Xalqaro ekologik xuquq - Huquqshunoslik - Referatlar

Xalqaro ekologik xuquq

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80 KB

Ko'chirib olish

Xalqaro ekologik xuquq Reja: 1.Xalqaro ekologiya huquqi tushunchasi. 2.Atrof-muhitni xalqaro huquqiy muhofazalash tamoyillari. 3.Atrof-muhitni xalqaro o`uquqiy muhofaza qilish ob'yektlari. 4..Yer atmosferasi,yer atrofi kosmik fazosining xalqaro-huquqiy muhofazasi. 6.Atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida xalqaro tashkilotlarning faoliyati

1.Xalqaro ekologiya huquqi tushunchasi. Xalqaro ekologiya huquqi –ayrim davlatlar atrof-muhiti milliy tizimi va yuridik maqomi amal qilish doirasidan tashqaridagi atrof-muhitga turli xildagi har xil manbalardan yetkaziladigan zararning oldiri olish va bartaraf etishga doir davlatlar faoliyatini tartibga soladigan tamoyillar va normalar yig`indisi. Ekologiya huquqi manbalarining boshqa huquq sohasidagi manbalardan farqi yoki o`ziga xos tomoni-milliy ekologik qonunlarda xalqaro huquqiy me'yorlarni ko`proq aks etganligidadir. Atrof-tabiiy muhitni xalqaro miqyosda muhofaza qilish X1X asrning boshlarida yuzaga keldi. Avvaliga bo` masala ikki davlat o`rtasidagi tabiiy ob'yektlardan teng huquqli foydalanish ko`rinishida namoyon bo`lgan. Bunday ekologik munosabatlar ikki davlat o`rtasida to`zilgan umumiy shartnomalar tarkibidan joy olgan. 1913 yil 17-19 noyabrda Shveytsariyaning Bern shahrida bo`lib o`tgan xalqaro konferentsiya ekologik muammolarni xalqaro huquqning maxsus masalalari toifasiga ko`tardi. Insoniyat tarixida ekologik muammolar XX asrning o`rtalarigacha mahalliy yoki milliy masalalar doirasidan o`rin olgan.Bu davrgacha davlat va jamiyat xavfsizligicha yoki ularning bir me'yorda rivojlanishi va inson huquqlariga global ta'sir qiluvchi muammolar turkumiga faqatgina harbiy va siyosiy masalalar kirgan. XX asrning ikkinchi yarmida, ya'ni ikkinchi jahon urushi yakunlanishi va BMTning to`zilishi xalqaro xavfsizlikka tahdid solayotgan masalalar jumlasiga ekologik muammolarni ham kiritdi. Shu asrning 60-70 yillarida “sovuq urush”oqibatida yer kurrasidagi insonlar hayotiga tajovo`z solayotgan uch muammo-yadro to`qnashuvi,yoppasiga tarqaluvchi kasalliklar va uchinchi o`rinda ekologik muammolar qo`yilgan bo`lsa, 90-yillarga kelib ekologik muammo va ularni hal qilish masalasi yetakchi o`rinni egallab oldi. So`nggi vaqtlarda xalqaro “grand” uchrashuvlarida (Riode-Janeyro,1992; Stambul,1999..) aynan inson huquqlari va uni ta'minlab beruvchi asosiy omillardan biri bo`lgan-ekologik xavfsizlik masalasi ularning kun tartibida asosiy joyni

olmoqda. 1972 yil BMT ning kishilarni o`rab turuvchi atrof-muhit muammolariga bag`ishlangan maxsus Stokgolm (Shvetsiya) konferentsiyasida xalqaro ekologik tamoyillar va harakatlar rejasiga doir Dekloratsiya qabul qilindi. Bu anjumanda BMT ning atrof-muhit bo`tsicha dasturi – YuneP tashkiloti to`zildi va Bosh Assambleyaning rezolyutsiyasiga binoan uning Markaziy qarori Keniya poytaxti Nayrobi shahri etib tayinlandi.Stokgolm konferentsiyasi xalqaro-huquqiy munosabatlarni tartibga solishning asosiy ko`rinishlaridan biri –regional ekologik harakatlarga asos soldi. Hozirgi zamon xvlqaro ekologik hamkorlik uch yo`nalishda amalga oshirilmoqda: 1.Atrof-tabiiy muhitni muhofaza qilishning davlatlararo va millatlararo hamkorlik va ulardagi ijobiy tajribalarini keng targ`ib qilish ; 2.Ma'lum bir geografik mintaqa (region ) yoki cheklangan tegralarda tabiatni regional muhofaza qilishning ilmiy asoslangan chora – tadbirlarini ishlab chiqish va ularni amaliy tadbiq qilish ; 3.Global ekologik muammolarni yechimini topishdp BMTning idoralari, davlat va nodavlat tashkilotlar orqali universal yo`llarini ishlatish; Xalqaro tamoyillar -xalqaro xuquq sub'yektlari harakatlarining boshqaruv qoidalari . Xalqaro ekologik tamoyillar esa xalqaro hamkorlik ishtirokchilarining, ya'ni suyu'yektlarining atrof-muhitni muhofaza qilishi va xalqaro huquq ob'yektlaridan foydalanish borasidagi munosabat qoidalari.Bu qoidalar xalqaro huquq me'yorlari zamirida yotishi va o`zaro munosabatlarini huquqiy meyorlash va mexanizmini ishlab chiqishga yo`nalish beruvchi ko`rsatma tarzida xizmat qilishi kerak. BMT Nizomining 2- moddasida ko`rsatib o`tilgan va uning hamma a'zolari uchun majburiy hisoblangan xalqaro munosabat tamoyillari xalqaro ekologik tamoyillar zaminida yotadi. Xalqaro ekologik tamoyillar BMTning xalqaro atrof- muhitni muhofaza qilishi bo`yicha Stokgolm (1972) va biologik xilma-xillikni saqlash bo`yicha o`tkaziladigan Rio-de Janeyro (1992) konferentsiyalarida,

Yevropada xavfsizlikni ta'minlashning yakuniy Xelsinki hujjatida (1975) va Umumjahon tabiat Xaritasida o`z aksini topgan. 2.Atrof-muhitni xalqaro huquqiy muhofazalash tamoyillari. Xalqaro ekologik huquqiy tamoyillari quyidagilardan iborat. 1.Tabiiy resurslarga davlat suvepenitetligi. Bu tamoyilga binoat har bir xalqaro huquq sub'yekti xalqaro munosabatlarda o`z tabiiy boyliklaridan foydalanish va ularni muhofaza qilishni milliy qonunchilik asosida olib borish huquqiga ega. Bu tamoyilga binoan har bir mustaqil davlat tabiiy boyliklarni nafaqat egallash,foydalanish,Balki tasarruf qilish huquqidan to`la foydalanish imkoniyatini ochib beradi. 2.Davlatlar o`z yuridiktsiyasidan tashqaridagi atrof-muhitga zarar yetkazmaslik. Bu tamoyil 1960 yillarda oddiy bir xalqaro xuquq meyori sifatida ishlatilgan bo`lsa 1972 yil Stokgolm konferentsiyasida xalqaro ekologik hamkorlikning asosiy qoidalari toifasiga kirgizildi.BMT ning Nizomiga binoan har bir davlat yoki xalqaro huquq sub'yekti o`z hududi yoki nazorat doirasidagi harakatlari o`zga hudud yoki nazorat doirasida tuogan davlatlarga zarar yetkazmasligi va bular uchun javobgardir. 3.Insonlarning ekologik huquqining afzalligi. Bu tmoyil bevosita inson huquqlaridan biridir.Chunki yer yuzidagi barcha insonlar, ularning irqiy,milliy,diniy,ijtimoiy kelib chiqishlaridan qat'iy nazar yashash huquqiga egadirlar. 4.Hamma bosqichda ekologik nazoratlash tamoyillari. Yuqorida sanab o`tilgan halqaro xuquqiy qoidalarni amaliy tadbig`ini ko`zatib borish va kafillovchi institutlar tizimini yoritishni talab qiladi.Agarda xalqaro ekologik hamkorlik meyorlarini amaliy tadbiqi uning qatnashuvchilari yoki uchinchi bir vakolatli idoralar tomonidan nazorat qilinmasa, har qanday xalqaro hujjat deklorativ kurinishda bo`ladi va ular qog`ozda qolib ketadi. Bunday xalqaro nazorat institutini universal tarzda BMTning EKOSOS,YuneP, YENESKO, TMXI,JSST,XDK hamda MAGATE kabi umumiy yoki maxsus masalalar bo`yicha to`zilgan tashkilotlar yoki regional tarzdagi-OBES , ADA,

