Tadbirkorlik faoliyatining davlat tomonidan tartibga solinishi - Huquqshunoslik - Referatlar

Tadbirkorlik faoliyatining davlat tomonidan tartibga solinishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

120.5 KB

Ko'chirib olish

Tadbirkorlik faoliyatining davlat tomonidan tartibga solinishi Reja: 1. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish zaruriyatining asoslari. 2. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish turlarining tasnifi. 3. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning shakllari va uslublari. 4. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash va rag`batlantirish. 5. Tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlarini litsenziyalash. 6. Ishlab chiqariladigan mahsulot (ish, xizmat) tannarxini shakllantirishni huquqiy tartibga solish. 7. Moliyaviy natijani shakllantirishni huquqiy tartibga solish. 8. Atrof-tabiiy muhitni muhofaza qilishning huquqiy asoslari. 9. Yong`in xavfsizligini ta`minlash sohasida tadbirkorlarga qo`yiladigan huquqiy talablar.

1. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish zaruriyatining asoslari. Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish jarayonida bozor iqtisodiy jihatdan o`zining talab va taklif qonuniyatlari asosida ijtimoiy zaruriy ishlab-chiqarish rivojini, tovar bahosini, uning sifatini, mahsulotlarning iste`molbop xususiyatlarini belgilaydi, ilmiy-texnik taraqqiyotga turtki beradi va shuning bilan birga keraksiz, samarasiz, raqobatga bardoshsiz bo`lgan ishlab-chiqarishni chetga surib tashlaydi. Ana shu tariqa bozor tadbirkorlar manfaatlariga ta`sir ko`rsatadi, bu sohada ishlab- chiqarishni va tovarlar (ishlar, xizmatlar) sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyotining rivojlantiruvchi mezoni bo`lgan raqobat tadbirkorlarning ishlab- chiqarish xarajatlarini kamaytirishga va baholarni pasaytirishga majbur etadi. Biroq, har qanday jamiyatda uning iqtisodi qanday bozor modeliga moslashtirilgan bo`lishidan qat`i nazar, uning iqtisodi va xususan tadbirkorlik sohasida davlatning tutgan o`rni alohida ahamiyatga ega bo`lib, tadbirkorlar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish zaruriyati yuzaga kelishi tabiiy. Chunki bozor iqtisodi sharoitida tadbirkorlar faoliyatini erkin rivojlanishini davlat-huquqiy mexanizmining yordamisiz tasavvur etib bo`lmaydi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish, unga ta`sir ko`rsatish zaruriyatini jamiyat manfaatlarini muhofaza qilishning quyidagi talablari bilan asoslash mumkin: 1. Iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotda ustuvor bo`lgan davlat va jamiyat ehtiyojlarini ta`minlash; 2. Davlat budjetini shakllantirish; 3. Atrof-muhitni himoya qilish va tabiat resurslaridan oqilona foydalanish; 4. Aholi bandligini ta`minlash va ishsizlikni oldini olish; 5. Mamlakat mudofaasi va xavfsizligini ta`minlash; 6. Tadbirkorlik faoliyatining erkinligini va raqobatni amalga oshirish hamda monopoliyadan himoya qilish; 7. Tadbirkorlarning tashqi iqtisodiy faoliyatida huquq-tartibotni saqlash, qonuniylikni ta`minlash; 8. Chet el investitsiyasi faoliyatining erkinligini kafolatlash.

