайёрлаш ҳамда уларни методик жиҳатдан пухта ўтказиш зарур. Тадқиқот ишларига тайёргарлик босқичи оммавий онг мазмун кўламининг тегишли жиҳатларини ўрганиш, бирон-бир термин омманинг иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий онгида қандай мазмун юкини ўзига олганини аниқлаш билан боғлиқ бўлиши керак. Шу мақсадда ижтимоий-психологик таҳлилнинг

турлитехникаси (усули)дан фойдаланиш мумкин. Ҳозирги пайтда ҳуқуқшунослик фани томонидан қонунчиликни социологик таъминлашнинг қуйидаги шакл ҳамда йўналишлари ишлаб чиқилган ва улардан қонун чиқарувчи фойдаланиши зарур. Қонунчиликни социологик таъминлаш жараёнида қонун чиқарувчи ҳуқуқий тартибга солишга бўлган эҳтиёжни башорат қилиши лозим. Ҳуқуқий тартибга солишга бўлган эҳтиёжни башорат қилишга социологик ёндашувнинг бошқа йўналиши – бир қатор умумий ижтимоий қонуниятларни, жумладан, “умуман жамият ривожланиши қонунларини, ижтимоий таназзули даражасининг жамият ижтимоий-иқтисодий ва маданий ривожланиш даражаси билан боғлиқ алоқаси қонуниятларини, аҳолининг ҳаракати қонуниятларини ва ш.к.ни” тадқиқ қилишга асосланган ҳолда юридик аҳамиятли эҳтиёжларни башорат қилиш ҳисобланади. Иккинчи босқич – қонун лойиҳаларини тайёрлашни ташкил этиш босқичи. Авваломбор, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти ёки қонун лойиҳасини ишлаб чиқаётган орган қонун лойиҳасини тайёрлаш бўйича комиссия тузиши мумкин. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлмаган давлат органлари, фуқаролик жамияти институтлари (нодавлат нотижорат ташкилотлари, оммавий ахборот воситалари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари) ва фуқаролар ҳам ўзлари тайёрлаган қонун лойиҳаларини қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга субъектларга тақдим этишлари мумкин. Бундан ташқари қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти қонун лойиҳасини тайёрлашга тегишли манфаатдор давлат органларини, илмий муассасаларни, олимларни жалб қилиши, улар билан шартномалар тузиши, шунингдек, энг яхши қонун лойиҳаси учун танловлар эълон қилиши мумкин. Учинчи босқич – қонун лойиҳаси концепциясини ва лойиҳа матнини тайёрлаш босқичи. Концепция – (лот. conceptio – тўплаш, бирлаштириш;

тизим; ибора) қарашлар, фикрлар йўналиши тизими; фикр юритиш, дунёни тушуниш, англаш усули – демакдир1. Қонун лойиҳасининг концепцияси бу – муайян қонунга бўлган жамиятдаги эҳтиёжларни, уни қабул қилишнинг зарурати ва моҳиятини, шунингдек, келажакда ундан кутилаётган самарани тўла ифодаловчи асосланган ғоялар мажмуидир. Қонун лойиҳасини тайёрлаш унинг илмий ва амалий жиҳатдан асослантирилган концепциясини ишлаб чиқишдан бошланади. Қонун концепциясида қонун лойиҳасининг асосий мақсади, ҳуқуқий тартибга Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2 томда. –Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2006. – Т.1. – Б.405. солиш предмети ва тамойиллари, қонун лойиҳаси мавзуси бўйича ҳуқуқий тартибга солиш ҳолати, қонун лойиҳасининг асосий мазмун-қоидалари ва уни амалга оширишнинг молиявий-иқтисодий асослари ва сиёсий-ҳуқуқий оқибатлари башорати баён этилиши керак. Қонун лойиҳаларини ишлаб чиқишда: – миллий, хорижий ва халқаро юридик тажриба ўрганилиши; – тегишли қонун ҳужжатлари ва ҳуқуқни қўллаш амалиётининг ҳолати ўрганилиши; – қонун лойиҳаси бўйича жамоатчилик фикри ўрганилиши ва ҳисобга олиниши; – қонун лойиҳаси молиявий-иқтисодий жиҳатдан асосланиши зарурдир. Тайёрланган қонун лойиҳаси қуйидаги талабларга жавоб бериши лозим: – Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва халқаро шартномаларига мувофиқ бўлиши; – халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган принциплари ва нормаларини акс эттириши; – инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларини мустаҳкамлаши; – миллий, хорижий ва халкаро юридик тажрибага асосланиши; – жамоатчилик фикрига таяниши ва илмий асосланган бўлиши; – қонунчилик техникаси қоидаларига мувофиқ бўлиши.

