Tadbirkorlik faoliyatining subyektlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77 KB

Ko'chirib olish

Tadbirkorlik faoliyatining subyektlari Reja: 1. Tadbirkorlik faoliyatining subyekti sifatida fuqarolar 2. Davlat, kooperativ va boshqa korxonalarning mehnat jamoasi tuzgan jamoa tadbirkorlari, tadbirkorlik faoliyatining subyekti bo`lishligi 3. Kichik va o`rta tadbirkorlik subyektlari 4. Xususiy korxonalar va birlashmalar tadbirkorlik faoliyatining subyekti

TADBIRKORLIK FAOLIYATINING SUBYEKTLARI Tadbirkorlik faoliyatining subyektlari deganda belgalangan tartibda ro`yxatdan o`ggan yoki xususiy tadbirkor sifatida ro`yxatga olinib, faoliyat yuritishga ruxsat etilgan, o`ziga xos mulkka ega bo`lgan, o`z nomidan mulkiy va mulkiy bo`lmagan huquklarga hamda majburiyatlarga ega bo`la oladigan, sudsa xo`jalik sudida mustaqil da`vogar yoki javobgar bo`la oladigan jismoniy va yuridik shaxslar tushuniladi. Tadbirkorlik bilan shug`ullanish huquqiga ega bo`la oladigan subyektlar O`zbekiston Respublikasining Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risidagi qonunning 4-moddasida belgalab berilgan. Unga ko`ra tadbirkorlik faoliyati subyektlari (tadbirkorlik subyektlari) belgilangan tartibda ro`yxatdan o`tgan hamda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan yuridik va jmsmoniy shaxslardir. Davlat hokimiyati va boshqaruv idoralari ularning mansabdor shaxslari, shuningdektadbirkorlikfaoliyati bilan shug`ullanishi qonun hujjatlarida man etilgan boshqa shaxslar tadbirkorlik faoliyatining subyektlari bo`lishlari mumkin emas. 1. Tadbirkorlik faoliyatining subyekti sifatida fuqarolar O`zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi qonuni va boshqa qonunlarda belgilanganidek, tadbirkorlik faoliyatining subyektlaridan biri fuqarolardir. Fuqarolar tadbirkorlik faoliyatining subyekti xisoblanishi O`zbekiston Respubli-kasining 2000 yil 25 mayda qabul qilingan «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi qonunida belgilab berilgan. Ushbu qonunning 5-moddasida ko`rsatib o`tilganidek, yuridik shaxs tashkil etmay ham tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanayotgan jismoniy shaxslar kichik va o`rta tadbirkorlik subyekti bo`lib hisoblanadilar.

Fuqarolar, chet el fuqarolari, shuningdek fuqaroligi bo`lmagan shaxslar tadbirkorlik faoliyati bilak shug`ullanishlari uchun huquqqa va muomala layoqatiga ega bo`lishlari shart. Fuqarolarning, ya`ni jismoniy shaxslarning huquq layoqati u tug`ilgan paytdan e`tiboran vujudga keladi va vafot etishi bilan tugaydi. Huquq layokatining mazmuniga ko`ra, «fuqarolar, mulk huquqi asosida mol-mulkka ega bo`lishlari; mol-mulkni meros qilib olishlari va vasiyat qilib qoldirishlari; bankda jamg`armalarga ega bo`lishlari; tadbirkorlik, dehqon (fermer) xo`jaligi bilan hamda qonunda ta`qiqlanmagan boshqa faoliyat bilan shurullanishlari; yollanma mehnatdan foydalanishlari; yuridik shaxslar tashkil etishlari; bitimlar tuzishlari va majburiyatlarda ishtirok etishlari; yetkazilgan zararning to`lanishini talab qilishlari; mashg`ulot turini va yashash joyini tanlashlari; fan, adabiyot va san`at asarlarining, ixtironing, qonun bilan muhofazalanadigan boshqa intellektual faliyat natijalarining muallifi huquqiga ega bo`lishlari mumkin» (O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, 18- modda). Ana shu huquq layoqatiningdeyarli barchasi tadbirkor fuqarolarga ham taallukli. Tadbirkor fuqarolar huquq layoqatidan to`liq foydalana olishlari uchun, albatga muomala layoqatiga ega bo`lishlari shart. Hech bir kishi muomala layoqatiga ega bo`lmay turib, tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullana olmaydi. Fuqarolarning muomala layoqati deganda, ularning ongli harakatlari bilan o`zlariga huquq va burch keltirib chiqara olish layoqati tushuniladi. Muomala layoqati huquq layoqatidan farqlanadi. «Muomala layoqatining huquq layoqatidan farqi shundaki, barcha fuqarolar ham muomala layoqatiga ega bo`lavermaydi. Muomala layoqatiga ega bo`lish sharti shundan iboratki, muomala layokatiga ega bo`lgan fuqarolar aqli rasolik bilan o`z harakatlarining oqibatlarini tushunib, harakat qiladilar»[4]. Fuqarolarning to`la muomala layoqati 18 yoshga to`lishlari bilan boshlanadi.