ABT,ADT,ASEAN kabi tashkilotlar olib borishi maqsadga muvofiq bo`ladi. 5.Ekologik axborot almashuvi erkinligi tamoyili. Xalqaro hamkorlik qatnashuvchilaridan o`z milliy chegaralarida yuz berayotgan atrof-tabiiy muhitning salbiy o`zgarishlari haqida vaqtida axborot berib boishni nazarda tutadi.Chunki ekologik jarayonlar ma'muriyat chegarani “tan olmaydi”ular qushni mamlakatning ekologik xavfsizlik darajasiga salbiy ta'sir etishi mumkinligini e'tirof etadi. Tezkor olingan axborot ekologik xavfni oldini oladi. 6.O`zaro ekologik konsultattsiyalash tamoyili. Bundan oldingi axborotlash tamoyilini davomi desak bo`ladi. Konsultatsiyalash yoki maslahatlash tamoyili – yuzaga kelgan ekologik inqiroz holatini keng yoyilishini oldini olish va uni bartaraf qilishning xalqaro strategik maqsad va taktik vazifalarini ani qlab olish, unga qarshi kurashishning chora-tadbirlari ko`lami va yo`llarini aniqlashtirishga imkon beradi. 7.Ekologik inqirozli holatda davlatlarning o`zaro-yordam ko`rsatish tamoyili. Davlatlarning o`zaro gumanitar yordam ko`rsatish oqibatida o`z milliy xavfsizligini ta'minlashga qaratilgan harakatlar toifasiga kiradi. Markaziy Osiyoda vujudga kelgan “Orol muammosi” ning hal qilishda yuzdan ziyod davlat yoki nodavlat tashkilotlarning ishtirok etishi va keyingi un yil mobaynida ularning yuz millionlab AQSh dollori miqdorida bizlarga moddiy yordam ko`rsatishlari bunday olijanob tamoyili amalda qullanilayotganligi aniq bir misol bo`la oladi. 8.Huquqiy-ekologik nizolarni tinchlik bilan hal qilish tamoyili. Xalqaro huquq sub'yektlari orasida ushbu nizolar orqali atrof-tabiiy muhitga yanada ko`proq zarar yetkazuvchi “sovuq urush ”larni yoki harbiy tuqnashuvlarni oldini olishga qaratilganidir.Zvmon talabi har qanday salbiy jarayonlarni diplomatik vositalar orqali hal qilish va davlatlarning butun kuchini o`ar qanday urushlarga emas,balki insonlarga xavf solayotgan ekologik inqirozga sarf qilishlarini da'vat qiladi. 3.Atrof-muhitni xalqaro o`uquqiy muhofaza qilish ob'yektlari. Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishning xalqaro-huquqiy obekti deb xalqaro- huquq subektlarining ekologik munosabatlar predmeti bo`lgan tabiiy obektlar,

ya'ni o`zining xususiyati, joylanishi va ahamiyati nuqtai nazardan biron bir davlat yuridiksiyasiga kirmaydigan va shuning uchun ham ikki va undan ortiq mamlakatlar yoki xalqaro-huquq subekt-lari mulki bo`lgan tabiiy obektlardir. Misol tariqasida Amudaryo va Sirdaryolarni olsak bo`ladi. Ular o`z tabiiy xususiyatiga va ahamiyatiga ko`ra ekologiya huquqining obektidir. Lekin ulardan huquqiy foydalanish va ularni muhofaza qilish faqatgina O`zbekiston Respublikasi tomonidan amalga oshira olinmaydi. Chunki bu ikki buyuk daryo Qirg`iziston, Tojikiston, Afg`aniston respublikalaridan boshlanadi va qo`shni Qozog`is-ton va Turkmaniston respublikalaridan oqib o`tadi. Bu daryolarning yuqori qismidagi suvlarni ifloslantirish yoki suv rejimini o`zgartirish albatta ular oqib o`tadigan davlatlarga salbiy ta'sir ko`rsatishi mumkin. Shuning uchun ham bunday obektlardan foydalanish va muhofa qilish xalqaro huquq manbalari orqali tartibga solib turiladi. Xalqaro ekologik-huquqiy obektlarning ikki turi: xalqaro-huquqiy muhofazalash obektlari va xalqaro-huquqiy tabiiy obektlar mavjud. Xalqaro-huquqiy muhofaza qilish obektiga - havo basseyni, fazo, dunyo okeani, Antarktika, ko`chib yuruvchi hayvonlar va qushlar kiradi. Xalqaro-huquqiy tabiiy obektiga - implementatsiya qilingan milliy qonunlar asosida muhofaza qilinadigan va ulardan foydalanadigan tabiiy obektlar kiradi. Ikki va undan oshiq mamlakatlar hududlarida joylashgan daryolar, ko`llar, dengizlar hamda xalqaro Qizil kitobiga kirgazilgan noyob va yo`q bo`lib ketayotgan o`simlik va hayvonot dunyosi turlari kiradi. Havo basseyni o`z ichiga Yerning atmosfera qatlamini qamrab oladi. Garchand uning muhofazasi milliy qonunlar bilan ham tartibga solinsada, lekin atmosfera qatlamidagi iqlim resurslari doimo sirkulatsiya (aylanma harakat)da bo`lgani uchun ham bu qatlamdagi barcha jarayonlar hech qanday ma'muriy chegaraga bo`ysinmaydi. Havo basseynining xalqaro muhofazasi asosan 4 yo`nalishda amalga oshiriladi: 1) iqlim va ob-havoga salbiy ta'sirning oldini olish;

2) atmosfera havosini ifloslantirishni davlatlararo tarqalishini oldini olish va bartaraf qilish; 3) ozon qatlamini yemirilishdan muhofazalash; 4) atmosfera havosini nazoratlash va tozalash borasidagi xalqaro hamkorlikni rivojlantirish. Global miqyosda havo basseynini muhofaza qilishda 1977 yilda qabul qilingan "Tabiiy muhitga harbiy va boshqa har qanday adovatli ta'sir qiluvchi maqsadlarda foydalanishni taqiqlash" hamda 1985 yilgi Vena va 1989 yilgi Bazel konvensiyalarini keltirib o`tish joizdir. Fazo havo basseynidan farqli, biron bir davlat yuridiksiyasiga kir-maydigan xalqaro-huquq obekti hisoblaniladi. Bu o`rinda 1963-yil BMT Bosh Assambleyasining "Kosmik kenglikdan foydalanishda davlatlar faoliyatining huquqiy prinsiplari Deklaratsiyasi" va 1967-yildagi "Fazo Kengligi, Oy va boshqa osmon jinalaridan foydalanish va ularni tadqiq qilishda davlatlar faoliyatining prinsiplari to`g`risida"gi kelishuvlarni misol qilib olsak bo`ladi. Bu xalqaro me'yoriy hujjatlarga muvofiq Fazo-umum insoniyat boyligi va undan foydalanishni faqatgina tinchlik yo`lida amalga oshirilishi hamda ularni ifloslantirish va unga salbiy ta'sir ko`rsatishga yo`l qo`yilmaydi. Ammo hozirgi kunda fazoni "zabt etgan" mamlakatlar undan millitaristik yo`lda foydalanishni to`xtatayotganlari yo`q. Fazoda minglab harbiy -shpion fazo kemalari uchib yuribdi. 3,5 mln.dan oshiq turli ko`rinishdagi fazoviy chiqitlar mavjud va ular erkin harakatdir. Dunyo okeanlari Yer sharining 3/2 qismini band etgan holda, butun suvlarning 97% o`zida mujassamlashtirgan. Ular nafaqat arzon va qulay transport yo`li , balki oziq-ovqat maskani hamda Yerdagi hayotni ushlab turuvchi yetakchi omil hamdir. Chunki atmosfera havosidagi 70% kislorod okeanlardagi fitoplanktonlarning fotosintez jarayonlarida qatnashuvi orqali yuzaga keladi. Dunyo okeani suvning ekologik tizimdagi katta aylanishi jarayonida faol qatnashadi va u "tozalovchi filtr" bo`lib xizmat qiladi. Dunyo okeanlaridan foydalanish hech qaysi davlatning yuridiksiyasiga kirmaydi va shuning uchun ham uning muhofazasi xalqaro huquqiy me'yorlarning amaliy samaradorligiga