Yuqorida keltirilgan davlat tomonidan hal etilishi lozim bo`lgan vazifalar ro`yxatidan ko`rinib turibdiki, tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish zaruriyatining asoslari jamiyat ommaviy manfaatlaridan kelib chiqadi. Aytish kerakki, bozor sharoitida xususiy manfaatlar odil sudlov yo`li bilan, agarda qachon va qanday darajada ommaviy (jamoat) manfaatlar bilan qo`shilib kelsa, mumkin qadar davlat aralashuvi yo`li bilan himoya qilinadi. Tadbirkorlik faoliyatiga va xususan, tadbirkor ishiga davlat aralashuvining chegarasi, boshqacha qilib aytganda, tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish qamrovi jamiyat uchun kerak bo`lgan yo`nalishda, iqtisodiy rivojlanishni inobatga olgan holda bozor munosabatlarining muhim elementlarini saqlab qolish zaruriyati bilan belgilanadi. 2 §. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish turlarining tasnifi. 1. Tadbirkorlik sohasini tartibga solishda davlat faoliyati ko`p qirrali bo`lib, bunda davlat (uning organlari) quyidagi darajalarda harakat qiladi: - butun jamiyat (mamlakat) manfaatlari vakili sifatida O`zbekiston Respublikasi hududi miqyosida; - Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar aholisi manfaatlarining vakili sifatida mazkur hududlar miqyosida; - tumanlar va shaharlar aholisi manfaatlarining vakili sifatida mazkur hududlar miqyosida. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq yuqorida ko`rsatib o`tilgan barcha ma`muriy-xududiy tuzilmalar O`zbekiston Respublikasining subyektlari hisoblanib, mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishda o`zlarining qonunda belgilangan vakolatlari doirasiga harakat qiladilar. 2. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning ahamiyati va yuzaga kelish asoslariga ko`ra, tartibga solishni ikki turga: umumiy va alohida turlarga bo`lish mumkin. Umumiy tartibga solishda davlat va uning organlari halq nomidan va jamiyat manfaatlari uchun tadbirkorlik faoliyatiga ta`sir ko`rsatsa, uning alohida turida davlat (uning organlari) ma`muriy-hududiy tuzilma doirasida uning o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olgan holda aholi manfaatlari uchun tadbirkorlik faoliyatini tartibga soladi. Bunda har doim alohida tartibga solish tadbirkorlik faoliyati umumiy tartibga solish yo`nalishidan chiqib ketmasligi kerak. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishni bunday turlarga

ajratishga sabab shuki, bu sohada davlat faoliyati ma`lum darajada alohidalashtirilgan bo`lib, umumiydan tashqari, hududiy tusdagi huquqiy hujjatlar ham harakatda bo`ladi. Umumiy tartibga solish tadbirkorlik faoliyatining turli tomonlarini butun mamlakat miqyosida birdek qamrab oladi va barcha uchun umummajburiy ahamiyat kasb etadi. Masalan, tadbirkorlar faoliyatining erkinligi «Tadbirkorlik faoliyatini erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi Qonun, tadbirkorlarni soliqqa tortish masalasi esa soliq, tannarxni shakllantirish tartibi to`g`risidagi qonunlar bilan hal qilinadi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning alohida turida, masalan mahalliy davlat hokimiyati organlari tadbirkorlik faoliyati subyektlari uchun mahalliy soliqlar va yig`imlar bo`yicha imtiyozlar berishi yoki tadbirkorlar uchun qo`shimcha kafolatlar belgilashi mumkin. 3. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning mazmuniga ko`ra, uni quyidagi turlarga ajratish mumkin: a) tadbirkorlik faoliyati subyektlarini tashkil qilish va tugatish; b) rejalashtirish; v) tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish. Rejalashtirish tadbirkorlik faoliyatiga davlat tomonidan ta`sir etishning shakli sifatida O`zbekiston Respublikasi hududida tadbirkorlik faoliyatini mamlakat kompleks iqtisodiy rivojlanishi yo`nalishida amalga oshirilishini ta`minlaydi. Rejalashtirilgan faoliyat mamlakat miqyosidagi muhim iqtisodiy vazifalarni hal etish uchun mo`ljallanib, viloyat, tuman va boshqa ma`muriy-hududiy bo`linmalar yoki ayrim tarmoq, soha tadbirkorlariga yo`naltiriladi. Bundan maqsad mamlakat va halq manfaatlarining ustunligini ta`minlashdan, tadbirkorlik faoliyatining erkinligini kafolatlash va rag`batlantirish asosida jamiyat farovonligi uchun xizmat qilishdan iborat. Rejalashtirilgan faoliyat ko`rsatkichlariga erishishda davlat iqtisodiy choralaridan, xususan, moliyalashtirish, subvensiya, kredit, soliq imtiyozlarini berish kabilardan foydalanadi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan rejalashtirish asosida davlat ehtiyojlari uchun tovar va mahsulotlar sotib olish davlat budjeti va davlat ehtiyojini qondirish uchun mo`ljallangan boshqa hil mablag`lar hisobidan qoplanadi. Tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish xo`jalik faoliyatini yuritishga yo`l qo`ymaslik, uni o`zgartirish yoki bekor qilish, yoki aksincha ushbu faoliyatni muvofiq holatini qo`llab-quvvatlash maqsadida

