Tezkor qidiruv faoliyati tushunchasi, vazifalari, prinsiplari va uning huquqiy asoslari - Huquqshunoslik - Referatlar

Tezkor qidiruv faoliyati tushunchasi, vazifalari, prinsiplari va uning huquqiy asoslari

Yuklangan vaqt:

26.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39.5322265625 KB

Ko'chirib olish

Tezkor qidiruv faoliyati tushunchasi, vazifalari, prinsiplari va uning huquqiy asoslari Reja: 1. Tezkor-qidiruv faoliyati tushunchasining mazmuni. 2. Tezkor-qidiruv faoliyatining asosiy vazifalari. 3. Tezkor-qidiruv faoliyatining asosiy prinsiplari. 4. ng huquqiy asosi. 5. Tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshirishda inson huquqlari va erkinliklariga rioya etish.

Tezkor-qidiruv faoliyati, ilmiy bilimlar sohasi sifatida, huquqni muhofaza qilish organlari tezkor bo’linmalarining jinoyatchilikka qarshi kurashish amaliyotini teran tahlil qilish natijasi hisoblanadi. U doimiy ravishda rivojlanib boradi. Uni tashkil etuvchi qoidalar jamiyatdagi o’zgarishlar, qonunchilikning rivojlanishi, ilmiy-texnika taraqqiyoti munosabati bilan uning ko’pgina qoidalari qayta ko’rilishi ta’sirida yangilanadi, unda tabiiy o’zgarishlar yuz beradi. Tezkor-qidiruv faoliyati O’zbekiston Respublikasining “Tezkor-qidiruv faoliyati to’g’risida”gi Qonuni bilan maxsus vakolat berilgan davlat organlarining tezkor bo’linmalari (bundan buyon matnda tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshiruvchi organlar deb yuritiladi) tomonidan tezkor-qidiruv tadbirlari o’tkazish orqali amalga oshiriladigan faoliyat turidir (Qonunning 3-moddasi). Ushbu faoliyat inson va fuqarolarning hayoti, sog’lig’i, huquqlari va erkinliklari, mulkini himoya qilish, jamiyat va davlatning jinoiy tajovuzlardan xavfsizligini ta’minlash maqsadida tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshiruvchi organlar tomonidan ularning vakolatlari doirasida oshkora va nooshkora usullar bilan amalga oshiriladi. TQF huquqni muhofaza qilish faoliyati shakllaridan biri hisoblanadi va ushbu faoliyatning boshqa turlari (tergov, sud va boshq.) singari, uning maqsadi ham inson va fuqarolarning hayoti, sog’lig’i, huquqlari va erkinliklari, mulkini himoya qilish, jamiyat va davlatning jinoiy tajovuzlardan xavfsizligini ta’minlashdan iborat. TQF – tergov faoliyatining o’ziga xos analogi. Buni tadbirlarning o’xshash xususiyati ham tasdiqlaydi, masalan: so’rov (tezkor-qidiruv tadbiri) – so’roq (tergov harakati), turar joylarni va boshqa joylar, binolar, inshootlarni, joyning uchastkalarini va transport vositalarini tekshirish – tintuv va olib qo’yish, shaxsning aynanligini aniqlash – tanib olish uchun ko’rsatish, predmetlar va hujjatlarni tekshirish – ekspertiza va h.k. Ayni vaqtda, TQF tergov faoliyatidan farq qiladi: u jinoyat ishi qo’zg’atilgunga qadar, nooshkora tarzda amalga oshirilishi mumkin; tadbirlarni o’tkazishda tergov harakatlari uchun majburiy bo’lgan rasmiyatchiliklarga rioya