Qonunda belgilangan asoslar mavjud bo`lganda fuqarolar 18 yoshga yetmasdan avval ham to`la muomala layoqaTiga yetgan deb hisoblanishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi oila qonunchiligida belgilangan qoidalar bunga misol bo`la oladi. Mamlakatimizda nikohyoshi - o`gal bolalar uchun 18, qiz bolalar uchun 17 yosh belgilangan. Ammo uzrli sabablar mavjud bo`lganda nikoh yoshini hokimiyat bir yoshga qisqartirib nikoh tuzishga ruxsat etishi mumkin. Bunday holda nikohlanayotganlar qonunda belgilanganidek nikoh yoshiga yetmay ham nikoh tuzadilar, Shu bilan ular to`la muomala layoqatiga ega hisoblanadilar. Bundan tashqari fuqarolik qonunchiligi bo`yicha fuqarolar 18 yoshga yetmasdan avval ham to`la muomala layoqatiga ega deb hisoblanishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksyning 28-modsasida belgilanganidek, o`n olti yoshga to`lgan voyaga yetmagan shaxs mexnat shartnomasi, shu jumladan kontrakt bo`yicha ishlayotgan bo`lsa yoki ota-onasi, farzandlikka oluvchilari yoxud homiysining roziligiga binoan tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanayotgan bo`lsa, u to`la muomalaga layoqatli deb e`lon qilinishi mumkin. Voyaga yetmagan shaxsni to`la muomalaga layoqatli deb e`lon qilish ota- onaning, farzandlikka oluvchining yoki homiyning roziligi bilan vasiylik va homiylik organining qaroriga muvofiq yoxud bunday rozilik bo`lmagan taqsirda, sudning qarori bilan amalga oshiriladi. Ota-ona farzandlikka oluvchilar va homiy emakskpatsiya qshshngan voyaga yetmaganning majburiyatlari bo`yicha, xususan u yetkachgan zarar oqibatida kelib chiqqan majburiyatlar bo`yicha javobgar bo`lmaydilar. Ь a`zan tadbirkorlik munosabatida ishtirok etishi lozim b)`lgan ayrim fuqarolar, garchi to`la muomala layoqati yoshiga yepan bo`lsalar ham, aqliy yoki ruhiy kasalligi sababli sud yumoiidan muomalaga layoqatsiz deb topiladi. Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar xususiy tadbirkor bo`lib shurullana olmaydilar. Bordi-yu, ular bilan bitim tuzilgan bo`lsa, muglaqo haqiqiy emas deb topiladi. Tadbirkorlik faoliyati subyekti bo`lgan fuqaro — yakka tartibdagi tadbirkor davlat ro`yxatidan o`tkazilishi lozim. Yakka tartibdagi