to`g`ridan to`g`ri bog`liqdir. Dunyo okeanlarini huquqiy muhofazalash shu kunda qo`yidagi yo`nalishlarda olib borilmoqda: - ximik va radioaktiv moddalardan, neft va neft mahsulotlaridan ifloslanishini oldini olish; - harbiy maqsadlarda okeanlardan foydalanishni to`xtatish; - okean faunasi va florasini saqlab qolish, qayta tiklash va takroriy ishlab chiqarish; - okean resurslaridan o`ta samaradorlik bilan foydalanish va hokazo. 1963 yilda qabul qilingan "Atom qurolini sinovdan o`tkazishni uch sferada taqiqlash to`g`risida"gi shartnomaga bino hech qaysi bir davlat okeanda o`z qurollarini sinashlari mumkin emas. 1954, 1962, 1969, 1971, 1972-yillarda qabul qilingan Dunyo okeanini muhofaza qilishga qaratilgan bir qator Konvensiya va Qaydnomalarga binoan kemalardan inson va jonli mavjudga ta'sir qiluvchi neft va boshqa mahsulotlarini oqizish, tashlash qat'ian man qilinadi va ularga yetkazilgan moddiy va ma'naviy zarar uchun javobgarlik belgilangan. Keltirilgan zararni iqtisodiy qoplash maqsadida har bir kema va kompaniyalar sug`urtalanishi va moliyaviy hujjatga ega bo`lishi kerak. 1990-yildan boshlab AQSH portlariga faqatgina ikki qavatli korpus-ga ega bo`lgan neft tankerlarining kirishiga ruxsat beriladi. Chunki dengiz va okeanlarning ifloslanishida neft tankerlarining "xizmati" juda katta. Masalan, 1973-yili talofatga uchragan "Amoko Kazus" supertankeridan 220 ming tonna, 1989-yili Ispaniya supertankeridan 217 ming tonna neft okeanga oqizilgan. 1989- yil Alyaska qirg`oqlarida dengiz riflariga urilgan "Ekason Valdiz" kemasidan oqizilgan neftni tozalash uchun 2 mlrd. amerika dollari sarf qilingan. 1967-yilda Liberiya tankeri falokati Angliya va Fransiya davlatlarining 180 kilometrlik masofada qirg`oq bo`yini ifloslantirgan. Okeanlar uchun yana bir katta xavf to`g`dirayotgan ifloslanish omili - radioaktiv chiqitlarni okeanlarga tashlash va joylashtirish. Atom floti va atom sanoatini yo`lga qo`yilgan mamlakatlar tomonidan yiliga minglab tonna miqdorida

o`ta xavfli bo`lgan radioaktiv chiqitlar dunyo okeanlariga tashlanmoqda. Antarktika - hech qaysi bir davlat yuridiksiyasida kirmaydigan va xalqaro- huquqiy me'yorlar bilan tartibga solib turiladigan Yer kurrasidagi eng sovuq, oltinchi qit'a. Bu qit'ani muhofaza qilish va undan foydalanish Antarktika to`g`risidagi shartnomaga ko`ra (1959-yil) olib boriladi. Shartnomaga ko`ra Antarktikadan ilmiy maqsadlarda erkin foydalaniladi; va harbiy yo`nalishdagi har qanday harakatlar bu qit'ada man qilinadi, ulardagi dengiz va kuruqlik hayvonlaridan foydalanish va ularni muhofa-zasiga doir maxsus "Antarktika havzasidagi hayvonot dunyosini muhofaza qilish to`g`risida"gi konvensiyaga muvofiq amalga oshiriladi. BMT ning YUNEP tashkiloti Antarktikadagi ekologik munosabatlarni tartibga solishni kuzatib boradi. Xalqaro Qizil kitob – 1972-yili noyabr oyida bo`lib o`tgan BMT YUNESKO tashkilotining konferensiyasida qabul qilingan "Umumjahon madaniy va tabiiy merosini muhofaza qilish to`g`risida"gi konvensiyaga muvofiq tuzildi. Unda Yer kurrasida noyob va yo`qolish xavfi ostida turgan o`simlik va hayvonot dunyosi turlarining biologiyasi, tarqalishi, yo`qolib ketish sabablari va muhofaza qilish choralari ko`rsatib o`tilgan. Xalqaro tabiatni qo`riqlash ittifoqi Qizil kitob uchun ma'lumotlarni 1949 yildan beri to`playdi va 1966-yili "Red Data Book" nomi bilan ingliz tilida chop etdi. XX asrning 80-yillarning boshiga kelib sut emizuvchilar-ning 236, qushlarning 485, sudralib yuruvchilarning - 141, baliqlarning- 194 turlari Qizil kitobga kiritildi. Hozirgi kunda ularning soni 2 karragacha ko`paygan. Xalqaro Qizil kitobga kiritilgan flora va fauna dunyosi turlari qaysi bir mamlakat hududida yashashidan qat’i nazar ular muhofaza qilinishlari va xalqaro tashkilotlar tomonidan nazorat ostida bo`lishlari kerak. Ko`chib yuruvchi hayvonlar va qushlarning vaqtinchalik yashash makoni bo`lgan botqoq, ko`l, daryo yoki landshaftlar alohida muhofaza qilinadigan tabiiy obektlar toifasiga kirgazilishini xalqaro huquqiy normalar talab qiladi. YUNESKOning "Kishilar va biosfera" xalqaro dasturida muvofiq O`zbe-kistonda yangi ko`rinishdagi - biosfera qo`riqxonasi tashkil etildi.

Bo`linadigan tabiiy resurslarga doimo yoki vaqtinchalik ikki va undan oshiq mamlakatlar hududlarida joylashgan dengiz (Boltik, Oxota, Xitoy), daryo (Dunay, Sirdaryo, Amudaryo), ko`llar (Buyuk ko`llar, Kaspiy, Orol) kiradi. Bo`linadigan tabiiy resurslarni huquqiy tartibga solish asosan undan manfaatdor mamlakatlar o`rtasidagi manbalarga tayangan holda amalga oshiriladi. Bu me'yoriy hujjatlarda ulardan foydalanish, ularni muhofaza qilish, ularga oid nizolarni xal qilish, to`lovlar, takroriy ishlab chiqarish masalalari aks etadi. Boshqaruv organi sifatida turli shakldagi ekologik komissiya yoki komitetlar tuziladi. Masalan, Orol ko`li va uning havzasi bo`yicha Markaziy Osiyo davlatlarining "Orolni qutqarish" doimiy ko-missiyasi ishlab turibdi. 1995-yil BMTning Orol havzasiga bag`ishlangan maxsus xalqaro konferensiyasida Nukus deklaratsiyasi, 1997 yil 28 fevralida Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining Almati uchrashuvida Almati deklaratsiyasi qabul qilindi. "Orol dengizini qutqarish" xalqaro jamg`armasi tashkil etildi va qatnashuvchi mamlakatlar (O`zbekiston, Qozog`iston, Tojikiston, Turkmaniston respublikalari) yillik badallari mamlakat budjetidan 0,3 % miqdorida belgilandi. Orol dengizi suvini to`yintirib turuvchi ikki daryo - Amudaryo va Sirdaryolar ham xalqaro -huquq obekti hisoblaniladi. Ulardan foydalani-shni tartibga solishni "Basseynlar bo`yicha komissiyalar" ko`rib chiqadilar va har yili, sharoitga qarab, xalqaro huquq subektlarining foydalanish bo`yicha aniq bir me'yoriy hujjatlarni qabul qiladilar. 4..Yer atmosferasi,yer atrofi kosmik fazosining xalqaro-huquqiy muhofazasi. Xalqaro ekologik-huquqiy javobgarlik - xalqaro huquq subektlari (davlatlar, xlqaro tashkilotlar va transmilliy korporatsiyalar)ning atrof muhitga yetkazadigan zararini oldini olish yoki yetkazilgan zararni qoplash yuzasidan kelib chiqadigan xalqaro-huquqiy me'yorlar va ularga monand ravishdagi huquqiy munosabatlarning iqtisodiy-huquqiy kompleksi. Xalqaro huquq subektlarining ekologik zararli yoki xilof harakatlari, ularning o`z iqtisodiy, ijtimoiy, harbiy, texnologik, rekratsion va shu kabi xo`jalik