Тўртинчи босқич – қонун лойиҳаларини экспертизадан ўтказиш босқичи. Қонун лойиҳалари мажбурий юридик экспертизадан ўтказилиши шарт. Юридик экспертиза ўтказишдан асосий мақсад қонун лойиҳасини Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига, халқаро шартномаларига ва қонунчилик ҳужжатларига, шунингдек, қонунчилик техникаси қоида ва талабларига мувофиқлигини текширишдир. Бундан ташқари, қонун лойиҳасини сифатини атрофлича комплекс баҳолаш учун иқтисодий, молиявий, илмий-техник, лингвистик, экологик ва бошқа экспертизалардан ҳам ўтказиш мумкин. Ҳуқуқий экспертиза қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга субъектларнинг қонун лойиҳаларини сифатли тайёрлашдаги масъулиятини оширишда муҳим мезон бўлиб ҳисобланади. Бундан ташқари, қонунчилик ҳужжатларини экспертиза қилишда нафақат давлат органлари ва илмий муассасаларининг экспертлари, балки жамоатчилик асосида фаолият юритувчи мутахассислар, шунингдек, нодавлат нотижорат ташкилотлари вакиллари ҳам қатнашадилар. Демократик ҳуқуқий давлат барпо этишни мустаҳкам қонунчиликсиз, мукаммал ва сифатли қонунчиликка эришишни эса ҳуқуқий экспертизасиз тасаввур этиш қийин. Қонунларнинг сифатини оширишда уларнинг илмий асосланганлигини, давлатимиз олдида турган иқтисодий, ижтимоий масалалар билан узвий боғлиқлиги ҳамда қонунчилик техникаси талабларига тўла мувофиқлигини таъминлаш долзарб масалалардан биридир. Бу вазифанинг амалга ошишида қонун лоиҳаларини ҳуқуқий экспертизадан ўтказиш муҳим ўрин эгаллайди. Чунки, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов таъкидлаганидек, “Қонун қабул қилинаётганда уларни, албатта, тегишли ташкилотлар экспертизадан ўтказиши даркор. Шундан сўнгина биз, жаҳон андозаларига мос қонун қабул қилдик, дея оламиз”. Ҳуқуқий экспертиза тушунчасининг назарий ва амалий жиҳатларини ўрганиш учун экспертиза тушунчасини аниқлаб олиш мақсадга мувофиқ. “Экспертиза” лотинча сўз бўлиб, айнан сўзма-сўз таржимасида

“тажрибали” деган маънони англатади. Лекин жамият ҳаётида бир мунча кенгроқ маънода – ҳал этилиши махсус билим, кўникма ва амалий тажрибага эга мутахассисларни талаб этувчи муайян масала юзасидан олиб бориладиган тафтиш тушунилади. Мазкур ҳаракатларнинг барчаси қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг амалга ошишида муҳим аҳамиятга эга. Ҳолбуки, биз юқорида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг объекти сифатида, ушбу ҳуқуқни амалга оширишга қаратилган ҳаракатлар мажмуини тушуниш лозимлигини таъкидлаган эдик. Демак, бу борада экспертиза фаолиятининг аҳамияти беқиёсдир. Қонунчилик ҳужжатлари лойиҳаларининг экспертизаси деганда фақатгина ҳуқуқий экспертиза тушунилади, дейиш тўғри эмас. Иқтисодий, молиявий каби экспертизалар қонун ҳужжатларининг лойиҳалари юзасидан ҳам амалга оширилади. Масалан, иқтисодиёт соҳасига оид қонун ҳужжатлари лойиҳалари ижтимоий-иқтисодий соҳани бошқарувчи вазирликлар, давлат қўмиталари, идораларида хизмат қилувчи мутахассислар, ушбу соҳанинг етук олимлари томонидан экспертизадан ўтказилади. Молия вазирлиги тизимида, банк соҳасида, давлат биржаларида хизмат қилувчи мутахассис ходимлар молия ва банк-кредит соҳасидаги қонун ҳужжатлари лойиҳаларини молиявий экспертизадан ўтказиб бериши мумкин. Шулардан келиб чиқиб, қонун ҳужжатлари лойиҳалари экспертизасини ҳуқуқий экспертизага қараганда кенгроқ тушунча деб эътироф этиш мумкин. Бешинчи босқич – қонун лойиҳасини Қонунчилик палатасига киритиш босқичи. Қонун лойиҳаси қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти томонидан Қонунчилик палатасига киритилади. Шуни алоҳида қайд этиш лозимки, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи Қонунчилик палатасига фақат битта қонун лойиҳасини киритиш билан чекланмайди. Икки палатали парламент шаклланиб, Қонунчилик палатасининг беш йилдан ортиқ амалиётига кўра, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти томонидан қуйи палатага қуйидаги ҳужжатлар тақдим этилиши керак: – қонун лойиҳасининг концепцияси баён қилинган тушунтириш хати;