qilish talab etilmaydi, TQF, uning nomidan ham ko’rinib turganidek, tezkor xususiyat kasb etadi. TQF natijalari aksariyat hollarda jinoyat ishini qo’zg’atish va tergov harakatlarini yuritish uchun asos hisoblanadi. Amaliyot shuni ko’rsatadiki, o’ta murakkab (uyushgan jinoiy guruhlar tomonidan sodir etiladigan, korrupsiya, terrorizm, narkobiznes, odam savdosi bilan bog’liq bo’lgan va boshqa) jinoyatlarni faqat tergov harakatlari vositasida fosh qilish mumkin emas yoki juda mushkul ish. 2. Tezkor-qidiruv faoliyatining asosiy vazifalari TQF vazifalari u amalga oshirilayotgan faoliyat sohasi bilan belgilanadi. Jinoyatchilikka qarshi kurash sohasida: inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari, yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulki himoya qilinishini, shaxs, jamiyat va davlat xavfsizligini ta’minlash; - jinoyatlarning oldini olish, ularni aniqlash, ularga barham berish va ularni fosh etish, shuningdek jinoyatlarni tayyorlash va sodir etishga daxldor shaxslarni aniqlash hamda topish; - surishtiruv, tergov organlaridan va suddan yashirinib yurgan, jinoiy jazodan bo’yin tovlayotgan shaxslarni qidirishni amalga oshirish; bedarak yo’qolgan shaxslar va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda boshqa shaxslarni qidirish, shuningdek tanib olinmagan murdalarning shaxsini aniqlash

O’zbekiston Respublikasi xavfsizligini ta’minlash borasida: - shaxs, jamiyat va davlat xavfsizligiga tahdid solayotgan shaxslar, hodisalar, harakatlar (harakatsizlik) haqida axborot to’plash. Baxtsiz hodisalarni aniqlash: - jinoyat bilan bog’liq bo’lmagan vaziyatlarda bedarak yo’qolganlarni qidirish 2.3. Tezkor-qidiruv faoliyatining asosiy prinsiplari TQF quyidagi asosiy prinsiplarga asoslanadi: - qonuniylik; - inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari ustuvorligi; - konspiratsiya; - oshkora va nooshkora usullar uyg’unligi. Qonuniylik prinsipi.Tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshiruvchi organlar hamda ularning xodimlari O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, TQF to’g’risidagi qonun va boshqa qonun hujjatlari talablariga aniq rioya qilishi va ularni bajarishi shart. Ularning harakatlari “faqat ruxsat etilgan harakatlargina mumkin” degan qoidaga (biroq “taqiqlanmagan harakatlar mumkin” degan qoidaga emas) muvofiq bo’lishi lozim. Tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshirishda qonun hujjatlariga aniq rioya qilishdan hamda ularni ijro etishdan chekinish qonuniylikni buzish hisoblanadi va belgilangan javobgarlikka sabab bo’ladi. Inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari ustuvorligi.Ushbu prinsip qonunda mustaqil prinsip sifatida belgilangan bo’lsa-da, amalda u qonuniylik prinsipining bir ko’rinishi hisoblanadi: tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshiruvchi organlar hamda ularning xodimlari tezkor-qidiruv tadbirlarini o’tkazishda 1948 yilgi Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi va O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida nazarda tutilgan inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlariga rioya etishi shart (ushbu prinsip haqida batafsil axborot olish uchun mazkur bobning 5-paragrafiga qarang).

Konspiratsiya prinsipi.Tezkor-qidiruv faoliyati konspiratsiya prinsipiga rioya etilgan holda, ya’ni tezkor-qidiruv tadbirlari o’tkazishning, tezkor-qidiruv xususiyatiga ega axborotni olish, rasmiylashtirish, saqlash va undan foydalanishning, shuningdek tezkor-xizmat xususiyatiga ega hujjatlar bilan ishlash qoidalarining alohida tartibi belgilangan holda amalga oshiriladi. TQF o’ziga xos razvedka faoliyati bo’lgani tufayli, uni amalga oshirishda konspiratsiya (xufyonalik, niqoblash) muvaffaqiyatga erishish imkonini beruvchi omillardan biridir. .Huquqni muhofaza qilish faoliyatining boshqa turlaridan TQFning farqlaridan biri – bu uni nooshkora tarzda (ya’ni, uchinchi shaxslardan yashirincha) amalga oshirish imkoniyatidir. TQFni amalga oshiruvchi organlar oshkora va nooshkora usullardan foydalanadi, bunday usullarning alohida xususiyati ushbu faoliyatning shart-sharoitlari bilan belgilanadi. Huquqiy asosi TQFning huquqiy asosini xalqaro hujjatlar va milliy qonunchilik (O’zbekiston Respublikasining normativ-huquqiy hujjatlari) tashkil etadi. Yuridik iyerarxiyadagi o’rniga qarab, ushbu hujjatlarni guruhlarga ajratish mumkin. Xalqaro hujjatlarga quyidagilar kiradi: 1) O’zbekiston Respublikasi tomonidan ratifikatsiya qilingan, tasdiqlangan, qabul qilingan yoki O’zbekiston qo’shilgan umumiy xususiyatga ega hujjatlar: - 1948 yilgi Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi; - 1966 yilgi Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt; - 1988 yilgi Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar bilan qonunga xilof ravishda muomala qilishga qarshi kurash to’g’risidagi BMT konvensiyasi; - 2003 yilgi Korrupsiyaga qarshi BMT konvensiyasi; - 1994 yilgi Xalqaro terrorizmni tugatish bo’yicha choralar to’g’risidagi deklaratsiya; 2) O’zbekiston Respublikasi ishtirokidagi ikki tomonlama va ko’p tomonlama hujjatlar:

a) tegishli davlatlarning hukumatlari darajasida: - 1995 yilgi O’zbekiston Respublikasi Hukumati bilan Rossiya Federatsiyasi Hukumati o’rtasida jinoyatchilikka qarshi kurashda hamkorlik qilish to’g’risidagi bitim; - 1996 yilgi MDH a’zosi bo’lgan davlatlarning hukumat boshliqlari o’rtasida iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarga qarshi kurashda hamkorlik qilish to’g’risidagi bitim; - 1999 yilgi O’zbekiston Respublikasi Hukumati bilan Chexiya Respublikasi Hukumati o’rtasida jinoyatchilikka qarshi kurashda hamkorlik qilish to’g’risidagi bitim; b) tegishli davlatlarning vakolatli organlari darajasida: - 1993 yilgi Ichki ishlar vazirliklari o’rtasida tezkor-xizmat faoliyatining texnik-kriminalistik ta’minoti bo’yicha hamkorlik to’g’risidagi bitim; - 1999 yilgi O’zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi bilan Xitoy Xalq Respublikasi Jamoat xavfsizligi vazirligi hamkorlik to’g’risidagi bitim; 3) tavsiyaviy xususiyatga ega bo’lgan hujjatlar: - 1979 yilgi Huquqiy tartibotni saqlash bo’yicha mansabdor shaxslarning xulq-atvor kodeksi; - 1997 yilgi “Tezkor-qidiruv faoliyati to’g’risida”gi namunaviy qonun (MDH ishtirokchisi bo’lgan davlatlarning Parla mentlararo assambleyasi yig’ilishida qabul qilingan); - 1999 yilgi MDH ishtirokchisi bo’lgan davlatlarning terrorizmga qarshi kurash sohasida hamkorligi to’g’risidagi shartnoma. Milliy qonunchilik (O’zbekiston Respublikasining normativ-huquqiy hujjatlari)ni quyidagilar tashkil etadi: a) O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi (25, 27-moddalarda erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi, o’z sha’ni va obro’siga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga aralashishdan himoyalanish va turar joyi daxlsizligi huquqi mustahkamlangan; qonun nazarda tutgan hollardan va tartibdan