tadbirkorga davlat ro`yxatidan o`tkazilganidan va bu haqda guvohnoma berilganidan boshlab o`z faoliyatini amalga oshirishga hakli. Tadbirkorlik faoliyati subyektlaridan biri shaxslar guruhining tadbirkorligi (birgaliqsagi tadbirkorlik)dir. Birgalikdagi tadbirkorlik esa yuridik shaxs tuzmasday tadbirkorlik bilan shurullanadigan fuqarolarning uyushmasidir. Bunday tadbirkorlik: er-xotinning oilaviy tadbirkorligi, yuridik shaxs tashkil etmagan holda dehqon xo`jaligy, oddiy shirkat shaklida olib boriladigan faoliyatdir. Bu xildagi tadbirkorlik shakllarini amalga oshirish faqat fuqarolarning mulki asosida iqtisodiy faoliyat yurgizishga asoslayadi. Birgalikdagi tadbirkorlikning afzalliktomoni shundaki, unga birlashgan fuqarolar faoliyati fakat bir maqsadga, xususan foyda olishni jamoa asosida tashkil etishga qaratilgan bo`ladi. 2. Davlat, kooperativ va boshqa korxonalarning mehnat jamoasi tuzgan jamoa tadbirkorlari, tadbirkorlik faoliyatining subyekti bo`lishligi Yuqorida aytib o`tganimizdek fuqarolar bilan birgalikda korxonalarning mehnat jamoasi ham tadbirkorlik faoliyatining subyektlari sifatida ishtirok etishlari mumkin. Tadb!fkorlik faoliyatini olib borayotgan mehnat jamoasi, xoh davlatga, xoh aralash shaklda bo`lsin yoki fuqaroga xususiy mulk shaklida tegishli bo`lsin, qonunda belgilangan huquqlar va burchlarga ega bo`lgan yuridik shaxs deb taniladi. Tadbirkorlik faoliyati olib borayotgan korxona, taykilot, firma va boshqa shunga o`xshash nomlar bilan ataluvchi mehnat jamoasi qonunda belgilangan asosda yuridik shaxs sifatida tashkil topadi va harakat qiladi. Yuridik shaxs tushunchasi Fuqarolik kodeksining 39-moddasida berilgan. Unda aytshshshicha, o`z mulkida, xo`jalik yuritishida yoki tezkor boshkeruvda aloxdsa mol-mulkka ega bo`lgan hamda o`z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol- mulk bilan javob beradigan, o`z nomidan mulkiy yoki Shaxsiy mulk bo`lmagan huquqlarga ega bo`la oladigak va ularni amalga oshiradigan, majburiyatlarni bajara