– қонун лойиҳасининг матни; – ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисидаги, шунингдек, қонун лойиҳаси киритилиши билан боғлиқ қонуларнинг ўз кучини йўқотган деб топиш тўғрисидаги қонун лойиҳаси; – ўзгартирилиши, қўшимчалар киритилиши, ўз кучини йўқотган деб топилиши ёки қабул қилиниши лозим бўлган қонуности ҳужжатларининг рўйхати; – моддий харажатларни талаб қиладиган қонун лойиҳалари учун молиявий- иқтисодий асослар; – давлат даромадларини камайтириш ёки давлат харажатларини кўпайтириш, шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети моддалари бўйича ўзгартиришларни назарда тутувчи қонунларнинг лойиҳалари юзасидан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг хулосаси; – коллегиал қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектининг қарори. Киритилган қонун лойиҳаси Қонунчилик палатаси девони томонидан рўйхатга олингандан сўнг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи амалга оширилган ҳисобланади. Аммо бу билан қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти билан Қонунчилик палатасининг ўзаро муносабатлари тугамайди. Киритилган қонун лойиҳаси Қонунчилик палатасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш бўйича зарур шартлар бажарилганлиги текширилади. Биринчидан , киритилган қонун лойиҳаси ва зарур ҳужжатлар ўрнатилган талабларга жавоб берадими?, иккинчидан , ҳақиқатан ҳам қонун лойиҳасини киритган шахс қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектими? - деган саволлар кўриб чиқилади. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти томонидан Қонунчилик палатасига киритилган қонун лойиҳаси қуйи палата томонидан қайтарилиши мумкин. Бунда Қонунчилик палатаси Кенгаши қонун лойиҳасини қайтариш тўғрисидаги қарорини асословчи хулоса билан қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектига юборади.

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти Қонунчилик палатаси эътирозлари ва таклифларини ҳисобга олган ҳолда қайта ишланган қонун лойиҳасини Қонунчилик палатасига қайта киритиш ҳуқуқига эга. Олтинчи босқич – қонунчилик ташаббуси субъекти қонун лойиҳасини Қонунчилик палатасида кўриб чиқилишида иштироки босқичи. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти ўзи киритган қонун лойиҳасини Олий Мажлис палаталарида тақдим этиш учун расмий вакилини тайинлаши мумкин. Ушбу вакил Олий Мажлис палаталарининг, уларнинг қўмита ва комиссияларининг мажлисларида қонун лойиҳаларини кўриб чиқишда иштирок этадилар ва зарур ҳолларда қўшимча ахборот берадилар. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш принципларига тўхталадиган бўлсак олимлар кўпинча қонун лойиҳаларини тайёрлашнинг жамоатчилик фикрини ўрганиш ва ҳисобга олиш, демократизм, ошкоралик, очиқлик, илмийлик каби принципларини кўрсатишади. Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш, бизнингча, жаҳон давлатлари тажрибасининг синовидан ўтган бир қатор асосий принципларга таянади. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари, аввало, ҳокимиятлар тақсимланиши принципи дан келиб чиқмоғи, Конституцияда белгилаб қўйилган ваколатлари доирасида мустақил, қатъият ва юксак масъулият билан фаолият юритмоғи лозим. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари хусусиятларидан келиб чиқиб қонун лойиҳаларини коллегиаллик принципи га асосан тайёрлашлари, ҳар бир субъект фаол иштирок этиб, жамият иродасини давлат қарори даражасида шакллантирмоғи лозим. Қонун лойиҳаларини тайёрлашда ҳар бир субъект халқ ҳокимиятчилиги , давлат суверенитети принцип ларига таяниши шарт. Қонун ижод этишда аждодларимиз яратган ҳаётий тажрибага, бой маданий ва маънавий меросга, миллий урф-одат ва анъаналарга ворислик, яъни тарихийлик принципи га таяниш мақсадга мувофиқдир.