tadbirkorlik faoliyati subyekti (subyektlari)ga nisbatan davlat tomonidan ta`sir etishdan iborat. Tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlarini yuritishga yo`l qo`ymaslik (taqiqlash) atrof-muhitni, tabiatni muhofaza qilish tartibida uchrashi mumkin. Masalan, ekologiya zarar yetkazishi mumkin bo`lgan obyektlar qurilishini davlat qonun yo`li bilan ta`qiqlaydi. Xo`jalik yuritish faoliyatini o`zgartirish atrof- muhitga, tabiatga zararli faoliyat turini cheklash yoki uni butunlay to`xtatish haqida qaror qabul qilish natijasida sodir bo`ladi. Tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish masalani bevosita (direktiv) yechish (ta`qiqlash, ruxsat etish) va bilvosita, ya`ni iqtisodiy rag`batlantirish yordamida hal qilish yo`llari bilan amalga oshiriladi. Xo`jalik yuritish faoliyatini tartibga solish imkoniyatlari faqat qonunga tayanmog`i lozim. Aytish kerakki, bunday normalar (qoidalar) bir qancha normativ aktlardan joy olgan. Masalan, tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyati haqidagi asosiy qoidalar O`zbekiston Respublikasi «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi Qonunda nazarda tutilgan bo`lsa, uning ayrim sohalari va jihatlari tegishli qonunlarda, jumladan, «Investitsiyalar to`g`risida»gi, «Atrof- muhitni muhofaza qilish to`g`risida»gi, «Tabiatdan foydalanish to`g`risidagi»gi, «Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish to`g`risida»gi va boshqa qator qonun hujjatlarida belgilanadi. Xo`jalik yuritish faoliyatining nazorati deganda, davlat organlari uchun tadbirkorning xo`jalik (ish) holatini kuzatish va belgilangan tartibda tekshirish, qonunda nazarda tutilgan hollarda tegishli choralar qo`llash bo`yicha qonuniy imkoniyatlari tushuniladi. «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi, «Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to`g`risida»gi Qonunlarda tadbirkorlik faoliyati subyektlari uchun nazorat qilinuvchi sohalar va nazorat qilish tartibi: buxgalteriya va statistika hisoboti yuritish, soliqqa tortish uchun zarur bo`lgan axborotlar berish, tekshirish asoslari va boshqa munosabatlarni tartibga soluvchi normalar belgilangan. Qonun hujjatlarida tadbirkorlik faoliyatining ayrim subyektlari uchun xo`jalik yuritish faoliyatining maxsus nazorat qilinuvchi sohalari nazarda tutilishi mumkin. Masalan, «Tabiiy monopoliyalar to`g`risida»gi (№ 815-1), «O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida»gi (№ 543-1), «Atmosfera havosini muhofaza qilish to`g`risida»gi (№ 353-1) Qonunlarda maxsus nazorat qilish belgilangan.