oladigan, sudda da`vogar yoki javobgar bo`la oladigan tashkilot yuridik shaxs deb hksoblanadi. Hozirgi sharoitda korxonalarning mehnat jamoasi bozor ik^isodiyotiga o`tish sharoitida tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanib, daromad olishga harakat qilmoqda. Jamoa tadbirkorligi mustaqil yuridik shaxs huquqiga ega bo`lgan korxona tuzib, faoliyat ko`rsatmokda. Bu korxona qonun bilan man etilmagan har qanday xo`jalik faoliyatini amalga oshirishga xaqli. Jamoa tadbirkorlari o`z mulklarini birlashtirish asosida yoki mukddsam davlatga yoki jamoa tashkilotlariga qarashli bo`lgan korxonalarni xususiylashtirish asosida ham tashkil etilgan holda faoliyat ko`rsatib kelmokda. Jamoa tadbirkorligini olib borayotgan korxonalar yuridik shaxs huquqidan foydalanadilar. Ma`lumki, har qanday jamoa, uyushma yuridik shaxs huquqiga ega bo`lish layoqatiga molik bo`lmasdan turib, tadbirkorlik faoliyatining subyekti bo`la olmaydi. Har qanday jamoa emas, balki muayyan talablarga javob beradigan jamoagina yuridik shaxs bo`la oladi. Yuridik shaxs faoliyat olib borishi uchun ular tashkiliy birlik, mulkiy mustaqillik, mustaqil mulkiy jayobgarlik, fuqarolik muomalasida o`z noMidan harakat qilish huquqiga ega bo`lishi shart. Tashkiliy birlik yuridik shaxsniyg subyekt sifatidytashkil bo`lganligani muayyan huquq va majburiyatlarga ega bulishini bildiradi. Yuridik shaxsning tashkiliy jyhatdan tuzilyshini ko`rsatadigan ustavi bo`lishi kerak. Tadbirkorlik xuqu«^ying subyekti bo`lish uchun yuridik shaxs hisoblangan jamoa korx Ь nasi, jamoa (shirkat)ning o`ziga xos mulki bo`lishi lozim. Alohida mulkka ega bo`lmagan yoki mustaqil ravishda boshkdra olmaydigan va shu sababli boshqa shaxslar bilan xo`jalik munosabatlarida bo`la olmaydigan tashkilotlar tadbirkorlik faoliyatiniyg subyekti xisoblanmaydi. Mustaqil mulkiy javobgarlik shundan iboratki, yuridik shaxs hisoblangan tashishot o`z majburiyatlari yuzasidan o`ziga tegishli mulk bilan javob beradi.

yuridik shaxs hisoblangan jamoy korxonasy o`z nomidan turli bitimlar tuza oladi. huqukiy munosabatlarda qatnashib, mulkiy va mulkiy bo`lmagan huquklarga, majburiyatlarga ega bo`la oladi. yuridik shaxs mol-mulk egasi (egalari) yoki ular vakil qilgan idora, tashkilot qaroriga yohud mehnat jamoasinimg qaroryaga muvofiq yoki ta`sis etuychilar guruhi va ayrim ty`sis etutvchi shaxslar qaroriga binoan korxonalar to`g`risidagi qonunda va boshqa qonun hujjatlarida ko`zda tutilgan tartibda vujudga kelishi mumkin. Yuridik shaxs davlat ro`yxatidyn o`tshn kumdyN boShlab vujutsga kelgan hisoblanadi va yuridik shaxs huquqini oladi. Tashkil bo`lishda yuryDIk shaxs, odatda, bir necha bosqichdan o`tadi. Chunonchi: a) yuridik shaxsni tashkil etish uchun zarur bo`lgan moddiy va tashkiliy tayyorgarlik ko`riladi, ustav IShlab Chiqadi, ta`sis shartnomasi tuziladi; b) yuridik shaxs bo`lib tashkil topish uchun vakolatli davlat idoralarining qarori yoki ijozati olinatsi; v) ustav tasdiqlanadi, ro`yxatdan o`tkaziladi. Yuridik shaxs hisoblangan jamoat tashkiloti ijozat olish tartibida paydo bo`ladi. Yuridik shaxslar tugatiladi yoki qaytadan tashkil etiladi. Yuridik shaxs qaysi idora qaroriga asosan tashkil etilgan bo`lsa, o`sha idora qaroriga asosan yoxud qonun yoki ustavda nazarda tutilgan boshqa asoslarda, shuningdek, bankrot tufayli tugatiladi. Yuridik shaxs tugatilish yo`li bilan bekor bo`lishida tashkilotning faoliyati butunlay to`xtaydi, uning faoliyati va mulki tugatiladi. Davlatga qarashli yoki aralash mulk shaklidagi yuridik shaxsni tugatish bilan maxsus tuzilgan tugatish komissiyasi shugullanadi. Tugatish komissiyasi muayyan muddatga tuziladi. Shu mudsat davomida tugatilayotgan tashkilotda