faoliyatlari natijasida kelib chiqadigan atrof muhit muhofazasiga zid bo`lgan harakat yoki harakatsizliklari. Agarda davlatlar, xalqaro tashkilotlar va transmilliy korporatsiyalar faoliyatlari BMT va uning ixtisoslashgan tashkilotlari yoki regional ekologik tashkilotlar tomonidan belgilangan atrof tabiiy muhit holatining huquqiy me'yorlar doirasida bo`lsa, bu holat ushbu subektlarning Yer tabiati oldidagi iqtisodiy- ekologik javobgarligini paydo qiladi. Buni ularning tabiat va qolaversa kelajak avlodlar oldidagi moddiy va ma'naviy javobgarligi deyish mumkin. Bunday javobgarlikni V.V. Petrov (1995, 1997), A.N. Nigmatov (1999) iqtisodiy-ekologik javobgarlik deb nomlashgan. Iqtisodiy-ekologik javobgarlik ona tabiatga yetkazilgan zararni qoplash yuzasidan amalga oshiriladigan iqtisodiy tadbir bo`lib, uning ishtirokchi subektlari umumjahon, regional yoki subregional turdagi ekologik jamg`armalarga muntazam ravishda to`lanadigan badal to`lovlari orqali undirib olinadi. Lekin hech qanday hollarda va hech qanday sabab-oqibatlarda bunday ekologik badal to`lovlari umumiy iqtisodiy yoki ijtimoiy ko`rinishdagi jamg`armalar orqali amalga oshirilmasligi kerak. Chunki umumiy "qozonga" tushgan osh "ekologik cho`michga" ilinmay qolishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi, biz yuqorida aytib o`tganimizdek iqtiso-diy- ekologik javobgarlik bo`yicha badal to`lovlarini BMT qoshidagi xalqaro ekologik jamg`armasiga, MDHning xalqaro ekologik jamg`armasi-ga hamda Markaziy Osiyo davlatlarining Orolni qutqarish jamg`armasiga ma'lum bir belgilangan foiz asosida o`tkazib turadi va bu bilan atrof tabiiy muhitga yetkazilgan me'yoriy zararni qoplab boradi. Ayrim kosmik fazoni o`zlashtirishga oid dasturlarni bajaruvchi davlatlar, birlashmalar va xalqaro tashkilotlar 1972-yilda qabul qilingan "Kosmik kemalar orqali zarar yetkazish Konvensiyasi"ning 2-moddasiga binoan tabiatga yetkazilgan zararni qoplashlari kerak. Ekologik-huquqiy javobgarlik - xalqaro ekologik obektlardan universal, regional va ikki davlat o`rtasida belgilangan xalqaro huquqiy me'yorlardan oshirib

foydalanish yoki ularni buzish orqali atrof muhitga yetkazilgan zararni qoplash orqali kelib chiqadigan va xalqaro-huquq subektlariga qo`llaniladigan noqulay moddiy va siyosiy sharoitlarni majburiy kechinmasi yoki ularni yuridik javobgarlikka tortilishi. Yuridik javobgarlikning noqulay moddiy kechinmasi yoki moddiy javobgarligi ekologik ziyon ko`rgan davlatlarga yoki davlatlar yuridiksiya-sida bo`lmagan ekologik obektlarga (xalqaro ekologik tashkilotlar orqali) yetkazilgan zararni moliyaviy (reparatsiya), natural holda (restutitsiya) yoki almashtirish (substitutsiya) orqali qoplashga tushunamiz. Xalqaro ekologik-huquqiy javobgarlikning moddiy qoplanishi "resto-ratsiya" usulini, ya'ni ma'lum bir tabiiy obektni yoki moddiy obektni huquqbuzar subekt tomonidan to`liq tiklab berilishini, qo`llash ham mumkin. Masalan, tuproq unumdorligini, suv tozaligini yoki eroziya oqibatida buzilgan uyni xalqaro subekt tomonidan tiklab berish. Milliy ekologik javobgarlikdan xalqaro ekologik javobgarlikning asosiy farqi ularda qo`llaniladigan sanksiyalardadir. Xalqaro huquq subektlarini ozodlikdan mahrum qilish, kam ish haqi to`lanadigan daraja-ga tushirib qo`yish, mol-mulkini musodara qilish, ma'muriy jazo turlariga tortish imkoniyati yo`qligi jazo sanksiyalarini boshqacha turlarini qo`llashni taqazo qiladi. Xalqaro ekologik-huquqiy javobgarlikda aybdorlarga nisbatan noqulay siyosiy kechinmalarni qo`llash sanksiyasi mavjud. Bunday jazo turi xalqaro tashkilotlar yoki ularning sudlov organlarining qarorlariga muvofiq amalga oshiriladi. Natijada aybdor deb topilgan xalqaro subekt xalqaro tashkilotlar safidan chiqariladi va ularga nisbatan turli ko`rinish-dagi yoki shakldagi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, madaniy, harbiy, ekologik "boykot" e'lon qilinadi. Bunga yaqqol misol qilib BMTning Iroq respub-likasiga nisbatan bir necha yildan beri qo`llayotgan iqtisodiy "boykot"ini olsak bo`ladi. Rossiya Federatsiyasiga qarashli 2000-yil fevral oyida "Volga-Don" mazut tashuvchi daryo kemasi Bosfor bo`g`ozida Iroq xom-ashyosini olib ketayotganda ushlandi va yoqilg`i konfiskatsiya qilindi hamda kema qarashli kompaniyaga katta jarima solindi. Iroq Respublikasi urushni targ`ib

qilish va yadro qurolini yaratish orqali tabiatga va inson hayotiga tajovuz solayotgan harakatlari uchun xalqaro Gaaga sudi qarori bilan siyosiy sanksiyaga tortildi. Ammo yurisprudensiyada qo`llaniladigan asosiy prinsiplardan biri "Huquqbuzarliklar uchun jazoning muqarrorligi" xalqaro-ekologik javobgarlikda hanuzgacha to`lig`icha qo`llanilmayapti desak bo`ladi. Eng nufuzli xalqaro sudlov organi - BMT ning xalqaro Gaaga sudi 1945-yil BMT bilan bir vaqtda faoliyat yuruaza boshladi. Uning a'zolari Bosh Assambleya tomonidan 5-yil muddatga saylanadilar. BMT Nizomi-ning 99-moddasiga binoan Gaaga sudi Xavfsizlik Kengashiga xalqaro ekologik masalalarga doir va ekologik xavfsizlikni saqlash bo`yicha har qanday masalalarni xal qilish doir takliflar bilan chiqishga huquqlidir. Lekin, xalqaro ekspertlarning ma'lumotlariga ko`ra, Yer kurrasida davlatlar yoki transkontinental kompaniyalar tomonidan sodir etilayotgan huquqbuzarliklarni bor yo`g`i 7-8% xalqaro sudlov organlari tomonidan ko`rib chiqilmoqda. Vaholanki, ularning hammasi ham yetarlicha javob-garlikka tortilmayaptilar, tabiatga yetkazilgan zararni qoplash esa uzoq muddatga cho`zilib ketmoqda. Gaaga sudidan tashqari bir qancha regional va subregional toifadagi xalqaro sudlar mavjud bo`lib, ular 200 dan ziyod ikki va ko`p tomonlama imzolangan shartnoma va kelishuvlarga binoan xalqaro ekologik javob-garlik sanksiyalarini ishlatsalar bo`ladi. Bunda davlatlar o`zlarining milliy qonun me'yorlarini yoki xalqaro tashkilotlarning Nizomlarini "ro`kach" qilib ko`rsatishlari aslo inobatga olinmasligi kerak. Chunki, xalqaro ekologik huquq prinsipiga binoan, atrof tabiatni muhofaza qilishda xalqaro huquqiy-me'yoriy normalar milliy yoki ixtisoslashgan ichki normalarga nisbatan ustuvorlikka egadir. Undan tashqari xalqaro shartnoma va kelishuvlarda ekologik-huquqiy javobgarlik umuman inobatga olinmagan, agar olingan bo`lsa ham davlatlarning u yoki bu tabiiy obektlarni muhofazasiga qaratilgan xolos. Shuning uchun ham bunday javobgarlik me'yorlari birlamchi me'yorlar toifasiga kirib, huquqbuzarlarni yuridik javobgarlikka tortish uchun yetarli asos bo`la olmaydi.