3 §. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning shakllari va uslublari. Bozor munosabatlariga o`tish davrida ijtimoiy tabaqalanish jarayonining yengilroq o`tishini ta`minlash, qolaversa, iqtisodiy barqarorlikni saqlash maqsadida tadbirkorlik faoliyati davlat tomonidan tartibga solib turiladi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish bir necha yo`nalishda olib boriladi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish shundan iboratki, bunday faoliyatni olib borish jarayonida tadbirkorlarning shaxsiy manfaatlari va jamiyatning ommaviy manfaatlari o`zaro to`qnashadi. Bu manfaatlar o`zaro mutanosib bo`lishi va bir-biri bilan qarama-qarshi kelmasliklari uchun turli yo`llar va uslublar yordamida ushbu manfaatlar uyg`unlashuviga erishiladi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning barcha turlari aktning huquqiy shakliga ega bo`ladi. Tartibga solish bo`yicha hokimiyat yoki boshqaruv organining harakatlari aktning turli nomdagi huquqiy shaklida (reja-akt, dastur, ruxsatnoma, kvota, litsenziya, farmoyish) ma`lum maqsad (vazifa)ni amalga oshirishga qaratiladi. Tadbirkorlik faoliyatini tartibga soluvchi bunday aktlar (qanday nomlanishidan qat`i-nazar) davlat xohish-irodasini ifoda etganligi sababli faqat yozma shaklda bo`lishi mumkin. Davlat tomonidan tartibga solish aktning huquqiy shakllaridan boshqacha tarzda (shaklda) amalga oshirilmaydi. Reja-akt (dastur) – bu subyektlar o`zida ko`rsatilgan normativ yoki konkret (aniq) tusdagi topshiriq bo`lib, unga ko`ra subyektlar zimmalariga yuklangan talablarga rioya qilishlari yoki ushbu talablarni belgilangan muddatda bajarishlari lozim va buning uchun moddiy-moliyaviy ta`minot talab qilish huquqiga egadir. Masalan, tadbirkor davlat buyurtmachisi sifatida davlat ehtiyoji uchun zarur bo`lgan tovarni dasturda belgilangan tartib va muddatda yetkazib berishga majbur va ayni paytda buning uchun ajratilgan moliya mablag`larini talab qilib olishga haqli. Reja-aktlar (dasturlar) turli vazifani bajarish uchun mo`ljallanadi va turli darajadagi hokimiyat va boshqaruv organlari tomonidan qabul qilinadi. Masalan, dasturlar respublika, ma`lum bir viloyat yoki tuman miqyosida qabul qilinishi mumkin. Dasturlar asosida tadbirkorlik faoliyatining ularda ko`rsatilgan subyektlari o`zlarining rejalarini tuzadilar va amalga oshiradilar. Reja-akt (dasturlar) davlat ehtiyojlari uchun tovar yetkazib berish, umummilliy muammolar, ijtimoiy-iqtisodiy, mudofaa, ilmiy-texnikaviy, tabiatni muhofaza qilish borasida va boshqa aniq maqsadga yo`naltirilgan vazifalarni hal qilishga qaratiladi.

Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish akti – bu vakolatli davlat organining belgilangan shaklga keltirilgan ko`rsatmasi bo`lib, u tadbirkorlik faoliyati subyektlari yoki aniq bir subyekt uchun mo`ljallanadi va yo`naltiriladi. U belgilangan tartibda tadbirkorlik faoliyatini yuritish yoki uni belgilangan holatga keltirish to`g`risidagi talabni qo`yadi. Agar bunday akt bir qancha (noaniq) tadbirkorlar doirasi uchun yo`naltirilgan bo`lsa, demak normativ tartibga solish hisoblanadi. Aksincha, davlat organining aniq bir tadbirkorlar uchun qabul qilgan ko`rsatmasi (akti) bo`lsa, unda bunday tartibga solish konkret (aniq) tartibga solish haqida so`z yuritiladi. Normativ tartibga solish aktlari qatoriga, masalan, erkin tasarruf qilish taqiqlangan mahsulotlar ro`yxatini yoki maxsus ruxsatnoma (litsenziya)lar asosidagina shug`ullanishi mumkin bo`lgan faoliyat turlarining ro`yxatini kiritish mumkin. Tartibga solishning bu turi o`zining tezkor ta`sir etish tabiati bilan ajralib turadi. Bular qonunosti tusga ega bo`lib, odatda aniq vazifalarni zudlik bilan hal etish uchun qabul qilinadi. Konkret (aniq) tartibga solish deganda davlat organi tomonidan tadbirkorlik sohasidagi xo`jalik huquqiy munosabatlarni yuzaga keltirish, o`zgartirish yoki bekor qilish to`g`risidagi aktni qabul qilish tushuniladi. Demak, aniq tartibga solish akti har vaqt yuridik fakt bo`ladi. Bu turdagi aktlar turli maqsadni hal qilish uchun mo`ljallanishi va ayni paytda har turli huquqiy shaklda bo`lishi mumkin. Bunday aktlarni keltirib chiqarishi mumkin bo`lgan huquqiy oqibatlariga ko`ra uch turga, ya`ni: huquq paydo qiluvchi, huquqni o`zgartiruvchi va huquqni bekor qiluvchi turlarga ajratish mumkin. Huquq paydo qiluvchi aktlar jumlasiga ruxsat etuvchi aktlarnii yoki imtiyozlar, limitlar, kvotalar va taqdim etish huquqlarini, huquqni o`zgartiruvchi aktlar qatoriga esa, tadbirkorlik faoliyatini xududiy yoki tarmoq bo`yicha rivojlantirish uchun dotatsiya, subsidiya, subvensiya, ssuda va shunga o`xshash shakldagi yordamni nazarda tutgan davlat investitsiya dasturlariga muvofiq qabul qilingan davlat moliyaviy yordami to`g`risidagi aktlarni kiritish maqsadga muvofiq keladi. Huquqni bekor qiluvchi aktlar bo`lib, tadbirkorlarning xo`jalik faoliyatini ta`qiqlovchi aktlar hisoblanadi va ular qatoriga, masalan davlat bosh sanitar vrachining sanitariya qoidalariga muvofiq kelmaydigan xom-ashyodan tayyorlangan va ular bilan aloqada bo`lgan oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab- chiqarishdan olib tashlash haqidagi qarorini kiritish mumkin. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning huquqiy shakllaridan yana biri – bu davlat nazorati aktidir. Davlat nazorati akti o`z mazmun-mohiyatiga ko`ra tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini qonunga