haqqi bo`lgan shaxslar o`z talablari bilan tugatish komissiyasiga murojaat qilishlari mumkin. Tugatilayotgan yuridik shaxsning qarzlari u bekor qilinishi davrsda tuzilgan balansda ko`rsatilgan mulk hisobidan to`lanadi. Yuridik shaxs faoliyati va mulki tugatilmay bekor bo`lishi qdyta tashkid etish deyiladi. Qay-k) tlshkil etishda mazkur yuridik shaxsning faoliyati uning huquq va majburiyatlarini oladigan boshqa yuridik shaxs tomonidan daerm etgiriladi. Chunki qaytadan tashkil etilayotgan yuridiq shaxening mulki, mulkiy huquqlari va mulkiy majburiyazdari uning huquvdni olgan yuridik shaxsga o`tadi. O`zbekiston Respublikarining Fuqarolik kodeksi 49-mrddasiga ko`ra yuridik shaxsning qaytadan tashkil bo`lishi qo`shib yuborish, qo`shib olish, bo`lish, ajratib chiqarish, o`zgartirish kabi tartibda amalga oshiradi. Yuridsk 1saxsni qayta tashkil etish (qo`shib yuborish, qo`shib olish, bo`dash, ajratib chiqarish, o`zgartirish) uning tarkibiy bo`linmalari ishtirokchilari yoki ta`sis hujjatlarida shunga vakil qilingan yuridik shaxs idorasi qaroriga muvofiq amalga oshiriladi. Qonunda belgilangan hollarda yuridik shaxsni bo`lish yoki uning tarkibidan bir yoxud bir necha yuridik shaxsni ajratib chiqarish shaklvda uni qayta tashkil etish vakil qilingan davlat idoralari yoxud sud qarori bilan amalga oshiriladi. Agar yuridik shaxs muassis (ishtirokchi)lari ular vakil qilgan idora yoki yuridik shaxsning o`z ta`sis hujjatlari bilan qayta tashkil etishga vakil qilingan idorasi yurchdik shaxsni vakolatli davlat idorasining qarorida belgilangan muddatda qayta tashkil etilayotgan bo`lsa, sud mazkur davlat organining da`vosi bo`yicha yuridik shaxsning boshqaruvchisini tayinlaydi va unga ushbu yuridik shaxsni qayta tashkil etishni topshiradi. Boshqaruvchi tayinlangan paytdan boshlab unga yuridik shaxsning ishlarini boshk^rish vakolatlari o`tadi. Boshkeruvchi sudda

yuridik shaxs nomidan harakat qiladi, taqsimlash balansini tuzadi va uni yuridik shaxslarni qayta tashkil qilish natijasida vujudga keladigan ta`sis hujjatlari bilan birga ko`rib chiqish uchun sudga topshiradi. Sud tasdiqidan o`tgan ushbu hujjatlar yangidan vujudga kelayotgan yuridik shaxslarni ro`yxatdan o`tkazish uchun asos bo`ladi. Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 14 fevral kdrori bilan tasdiqlangan Xususiy tadbirkorlik to`grisidagi Nizomning 5-bandida ko`rsatilishicha, xususiy korxona, ya`ni yuridik shaxs mulk egasining qarori bo`yicha yoki sud tomonidan ta`sischilarning korxonani tashkil etish to`krisidagi hujjat-larni qonuniy kuchga ega emas, deb topilganda: yuridik shaxs bankrot bo`lganda, O`zbekiston Respublikasi qonunchiligiga zid faoliyatini amalga oshirganda xo`jalik sudi qarori bilan tugatiladi. Yuridik shaxs davlat ro`yxatidan chiqarilgan paytdan boshlab tugatilgan xisoblanadi. Ammo shuni hisobga olish zarurki, davlatga qarashli yuridik shaxsyaar bankrotlik asosida bekor bo`lmaydi. Yuridik shaxs tugatilganvda, uning hukuq va burchlari huqukry vorislik tartabida boshqa shaxsga o`tmasdan bekor ^shinadi. 3. Kichik va o`rta tadbirkorlik subyektlari Tadbirkorlik faoliyatining subyektlarvdan biri kichik va o`rta tadbirkorlikdir. Kichik va o`rta tadbirkorlik hozirgi bozor munosabatlari jarayoni tobora chuqurlashib borayotgan bir davrda, respublikamizning iqgisodiy taraqqiyotiga sezilarli darajada hissa qo`shmokda. Shu tufayli kichik va o`rta tadbirkorliknk sifat jihatdan yangi bosqichga ko`tarish shu kunning dolzarb vazifalaridan biri bo`lib qolmoqsa. Chunki, kichik va o`rta tad Ь irkorlik qanchalik rivojlansa, ularning soni ko`payib, ishlab chiqarish va sifat oshib borsa, mamlakatimizning iqtisodiy qudrati tobora oshadi, xalqfarovonligi yuksaladi.