tashqari birovning turar joyiga kirish, tintuv o’tkazish yoki uni ko’zdan kechirish, yozishmalar va telefonda so’zlashuvlar sirini oshkor qilish taqiqlangan); b) 2012 yil 25 dekabrda qabul qilingan “Tezkor-qidiruv faoliyati to’g’risida”gi O’RQ-344-son Qonun – TQF asoslarini tartibga soluvchi huquqiy hujjat. Qonunda tezkor-qidiruv faoliyati tushunchasining mazmuni yoritilgan, uning vazifalari va prinsiplari, TQFni o’tkazish asoslari (ularning ro’yxati, sharoitlari, axborot ta’minoti), TQF natijalarini hujjatlashtirish va ulardan foydalanish tartibi, tezkor-qidiruv tadbirlarini o’tkazish to’g’risidagi qarorlarni prokuror tomonidan ko’rib chiqib asoslari va tartibi belgilangan. Qonunda tezkor- qidiruv faoliyatini amalga oshiruvchi organlar ro’yxati, ularning huquqlari va majburiyatlari, ular to’g’risidagi ma’lumotlarni himoya qilish, TQFni amalga oshiruvchi organlarning mansabdor shaxslarini ijtimoiy va huquqiy himoya qilish masalalari yoritilgan. Qonunda tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshiruvchi organlarga ko’maklashadigan fuqarolarni huquqiy ijtimoiy himoya qilish nazarda tutilgan, shuningdek TQF ustidan nazorat to’g’risidagi qoidalar, TQFni amalga oshiruvchi organlarning qarorlari va ularning xodimlari harakatlari (harakatsizligi) ustidan shikoyat qilish tartibi belgilangan; v) boshqa qonunlar, shuningdek kodekslar: - JK; JPK; JIK; Bojxona kodeksi; - O’zbekiston Respublikasining “Xavfsizlik to’g’risida”, “Davlat sirlarini saqlash to’g’risida”, “Fuqarolarning murojaatlari to’g’risida”, yangi tahrirdagi “Prokuratura to’g’risida”gi qonunlari; - TQFni amalga oshiruvchi organlar faoliyatining asoslarini belgilovchi qonunlar (“O’zbekiston Respublikasining Davlat chegarasi to’g’risida”, “Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar to’g’risida”, “Terrorizmga qarshi kurash to’g’risida”, “Jinoyatlar sodir etishda gumon qilinuvchilar va ayblanuvchilarni qamoqda saqlash to’g’risida” va boshq.); g) O’zbekiston Respublikasi Prezidentining normativ-huquqiy hujjatlari: - 2001 yilgi “O’zbekiston Respublikasi ichki ishlar organlari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” va boshq.;

d) O’zbekiston Respublikasi Hukumatining normativ-huquqiy hujjatlari: - 1994 yilgi In terpolning O’zbekiston Respublikasidagi Milliy markaziy byurosi to’g’risidagi nizom; - 2001 yilgi “Iqtisodiyot va soliq sohasidagi jinoyatlarga qarshi kurashishni kuchaytirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qaror va boshq.; ye) TQFni amalga oshiruvchi organlar, O’zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi va boshqa organlarning idoralararo va idoraviy normativ -huquqiy hujjatlari. So’nggi guruh hujjatlarining aksariyati yopiq xususiyatga ega (faqat xizmat doirasida foydalanish uchun mo’ljallangan) bo’lib, tezkor-qidiruv tadbirlarini tashkil etish va o’tkazish taktikasi, tegishli kuchlar, vositalar va usullardan foydalanish tartibi va boshqa masalalarga tegishli. Tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshirishda inson huquqlari va erkinliklariga rioya etish Tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshiruvchi organlar hamda ularning xodimlari tezkor-qidiruv tadbirlarini o’tkazishda inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlariga rioya etishi lozim. Tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshiruvchi organlar hamda ularning xodimlari tomonidan inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari buzilgan taqdirda, mazkur organlar hamda ularning rahbarlari ushbu huquqlar, erkinliklar va qonuniy manfaatlarni tiklash, yetkazilgan zararning o’rnini qoplash hamda aybdorlarni belgilangan tartibda javobgarlikka tortish choralarini ko’rishi shart. Tezkor-qidiruv tadbirlarini o’tkazish natijasida olingan, jinoyat yoki boshqa huquqbuzarlik sodir etish bilan bog’liq bo’lmagan axborotdan inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini cheklash uchun foydalanilishi mumkin emas. Hech kim qiynoqqa solinishi, zo’ravonlikka, shafqatsiz yoki inson sha’ni va qadr- qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emas.