MDH va Markaziy Osiyo davlatlari o`rtasida tuzilgan bir qator xalqaro- huquqiy hujjatlarda yuridik javobgarlikni qo`llash turi aniq bir tabiiy maydon yoki makon bo`yicha me'yori ko`rsatib o`tilmagan. Hanuz-gacha ekologik-huquqiy manba sifatida ular orasida javobgarlik Konven-siyalari imzolangan. Moddiy va siyosiy sanksiyalar turi, miqdori va ularni undirish yoki ishlatish mexanzmi yo`q. Ularni amalga oshiruvchi nazorat, inspeksiya va sudlov organlarini tuzish shu kunning kechiktirib bo`lmaydi-gan dolzarb vazifalardan biridir. Xulosa qilib aytganda insonlarning yagona yashash makoni bo`lgan Yer sharining ekologik xavfsizligini ta'minlash biron bir davlat, tashkilot yoki uyushmalarning sayl-harakatlaridan boshlanadigan, lekin butun dunyo hamjamiyatining birgalikdagi izchil ekologik siyosatni olib borishi-ga iqtisodiy va huquqiy mexanizmni ishlab chiqishiga, ijtimoiy va madaniy muhitni yarata olishiga bog`liq bo`lgan masalalar toifasiga kiradigan dolzarb muammodir. 6.Atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida xalqaro tashkilotlarning faoliyati Umuminsoniyat qadriyatlaridan biri bo`lmish Yer kurrasidagi atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish va xalqaro tabiiy resurslaridan samarali foydalanishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ygan ekologik tashkilotlar, muassasalar va idoralar o`zlarining faoliyat doirasiga ko`ra universal va regional (mintaqaiy) turlarga ajratiladilar. Universal, ya'ni faoliyat doirasiga ko`ra turli toifadagi, siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish yo`nalishidagi hamda dunyoning barcha mintaqalardagi davlatlarning ekologik munosabatlariga qaratilgan xalqaro tashkilotlarga BMT va uning ixtisoslashgan muassasalari kiradi. BMT 1945 yil 25 oktabrdan buyon faoliyat yurgazib kelayotgan eng nufuzli xalqaro davlatlararo tashkilot bo`lib, o`z oldiga davlatlar o`rtasida tinchlik va xavfsizlikni saqlash, mustahkamlash va o`zaro hamkorlikni rivojlantirish maqsadini qo`yadi. Atrof muhitni muhofaza qilish masalasi BMTning Nizomidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Bosh Assambleya - BMTning eng yuqori toifadagi organlaridan bo`lib, u

xalqaro masalalarga doir hamma dolzarb masalalarni kun tartibiga kirgazadi. Keyingi 20-30-yil mobaynida Bosh Assambleyaning kun tartibi-ga ko`pincha ekologik masalalar ham kirgazildigan bo`lib qoldi. Bosh Assambleya atrof muhit muhofazasiga doir muammolar yuzasidan unga a'zo davlatlar va Xavfsizlik Kengashiga tegishli tavsiyalar berishga haqli-dir. Shuning uchun ham Bosh Assambleya sessiyalarida yirik jamoat, davlat va siyosiy arboblarning ma'ruzasi tinglanadi va unga muvofiq xulosalar qilinadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov BMT Bosh Assamb- leyasining 48 va 50-sessiyalarida so`zlagan nutqlarida jahon hamjamiyati-ning diqqat e'tiborini Orol dengizining qurib borayotganligiga va uning oqibatida kelib chiqayotgan ekologik inqirozli holatga qaratdi. Natijada 1995 yil 18-20 sentabrda BMT rahbarligida Orol muammolariga bag`ish-langan xalqaro konferensiya o`tkazildi. BMT ning ekologik tadbirlari, uning asosiy organlari yoki yordamchi idoralari orqali amalga oshiriladi. Bosh Assambleya qoshidagi BMTning Iqtisodiy va ijtimoiy kengashi (EKOSOS) ma'lum bir turdagi aniq vazi-falarni bajaradi. Ular toifasiga ekologik masalalar ham kiradi. Ekologik masalalar uning rahbarligi ostidagi qo`mita va komissiyalar vazifasiga yuklatilgan. Ulardan biri Tabiiy boyliklar qo`mitasi-ekologik vazifalarni bajarishda alohida o`rin tutadi. EKOSOS o`zining qo`mita va komissiyalar faoliyatini umumlashtirib Bosh Assambleyaga tavsiyanomalar beradi va konvensiyalar tayyorlaydi, o`z huquq doirasida xalqaro ekologik konferen-siyalar chaqiradi, ixtisoslashtirilgan tashkilotlar bilan birgalikda ekologik bitimlar tuzadi. Aniq bir turdagi ekologik masalalarni BMTning ixtisoslashtirilgan tashkilotlari olib boradi. Ixtisoslashtirilgan tashkilotlar BMT Nizomining 57- moddasiga muvofiq davlatlararo tuzilgan bitimlar orqali tashkil etiladi va o`zlarining ta'sis hujjatlariga binoan bevosita yoki bilvosita ekologik masalalar bilan 63-moddasida ko`rsatib o`tilgan qoidalarga asoslangan holda shug`ullanadilar. BMT qoshida faoliyat ko`rsatayotgan 16 dan ziyod ixtisoslashgan tashkilotidan quyidagilari atrof tabiiy muhit muhofazasiga doir masalalar bilan

bevosita shug`ullanadilar. YUNEP - BMTning atrof muhit bo`yicha dasturi 1972-yil 15-dekabr-da tashkil topgan bo`lib, u Afrika qit'asidagi Keniya davlatining poytaxti Nayrobi shahrida bosh shtabi joylashgan. Bosh Assambleya rezolyutsiya-siga muvofiq tashkil etilgan. YUNEP ning uchta bo`limi - boshqaruvchilar Kengashi, atrof muhit muhofazasini muvofiqlashtiruvchi Kengash va atrof muhit Jamg`armasi mavjud. Xal qiluvchi masalalar boshqaruvchilar Kengashi tomonidan ko`rib chiqiladi va amalga oshiriladi. Shu kunda uning kun tartibiga 8 yo`nalish bo`yicha ekologik masalalar kirgazilgan: - atrof muhit sanitariyasi, aholi punktlari va kishilar salomatligi; - yer va suv muhofazasi, saxrolanishni oldini olish; - okeanlarni muhofaza qilish; - tabiat, yovvoyi hayvonlar va genetik resurslar muhofazasi; - energetik muammolar; - ekologik o`quv va mutaxassislarni tayyorlash; - tabiiy resurslar savdosi, iqtisodi va texnologiyalar; - xalqaro va milliy qonunchilikni kodifikatsiyalash va unifikatsiya-lash. YUNEP va ayrim rivojlangan mamlakatlar yordamida O`zbekiston Respublikasida biologik xilma-xillikni saqlashning milliy dasturi va 10 dan ziyod milliy ekologik qonunlar ishlab chiqildi. O`zbekistonda ekolo-gik axborot tizimi YUNEP/GRID - ARENDAL (Norvegiya) loyihasi tayyorlandi. O`zining ekologik funksiyalari bilan YUNEP ga yaqin bo`lgan BMT tashkilotlaridan biri YUNESKO, ya'ni madaniyat, fan va moarif masalalari bo`yicha tashkilot. YUNESKO 1948-yil tashkil topgan va uning Nizomiga muvofiq atrof tabiiy muhit muhofazasiga doir quyidagi masalalarni xal qilishda faoliyat yurgazadi: - 100dan ortiq mamlakatlar ishtirok etadigan xalqaro ekologik dasturlarga rahbarlik qilish. Shular qatorida O`zbekiston Respublikasida faoliyat yurgazib kelayotgan "Inson va biosfera" (MAB), Tabiat muhofa-zasiga doir xalqaro maorif dasturi, Xalqaro gidrologik dastur (1995 yildan buyon YUNESKO va Germaniya