Қонун лойиҳалари замирида ижтимоий адолат принципи устунлик қилиши керак. Айнан одиллик қонун ҳал этаётган муаммони ечишнинг, ижтимоий муносабатни тартибга солишнинг асосий мезони бўлиши керак. Айнан шунинг учун қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлмаган давлат органлари, фуқаролик жамияти институтлари (нодавлат нотижорат ташкилотлари, оммавий ахборот воситалари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари) ва фуқаролар ҳам ўзлари тайёрлаган қонун лойиҳаларини қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга субъектларга тақдим этишлари мумкин. Қонун лойиҳаларини умумхалқ муҳокамасига ҳавола этиш принципи . Ушбу принцип қонун ижодкорлигининг демократик асосда ташкил этилганлигидан далолатдир. Албатта, дуч келган лойиҳани халқ муҳокамасига тақдим этавериш тўғри бўлмайди. Жамиятнинг умумий тақдирига дахлдор муҳим қонунларнинг лойиҳаларинигина умумхалқ муҳокамасига чиқариш мақсадга мувофиқдир. Ўта муҳим, қисқа ва лўнда ишланган, жиддий муҳокамадан ўтказилган қонун лойиҳаларини умумхалқ овозига (референдумга) қўйиш ҳам мумкин. Шу ўринда, давлатимизда ўтган йилларда мобайнида мамлакат раҳбари томонидан бир қатор муҳим қонун лойиҳалари умумхалқ муҳокамасига қўйилганлигини таъкидлаш жоиз. Аммо, назаримизда, Ўзбекистон Республикасининг “Қонун лойиҳаларининг умумхалқ муҳокамаси тўғрисида”ги Қонуни1 12-13-моддаларига қонун лойиҳаларини умумхалқ муҳокамасига қўйиш ташаббусини амалга ошириш ҳамда қонун лойиҳаларининг умумхалқ муҳокамаси тўғрисидаги қарорни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси томонидан қабул қилиш механизмини аниқ белгилаш мақсадга мувофиқ ҳисобланади.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ёки унинг Кенгаши қонун лойиҳаларининг умумхалқ муҳокамаси жараёнида тушадиган таклиф ва мулоҳазаларни кўриб чиқиш ишларини ташкил этиш муддати ва тартибини белгилайди (ЎзР 03.12.2004 й. 714-II-сон Қонуни таҳриридаги қисм). Албатта, тайёрланаётган қонун лойиҳаларининг Конституцияга қатъий мос бўлишига эришиш талаб этилади. Шу боис Конституциянинг, сўнг эса қонунларнинг устунлигини собитқадамлик билан ҳаётга жорий этиш зарур. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари фаолиятларини амалга оширишда қонун устуворлиги принципига қатъий амал қилишлари лозим. Зеро Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов таъкидлаганидек, “қонуннинг устуворлиги – ҳуқуқий давлатнинг асосий принципидир. У ҳаётнинг барча соҳаларида қонуннинг қатъиян ҳукмронлигини назарда тутади. Ҳеч бир давлат органи, ҳеч бир хўжалик юритувчи ва ижтимоий- сиёсий ташкилот, ҳеч бир мансабдор шахс, ҳеч бир киши қонунга бўйсуниш мажбуриятидан халос бўлиши мумкин эмас. Қонун олдида ҳамма баробардир”. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари учун ҳам, ҳуқуқнинг бошқа соҳиблари, шунингдек барча юридик шахслар учун ҳам инсон (фуқаро) ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларининг устуворлиги принципи бирдек мажбурийдир. Ўзбекистон Президенти И.А.Каримов ўз асарларида таъкидлаганларидек, “ҳар қандай қонун, ҳаракат соҳасидан қатъи назар, ишлаб чиқилаётган ва муҳокама этилаётган пайтда инсоннинг асосий, бузилмас ҳуқуқларига қанчалик мос келишига алоҳида эътибор қаратиш зарур. Ана шу тамойилларга оғишмай риоя этган ҳолдагина биз чин маънодаги ҳуқуқий, адолатпарвар давлат қуришга эриша оламиз”. Мамлакатдаги энг муҳим ижтимоий муносабатларни, айниқса фуқароларнинг ҳуқуқий мавқеига тааллуқли масалаларни фақат қонун шаклидаги норматив-ҳуқуқий ҳужжат билан мустаҳкамлаш принципини