Insonning shaxsiy hayoti holatlariga oid ma’lumotlarning oshkor etilishiga olib keladigan, uning hayotini, sog’lig’ini xavf ostiga qo’yadigan, sha’ni va qadr- qimmatini kamsitadigan harakatlarni amalga oshirish taqiqlanadi. Tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshiruvchi organlarning qarorlari, mazkur organlar xodimlarining harakatlari (harakatsizligi) ustidan bo’ysunuv tartibida yuqori turuvchi organga, prokurorga yoki sudga shikoyat qilinishi mumkin. Tezkor-qidiruv faoliyati to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlikda aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo’ladi. Tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshiruvchi organlarning: - fuqarolar hayotini, sog’lig’ini, yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulki hamda qonuniy manfaatlarini xavf ostiga qo’yadigan, shuningdek inson sha’ni va qadr-qimmatini kamsitadigan harakatlar (harakatsizlik) sodir etishi; - fuqarolarni huquqbuzarliklar sodir etishga og’dirishi va undashi; - zo’ravonlik, tahdid, qo’rqitish hamda inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini cheklovchi boshqa g’ayriqonuniy usullardan foydalanishi; - qonunda nazarda tutilmagan tezkor-qidiruv tadbirlarini o’tkazishi; - tezkor-qidiruv materiallarini soxtalashtirishi, shuningdek bila turib noto’g’ri ma’lumotlardan foydalanishi; - biron-bir yuridik shaxsning, shu jumladan siyosiy partiyaning, diniy tashkilotning yoki boshqa nodavlat notijorat tashkilotining, shuningdek jismoniy shaxslarning manfaatlarini ko’zlab tezkor-qidiruv tadbirlari o’tkazishi taqiqlanadi. Shuningdek, TQFni amalga oshiruvchi organlarning deputatlar, senatorlar, sudyalar, prokurorlar, advokatlarni maxfiylik asosida hamkorlikka jalb qilishi taqiqlanadi TQFni amalga oshirishda “Tezkor-qidiruv faoliyati to’g’risida”gi Qonunning buzilishi intizomiy, fuqarolik va jinoiy javobgarlikka sabab bo’ladi. Xususan, O’zR JKda (VII bob “Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi jinoyatlar”) fuqarolarning teng huquqliligini buzish (141-modda), fuqarolarning turar joyi daxlsizligini buzish (142-modda), xat-yozishmalar, telefonda so’zlashuv, telegraf xabarlari yoki boshqa xabarlarning sir saqlanishi

tartibini buzish (143-modda), fuqarolarning murojaatlari to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzish (144-modda) uchun javobgarlik nazarda tutilgan.

Xulosa Sizningcha, qotillik va qasddan badanga og’ir shikast yetkazish yoki unga suiqasd qilish bilan bog’liq jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni aniqlash uchun qanday turdagi tezkor-qidiruv tadbirlarini o’tkazish maqsadga muvofiq. Fikringizni aniq misollar bilan asoslang. Jinoyat sodir etishga undash bilan tezkor-qidiruv tadbirlari hisoblangan nazorat ostiga olish, tezkor eksperiment, tekshirish uchun xarid qilish, nazorat ostida yetkazib berish tadbirlari o’rtasidagi farqni ko’rsating.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: «Uzbekistan», 2012. 2. O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. – T.: Adolat, 2010. 3. O’zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksi. – T.: Adolat, 2010. 4. O’zbekiston Respublikasi Jinoyat ijroiya kodeksi. – T.: Adolat, 2013. 5. Оперативно-розыскная деятельность: Учебник /Под ред. К.К. Горяи- нова, В.С. Овчинского, А.Ю. Шумилова. – М.: ИНФРА-М, 2001. 6. Пулатов Ю.С. Оперативно-розыскное как отрасль юриспруден- 7. ции и ее связь с другими науками //Хуқуқ-Право-Law. – Тошкент, 1999. - № 2. 8. Саитбаев Т.Р. О создании аппаратов уголовного розыска Республики Узбекистан (1917-1920 годы) //Независимость и проблемы формирования демократического правового государства и гражданского общества в Республике Узбекистан. – Т.: Академия МВД Республики Узбекистан, 1996. 9. Саитбаев Т.Р. Из истории оперативно-розыскного права //Хуқуқ-Право- Law. – Тошкент, 1999 .

O'xshashlar

Tezkor qidiruv tadbirlari tushunchasi, ularni o’tkazish asoslari. Tezkor qidiruv tadbirlarini o’tkazishda axborot ta’minoti va cheklovlar

Tezkor-qidiruv faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirilishi

Tezkor-qidiruv faoliyati to’g’risidagi ma’lumotlarni muhofaza qilish

Tergovchi va tezkor-qidiruv xodimlarining o‘zaro hamkorligi

Tezkor-qidiruv faoliyati xodimlari va ularning oila a’zolarining, shuningdek tqfni amalga oshirishga ko’maklashgan shaxslarni ijtimoiy-huquqiy himoyasi