fan va texnologiyalar vazirligi loyihasiga binoan Orol dengizi atrofidagi yer usti va osti suvlarini baholash va modellashtirish ishlari olib borilmoqda) va hokazo; - tabiiy obektlar muhofazasini hisobga olish va tashkil etish. Shunga asosan Yer kurrasining turli burchaklarida biosfera qo`riqxonalari tashkil etilgan. Biosfera qo`riqxonalarini tashkil qilish, ularda atrof muhitga inson faoliyatining ta'sir etish darajasining monitoringini olib borish YUNESKOning universal dasturi asosida amalga oshiriladi. O`zbekiston hududida 1995-yildan buyon Chotqol tog`-o`rmon biosfera qo`riqxonasi yagona biosfera qo`riqxonalar tizimida ishtirok etib kelmoqda. Ammo uning faoliyati YUNESKO dasturining 3 tabaqali tegralash bo`yicha qo`riqxona ishini tashkil qilish talabiga xanuzgacha javob bermaydi. Biosfera qo`riqxonasi-qo`riqxona, bufer (himoya) va yadro tegralariga ajratilmagan. Qo`riqxonadagi bunday tashkiliy ishlarni amalga oshirish ma'lum darajadagi moliyaviy qullab quvvatlashni taqazo qiladi, albatta. Jahon sog`liqni saqlash tashkiloti (JSST) eng birinchilar qatori tuzilgan (1946- yil) BMT ning tashkiloti bo`lib, u atrof tabiiy muhitning salbiy o`zgarishi natijasida insonlar salomatligi holati, uni saqlash va mustahkamlashga o`z faoliyatini qaratadi. JSST quyidagi ekologik vazifalarni amalga oshiradi: - atrof tabiiy muhitning sanitar-epidemologik monitoringini olib borish; - atrof muhit holatiga qarab kishilarda kasalliklarni kelib chiqishi va tarqalishi bo`yicha ma'lumotlar to`plash va ularni umumlashtirish; - atrof muhitning sanitar-gigiyenik ekspertizasini olib borish va uning sifatiga baho berish; - shaharlarda inson salomatligi masalalarini tadqiq qilish; - rekreatsion tabiiy mintaqalar va ularda aholini xordiq chiqarish chora- tadbirlarini olib borish. FAO-oziq-ovqat va qishloq xo`jaligi tashkiloti 1945 yilda tuzilgan bo`lib, uning qarorgohi Rim shahrida FAOning ekologik faoliyati xalqaro tabiiy resurslardan oqilona va samarali foydalanish orqali Yer yuzida kundan kunga ko`payib borayotgan aholini oziq-ovqatga bo`lgan talabini qondirish. FAOning sayl harakati orqali "Dunyo tuproq xaritasi" tuzilgan, "Umumjahon tuproq

xartiyasi" qabul qilingan, aholini joylashtirish, oziq-ovqat muammolari, saxrolanishga qarshi qurash, suv resurslarini tejash va ulardan oqilona foydalanish mavzusidagi bir qator xalqaro anjumanlar o`tkazmoqda. Huqumatlararo dengiz kengashi tashkiloti (XDK) 1948 yilda tuzilgan bo`lib, uning qarorgohi London shahrida. XDK dunyo okeani va dengiz-larda suv transportidan foydalanishning ekologik xavfsizlik darajasini ta'minlab berishda faol ishtirok etmoqda hamda ularning ifloslanishiga qarshi kurash bo`yicha bir qator konvensiyalar ishlab chiqqan. Bu tashkilot o`z tarkibiga 100dan ziyod mamlakatlarni birlashtirib, dengiz suvlarini muhofazasiga doir asosiy xalqaro prinsiplar va uning siyosatini olib boradi. JMT-Jahon meteorologik tashkilot 1947-yilda tuzilgan bo`lib, uning qarorgohi Jeneva shahrida. JMTning maqsadi insonlarning xo`jalik faoliyatini planetamiz iqlimiga ta'sir ko`rsatish darajasini tadqiq qiladi va ularga oid materiallar to`playdi. U atrof muhitning global monitoring tizimi (AMGMT) bo`yicha JMT, JSST, FAO, YUNESKO tashkilotlari bilan hamkorlikda faoliyat yurgazadi. Bu tizimni YUNEP tashkiloti muvofiq-lashtirib turadi. AMGMT harakatdagi 5 dasturni muvofiqlashtirib turadi: - atmosfera havosi holatining monitoringi; - ifloslantiruvchi moddalarning uzoq masofalarga ko`chirish; - inson salomatligi; - Dunyo okeanlari; - quruqlikdagi resurslarni tiklash. O`zbekiston Respublikasi AMGMT dasturi bo`yicha tuzilgan "Iqlimni o`zgarishi to`g`risidagi Konvensiya"ga 1993-yildan boshlab a'zo. Hozirgi kunda ushbu Konvensiyani 59 mamlakat ratifikatsiya qilgan. 1996-yil 12-14-noyabrda Toshkent shahrida o`tkazilgan ushbu Konvensiya bo`yicha seminar yig`ilishida quyidagi masalalar ko`rib chiqildi: - iqlimni o`zgarishi to`g`risidagi Konvensiya bilan Markaziy Osiyo davlatlari va nodavlat tashkilotlarini tanishtirish; - Konvensiyaga qo`shilmagan mamlakatlarni jalb qilish;

- Markaziy Osiyo davlatlariga BMT, xususan YUNEP ning yordam ko`rsatish yo`llarini aniqlash; - Uzboshgidromet va boshqa respublikalar gidrometeorologik xizmatlaridan arid (quruq) iqlim sharoitlarida iqlimga sanoat ta'sirini aniqlash metodikalarini takomillashtirish. BMTning Tabiiy ofatlarni bartaraf etishga yordam ko`rsatish bo`yicha byurosi - (YUNDRO) turli davlatlar va tashkilotlarga tabiiy ofat natijasida yuzaga kelgan ekologik inqiroz holatida yordam ko`rsatishni tashkillashtiradi va olib boradi. Byuro Yer yuzasida sodir bo`layotgan tabii ofatlar bo`yicha ma'lumotlar bankiga va har bir salbiy ekologik jarayonni oldini olishning aniq tadbirlarini qo`llash tavsiyanomalariga ega. 1948-yilda tashkil topgan Tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza-lash xalqaro ittifoqi (TMXI) nodavlat tashkiloti 100dan ziyod davlat va 500 dan ziyod nodavlat tashkilotlarni a'zo qilib olgan. TMXIning asosiy vazifasi unga a'zo bo`lib kirgan mamlakatlar va ularda faoliyat yurgazayot-gan tashkilot, birlashma, uyushma va fuqarolarning ekologik hamkorligini yanada rivojlantirish. Bu tashkilot quyidagi masalalar bo`yicha faoliyat yurgazadi: - tabiiy o`simlik va hayvonot dunyosi hamda ekotizimlarni saqlab qolish; - noyob va yo`qolib borayotgan o`simlik va hayvonot dunyosi turlarni hamda tabiiy yodgorliklarni saqlab qolish; - qo`riqxona, rezervatsiya, milliy tabiiy bog`larni tashkil qilish; - ekologik o`quvni tashkillashtirish. TMXI tashabbusi bilan Yer sharida noyob, yo`q bo`lib ketayotgan yoki uni xavfi bor o`simlik va hayvon turlari bo`yicha "Qizil kitob" tuzil-gan va unga doimo qo`shimchalar kiritilib boriladi. "Tabiatni muhofaza qilishning Butunjahon strategiyasi" dasturi ishlab chiqilgan va bunga asosan O`zbekistonda "Biologik xilma-xillikni saqlab qolishning milliy strategiyasi va rejasi" ishlab chiqilgan. MAGATE - atom energiyasi bo`yicha xalqaro agentlik 1957-yilda, atom energiyasidan harbiy va boshqa xalq xo`jaligi maqsadlarida keng foydalanishni bolash bosqichida tashkil etilgan davlatlararo tashkilot. Agentlikning Nizomiga