қўллаш; қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти ҳуқуқий (қонунчилик йўли билан) тартибга солиш эҳтиёжи мавжудлигини оқилона ҳисобга олиш зарур. Қонунчилик йўли билан тартибга солиш принципи мазмунининг яна бир жиҳати тўғрисида Ўзбекистон Президенти И.А.Каримов шундай дейди: “Баъзида шундай бўладики, қонун асосида қабул этилган жорий ҳужжатлар қонуннинг ўзидан ҳам кучлироқ бўлишга интилади. Бундай зарарли тажрибадан воз кечиш шарт. Қонун устуворлиги таъмин этилса, ҳуқуқий маданият тезроқ юксалса, жамиятнинг равнақи ҳам шунчалик тезлашади”. Демак, қонунчилик ташаббуси субъектлари шундай ҳолатларни аниқлаши ҳамда қонун устуворлиги принципини амалда таъминлаш борасида ваколати доирасида чора-тадбирларни амалга ошириши лозим. Ижтимоий тараққиёт талабларига мувофиқ равишда қонунчиликнинг мунтазам равишда янгиланиб ва жамиятдаги ижтимоий ўзгаришларга мослашиб бориш принципи . Қонунларнинг самарали амал қилишини таъминлаш учун муттасил тарзда уни тизимлаштириб (инкорпорация ва кодекслаштириш) бориш керак. Бу қонунчилик ҳужжатари тизимига батартиблик, уюшқоқлик, мутаносиблик ва динамик ҳаракатланиш сифатларини беради. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш фаолиятида илмийлик принципи га қатъий таянилмоғи даркор. Қонунчилик жараёни замонавий ҳуқуқ илми ва амалиёти ютуқларига асосланиб амалга оширилиши зарур. Жумладан, қонунларни шакллантириш ва баён этишда қонунчилик техникасини такомиллаштириб бориш ҳам катта аҳамиятга эга. Хулоса қилиб айтганда, қонун ижодкорлиги фаолиятининг муайян процессуал шаклдаги босқичлар асосида жамиятда вужудга келаётган жараёнлар ва уларнинг қонуниятларини ўрганиш асосида ҳамда жаҳон давлатлари тажрибасининг синовидан ўтган принципларга таянган ҳолда амалга оширилиши долзарб аҳамиятга эга ҳисобланади.

Адабиётлар: 1. Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси: Ўқув қўлланма / ЎзР 2. Адлия вазирлиги, Тошкент давлат юридик ин-ти. – Тошкент: ТДЮИ, 2004. – 46 б. 3. Одилқориев Х.Т. Икки палатали парламент.–Т.: ЎзР ИИВ Академияси. – 2005. – Б. 79. 4. Ющик А.И. Теоретические проблемы законодательного процесса. Автореф дисс. док. юрид. наук. – Киев, 5. Нормативного правового акта // Вестник Гуманитарного университета. Серия Право . – Москва , 2002. – № 1 (3). – 6. Одилқориев Ҳ.Т. Икки палатали парламент шароитида қонунчилик жараёни. – Тошкент: 7. Ўзбекистон, 2005. – 40 б.; Мудрая О.М. Конституционный статус субъектов права законодательной инициативы: Автореф дис. ... канд. юрид.наук. – Киев: Киевский нац. ун- 8. Исмоилов Н.М. Қонун ижодкорлиги жараёнида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг ўрнива аҳамияти // Демократлаштириш ва инсон ҳуқуқлари. – Тошкент, 2006. – № 2. – Б.3-4.;

O'xshashlar

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишнинг ташкилий ҳуқуқий механизми

Қонунчилик тизимининг принциплари

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг юридик табиати

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари доираси ва турлари

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи тушунчаси шакллари ва моҳияти