$Bugungi kutsda kichik va o`rga korxonalarning faodiyati voqe-likka aylandi. Birgmna 1997 yilning boshida xususiy va kmchik korxonalar 200 mingdan oshdi. Qsshloq joylarda 19,5 mingdan orgaq dehqon (fermer) xo`jaligi tvshkiya etilgan. Ammo bu hali yetarli emas, chunki o`lkamizning o`zitv yaos xususyupm, mexnat resurslarining oshiqchaligi, rivojlangen sishloq xo`jaligi va xomashyo bazasi, xapqimizningturmush va tafakxurtarzi kichik va oilaviy biznesni, xususiy tadbirkorlikni yanada faol rivojlangirishni gaqoeo echzdi. Bu masalaga alohida e`tibor qaratilib, uning huquqiy asosini belgilovchi qonunlar chiqaril-moqda, kichik va o`rta tadbirkorlikning qonuniy manfaatlari himoyasi belgilab berilmokda. «Biz, - dsydi I. A. Karimyuv Vazirlar Mahkamasining O`zbekiyetonning 1996 yildaga ijtimoiy-iktisodiy taraqqiyoti yakunlari \amda 1997 yildagn iqgisooiy islohotlarning ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan majlisidagi ma`ruzasida, - xususiy tadbirkorlikning manfaatlarini himoya qiluvchi qonun va tartiblarga hokimiyatning jamiki bo`ganlari tomonidan og`ishmay amal etiladigan qat`iy va majburiy muhitni vujudga keltirishimiz shart. Kimki bu ishga xalaqit berayotgan bo`lsa, to`rachilik, ta`magarlik, yulg`ichlik bilan shug`ullanayotgan bo`lsa, shafqatsiz sur`atda jazolanishi zarur. Rasmiyatchilikni o`ziga qalqon qilib olib, amalda kichik biznes taraqqiyotiga to`g`anoq bo`layotgan kimsalarning bahridan o`tish kerak. Biz kichik va o`rta korxonalarning turli shakllari tez va keng rivojlanishi uchun yo`l ochishimiz lozim». Shuning uchun eng avvalo o`z ichki manbalarimizni to`liq ishga solishimiz, keyin chet el sarmoyadorlarining hamkorligidan foydalanishimiz lozim. Bu borada 1997 yil 31 yanvarda Prezidentimizning «Kichik va o`rta tadbirkorlikni rivojlangarishni ragbatlashirishga oid qo`shimcha chora-tadbirlar to`rrisvda»gi Farmoni aloxdda ahamiyatga ega bo`ldi. Utsda kichik va o`rta tadbirkorlikni rivojlantirishni yanada rag`batlantirish, uning raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishini ko`paytirish imkonini beradigan zamonaviy xs^ijiy uskunalar va texnologiyalar bilan ta`mishash maqsadida, xorijiy sarmoyadorlarni jalb etib, undan samarali foydalayushga shart-sharoit yaratib berishga qaratilgan chora- tadbirlar belgilab berildi.$