binoan, uning maqsadi atom energiyasidan tinch maqsadlarda foydalanishga erishishga ko`maklashish va uni nazorat qilish MAGATE 34 mamlakatdan iborat boshqaruvchilar Kengashi orqali quyidagi ekologik masalalarni ko`rib chiqadi: - atom elektrostansiyalarni qurish va ishlatish qoidalarini ishlab chiqish; - ishlab chiqarish yoki loyihadagi atom elektrostansiyalarni ekologik xavfsizligini ekspertiza qilish; - atom qurilmalari va materiallarini atrof muhitga ta'sirini baholash; - radiatsion xavfsizlik me'yorlarini belgilash; - turli atom qurollarini sinash, unga tayyorlash yoki laboratoriya sinovlarini o`tkazish bo`yicha monitoringni olib borish. MAGATE talablariga itoat etmaslik BMT Bosh Assambleyasi Xavfsizlik Kengashi qaroriga binoan Iroq va Eronga nisbatan qo`llanilgan yoki qo`llanilayotgan sanksiyalar orqali qarshi kurash chorasini tadbiq etishi mumkin. Atrof tabiiy muhitni xalqaro huquqiy muhofaza qilishda mintaqaviy (regional) tashkilotlarning ahamiyati juda katta. Chunki ular har bir mintaqaning konkret ekologik holatini, millatlarning azaliy yaqinligini, ekologik inqirozlarni bir- birlariga juda tezlik bilan ta'sir qilishini, diniy, ma'rifiy va madaniy yaqinlikni inobatga oladi. Regional tashkilotlarga Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (OBSE), Arab davlatlari ligasi (ADL), Afrika birligi tashkiloti (ABT), Amerika davlatlari tashkiloti (ADT), Janubiy -Sharkiy Osiyo davlatlari assotsiatsiyasi (ASEAN), Davlatlararo ekologik Kengash (DEK), Orol dengizi havzasi muammolari bo`yicha kengash va shu kabi mintaqaviy tashkilotlar kiradi. OBSEga barcha Yevropa mamlakatlari, AQSH, Kanada va MDH a'zolari uning ishida ishtirok etadilar. Ushbu nufuzli regional tashkilot 1972-1975-yillarda Xelsinki shahrida bo`lib o`tgan uch bosqichli uchra-shuvlar va muzokaralar natijasida 1975-yil 1-avgustdan faoliyat yurgaza boshlagan tashkilot. OBSEning maqsadlaridan biri unga a'zo mamlakatlar doirasidagi hududlarda ekologik xavfsizlikni ta'minlash va bu sohada ular o`rtasidagi hamkorlikni chuqurlashtirish. Xelsinkida imzolangan Yakuniy hujjatga muvofiq har qanday global masalalar

bo`yicha uning qoidalarini bajarishni nazoratlash va muxokama qilish maqsadida uchrashuvlar o`tkazilib turiladi. 1995-yil 10-14-noyabrda Toshkent-Urgench shaharlarida OBSE ning atrof muhitni tiklash bo`yicha seminari bo`lib o`tdi. Bu seminarda BMTning YUNEP, PROON, JSST, MAGATE, MDH, Jahon banki hamda OBSEga a'zo 20 ta mamlakat,jumladan O`zbekiston Respublikasi ham qatnashdi. Bu seminar qarorida Markaziy Osiyo respublikalarida insonlarni yashash huquqining asosiy elementlaridan biri bo`lgan ekologik xavfsizlikni to`laqonli ta'minlash bo`yicha olib borilishi kerak bo`lgan tadbirlar belgilanib olindi. Arab davlatlari ligasi (ADL) – 1945-yilda tashkil qilingan bo`lib, 21 arab mamlakatlari va Falastin Ozodlik tashkilotining tabiiy resurslardan (ayniqsa neftdan) kelishgan holda foydalanish va sog`liqni saqlashning ekologik masalalarini ko`rib chiqadi. Afrika birligi tashkiloti (ABT) – 1963-yilda Addis-Abebada bo`lib o`tgan konferensiyada tashkil etilgan. Ushbu regional tashkilot 50dan ziyod Afrika qit'asidagi mamlakatlarni ijtimoiy, iqtisodiy, ma'rifiy, madaniy, harbiy masalalarda birlashtirib turadi. Ekologik muammolardan hayvonot va o`simlik dunyosining rang-barangligini saqlab qolish bo`yi-cha milliy bog`lar tashkillashtirish va ularni muhofaza qilishning yagona rejasi ishlab chiqilgan. Amerika davlatlari tashkiloti (ADT) – 1947-yili Rio-de-Janeyroda tashkil topgan bo`lib, 27ta Lotin Amerikasi davlatlari va AQSH kiradi. Uning tarkibida atrof muhit muhofazasiga doir ixtisoslashgan tashkilot mavjud bo`lib, uning asosiy maqsadi Amerika qit'asidagi biologik xilma-xillikni saqlashdir. Janubiy-Sharkiy Osiyo davlatlari Assotsiatsiyasi (ASEAN) - shu kunda o`zining tarkibida yettita mamlakatni birlashtiradi. Bali shahrida imzolangan Nizomga muvofiq ekologik va sanitar holatni sog`lomlash-tirish bo`yicha hamkorlik qilish yo`llarini topish va ularni amaliy tadbiqini joriy qilish uning asosiy ekologik maqsadidir. Davlatlararo ekologik kengash (DEK) – 1992-yil 8 fevralda mustaqil davlatlar hamdo`stligi (MDH) rahbarlarining Moskvada bo`lib o`tgan kengashida

tasdiqlangan. O`zbekiston uning to`la huquqli a'zosi sifatida Sobiq Ittifoq mamlakatlari bilan atrof muhitni muhofaza qilishni kelishib olingan, muvofiqlashtirilgan sa'y harakatlarini ko`zlab faoliyat yurgazadi. DEK ka a'zo 10 davlat rahbarlari tomonidan imzolangan Kelishuvga muvofiq (1-modda) uning a'zolari o`z hududlari uchun atrof muhitni muhofaza qilish dasturlarini ishlab chiqadilar va shu asosda huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy, moliyaviy baza yaratadilar hamda o`zaro hamkorlik qiladilar. 1993-yil mart oyida Qozog`istonning Qizilo`rda shahrida bo`lib o`tgan Markaziy Osiyodagi besh davlatning Oliy darajadagi uchrashuvida Orol dengizi muammolari bo`yicha Davlatlararo Kengash va uning Ijroiya qo`mitasi hamda Orolni qutqarish Xalqaro fondi tashkil etildi. 1994-yil Nukus, Tashhovuz 1995 va 1997-yillarda Olmati shahar-larida BMTning ishtirokida bo`lib o`tgan uchrashuvlarda Nukus va Olmati deklaratsiyalari qabul qilindi. Ushbu uchrashuvlarda Markaziy Osiyo davlatlari va xalqaro tashkilotlarning Orol dengizi havzasini barqaror rivojlantirish rejalarini ishlab chiqildi. 1998-yilni ushbu Kengash BMTning shafeligida atrof-muhitni muhofaza qilish yili deb e'lon qilishni ham taklif qildi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning taklifiga binoan Markaziy Osiyo mintaqasi ekologik va yadroviy xavfsizlik mintaqasi deb e'lon qilindi va bu region yadro qurolidan holi tegra deb e'tirof qilindi. Atrof tabiiy muhit muhofazasiga doir faoliyat yurgazayotgan tashki-lotlardan tashqari doimiy ravishda ekologik yo`nalish bo`yicha faoliyat yurgazib kelayotgan va o`zining ekologik harakatiga ko`pgina davlatlarni jalb qilayotgan xalqaro konferensiyalarning atrof muhit muhofazasidagi ahamiyati juda kattadir. Ular orasida 1972-yil atrof muhit bo`yicha BMTning Stokgolm konferensiyasi, 1975-yil Yevropada xavfsiz-lik va hamkorlik Kengashi, 1986-yil OBSE davlatlari boshliqlarining Vena uchrashuvi, 1992-yil BMTning atrof muhit va rivojlanish bo`yicha Rio-de-Janeyro konferensiyasi, 1999-yil YEXHTning Istambul sammiti alohida o`rinda turadi. Xalqaro ekologik jamg`armalar (fondlar) - tabiatni muhofaza qilish, atrof

muhitni sanitar va gigiyenik holatini yaxshilash va ekologik dasturlarni moliyaviy ta'minlash kabi maqsadlarni o`z oldiga maqsad qilib qo`ygan ekologik jamg`armalar. Faoliyat yurgazish va amaliy harakat qilish ko`lamiga ko`ra ular umumjahon, regional va regionalaro turlarga ajratadilar. Umumjahon ekologik jamg`armalarga BMTning YUNEP tashkiloti qoshidagi "Atrof muhit jamg`armasi"ni olsak bo`ladi. Bu jamg`arma o`zining pul mablag`larini BMTga a'zo davlatlarning badal to`lovlaridan, xalqaro tabiiy obektlardan davlatlarning maxsus foydalanganlik uchun yig`ilgan to`lovlaridan, xalqaro Gaaga sudi qaroriga binoan atrof muhitga yetkazilgan zararlarni xalqaro ekologiya huquqi subektlari tomonidan iqtisodiy qoplash bo`yicha to`lovlardan, yuridik va jismoniy shaxslardan tushgan xayriyalardan va turli tuman lotereya, shou, sport o`yinlari kabi tadbirlardan tushgan pul yig`imlaridan to`ldirib boradi. Uning mablag`lari faqatgina atrof muhit muhofazasi va sanitar-epidemiologik holatini yaxshilashga yo`naltiriladi. Bu jamg`arma orqali Markaziy Osiyo mamla- katlariga 1994-2000-yillarda bir necha yuzlab millionlik AQSH dollarida Orolni qutqarish bo`yicha moliyaviy va moddiy yordam ko`rsatilgan. Regionlararo ekologik jamg`armalar turiga Minsk shahrida qarorgohi bo`lgan MDH mamlakatlari orasida tashkil qilingan va Xalqaro Iqtisodiy Kengash (XIK) davlatlarining badal to`lovlari asosida tashkil qilingan "Xalqaro ekologik jamg`arma" kiradi. Uning nizom kapitali 60 mln. rubldan iborat. Yiliga unga a'zo mamlakatlar, jumladan O`zbekiston Respublikasi, yalpi milliy daromadning 0,05% miqdorida pul mablag`larini o`tkazib turadilar. Jamg`arma XIK davlatlarining o`zaro Kelishuviga binoan (1-modda) tuzilgan Milliy ekologik dasturlarini moliyalab turadi. XIKning keyingi yillarda o`tkazgan Oliy darajadagi uchrashuvlarida xalqaro ekologik jamg`arma tomonidan moliyaviy yordam ko`rsatish kerak bo`lgan quyidagi obektlar aniqlandi: Chernobil tegrasi, Amudaryo va Dnepr havzalari, Balxash ko`li, Qora, Azov, Kaspiy dengizlari, Orol bo`yi tegrasi. Markaziy Osiyo mintaqasida juda faol harakat yurgazayotgan regional jamg`arma-xalqaro "Ekosan" jamg`armasi. Nodavlat notijorat Ekosan tashkiloti

1992-yil Toshkent shahrida tuzilgan bo`lib, hozirgi kunda uning 3 milliondan oshiq a'zosi, 34 ta mamlakatda 63 bo`linma va vakolatxonalari bor. Prezidium raisi, falsafa fanlari doktori, professor Shodimetov Yusup Shodimetovich. Ekosan - grekca tilidagi "ekos" va "sanos" so`zlar yig`indisidan tashkil topgan bo`lib, ekologiya va salomatlik degan ma'noni anglatadi. Uning vazifalari Markaziy Osiyo davlatlarida dolzarb ijtimoiy-ekologik muammolarni tadqiq qilish, ilmiy konsepsiyalarni ishlab chiqish va dastav-val bajarilishi kerak bo`lgan muammolarga tadqiqotlarni yo`naltirish, ilmiy asoslagan ekologik siyosatni ishlab chiqish, ekologik xavfsizlikni yagona tizimini yaratish, ekologik, o`quv ong va madaniyatni shakllantirish, yagona region uchun iqtisodiy-ekologik tizimni tuzish borasida davlat, nodavlat va xalqaro tashkilotlar, olimlar va mutaxassislarning sayl harakatlarini birlashtirishdir. Ekosan qoshida mashhur Rim klubining filiali Toshkent klubi ishlab turibdi. Uning a'zolari dunyoga mashhur olimlar, artistlar, mutaxassislar va davlat arboblari. 1992-yildan buyon 100 dan oshiq dasturlar va loyihalar (DAN -EKOSAN, SES-EKOSAN, Aspera...), konferensiyalar va munozara -majlislar (Huquq, ekologiya va salomatlik; Transport, ekologiya va salo-matlik; Yoshlarni ekologik o`qitish muammolari...), xalqaro uchra-shuvlar va missiyalar (Novro`z, ekologiya va salomatlik; Buyuk Temir, tabiat va inson; Orol bo`yi, Farg`ona, Navoiy, Surxandaryo viloyatlariga missiya-lar...) xalqaro hamkorlik va chet el investitsiyalarini jalb qilish (PROON, YUNEP, YUNESKO, ESKATO tashkilotlari; Adenauer va A.Ebert jamg`armalari, O`rta Osiyo mamlkatlarida akkreditatsiyalangan chet el davlatlarining elchixonalari; MEFA, ABAKO, Aziya treyding kabi kompa-niyalar; "EKOLOT" o`zbek-gretsiya qo`shma korxonasi...) kabi faoliyatlari hammaga ma'lum. Markaziy Osiyo davlat rahbarlarini Qizilo`rda uchrashuvida 1993 yil 4 yanvarda Toshkent shahrida Orolni qutqarish xalqaro jamg`armasi tashkil qilindi. Jamg`arma davlatlararo tashkilot bo`lib, uning mablag`i ishtirokchilari (O`zbekiston, Qirg`iziston, Qozog`iston, Tojikiston, Turk-maniston

respublikalari)ning yillik badal to`lovlari orqali tashkil qilinadi. Badal to`lovi har bir ishtirokchi mamlakat uchun budjetning 0,3 % miqdorida belgilangan. Uning ijroiya qo`mitasi tuzilgan bo`lib, jamg`arma raisi uch yillik muddatga, ketma-ketlik asosda, biron bir davlat Bosh vazirning birinchi o`rinbosari darajasida saylanadi. Jamg`arma prezidenti esa 1 yillik muddatga davlat rahbarlaridan saylanadi. 1997- 98-yillarda O`zbekiston Prezidenti I.Karimov saylandi. Orolni qutqarish xalqaro jamg`armaning asosiy maqsadi Orol dengizi atrofidagi ekologik inqirozli holatni yumshatish va aholining sanitar-gigiyenik hayot tarzini yaxshilash.

Adabiyotlar : 1.Saidov A.X. Xalqaro huquq.T. “Adolat”, 2001y. 2. Saidov A.X. Xalqaro huquq sxemalarda .T. “Adolat”, 2001y. 3.Mamatqulov A. Xalqaro huquq.T. “Adolat”, 1998y. 4.To`zmuhammedov K.A.Hakimov K.YE. Xalqaro huquq asoslari.T. “Adolat”, 1998y. 5.I.I.Lukashuk. A.X.Saidov. Hozirg`I zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari. “Adolat”T.2006 y.

O'xshashlar

Davlat ekologik funksiyasini rivojlantirishning xalqaro huquqiy asoslari

Davlatning ekologik funksiyasini amalga oshirish shakllari (ekologik monitoring, ekologik nazorat, ekologik ekspertiza)

Xalqaro nizolarni Xalqaro huquqiy vositada hal etish. Xalqaro jinoyat huquqi

Davlatning ekologik funksiyasi

Xalqaro iqtisodiy huquq