muvofiq amalga oshirish asosini o`zida ifoda etgan, ularning huquqiy maqomini belgilashga qaratilgan vakolatli davlat organining harakatidan iborat. Bu aktlar xo`jalik yurituvchi tadbirkorlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish bilan bog`liq munosabatlarni tartibga solish uchun mo`ljallanadi. Tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyatini nazorat qilish O`zbekiston Respublikasi «Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to`g`risida»gi Qonuni va boshqa qonun hujjatlari asosida amalga oshiriladi va asosiy maqsad qonun ustuvorligini ta`minlashga qaratiladi. Qonunning ustuvorlik tamoyili iqtisodiy soha va tadbirkorlikning boshqaruvi ahamiyatining oshishida o`z aksini topadi. Iqtisodiyot boshqaruvi sohasida qabul qilingan me`yoriy-huquqiy hujjatlarning aksariyati tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishga, uni rivojlantirishga qaratiladi. Shunga qaramay, huquqiy aktlarda direktiv qoidalar to`plami tadbirkorlik faoliyatining turli aspektlariga o`z munosabatini saqlab qoladi. Tadbirkorlarning ro`yxatdan o`tish majburiyati, alohida faoliyat turi bilan shug`ullanish uchun litsenziya olish, mahsulotlar (tovarlar, xizmatlar)ni majburiy sertifikatsiyalash talab qilinadigan hollarda sertifikatga ega bo`lish va boshqalar shular jumlasidandir. Bu tabiiy hol, albatta. Lekin, shu bilan birga xo`jalik yuritishning bozor sharoitida turli hil vositalar va uslublarni qo`llash yordamida asta-sekin tadbirkorlik faoliyatini bilvosita tartibga solishga o`tiladi. Bunday vositalar va uslublar jumlasiga imtiyozli qarzlar berish, dotatsiya va yordam puli taqdim etish, imtiyozli soliq joriy etish va boshqalar kiradi. Tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishda davlat quyidagi uslublardan foydalanadi: a) tadbirkorlik faoliyati asoslarini normativ tartibga solish (faoliyat turlari, yo`nalishi, mazmuni va hokazo); b) tadbirkorlik subyektlari maqomini va ular amalga oshirayotgan faoliyat turlarini tasdiqlash, rasmiy tan olish (ro`yxatga olish, litsenziya berish va hokazo); v) tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyati tartibini aniqlash; g) tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va sifatiga me`yoriy talablar belgilash; d) tadbirkorlarni qo`llab-quvvatlashni tashkil qilish; ye) qonunga rioya qilishni nazorat ostiga olish; j) tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda belgilangan me`yorlardan og`ishmaslikni ta`minlash maqsadida taqiq va sanksiyalar kiritish.

Bu uslublar iqtisodiy vaziyatga moslanuvchan va mohiyatan o`zgaruvchan xususiyatga ega bo`lib, ularni shartli ravishda uch turga ajratish mumkin: nisbatan barqaror (masalan, tadbirkorlarni ro`yxatga olish); birmuncha o`zgaruvchan (masalan, soliqlar, litsenziyalar turlari) va tez o`zgaruvchan. Jamiyat iqtisodiy negizini saqlashga xizmat qiluvchi bank, birja, axborot markazlari, sug`urta kompaniyalari kabi shakllangan bozorga taalluqli tuzilmalar faoliyatini ta`minlash, tadbirkorlarning xo`jalik yuritishdagi tashabbusi va mustaqilligini rag`batlantirish bu uslublarning muhim xususiyati hisoblanadi. Demak, davlat tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishni qonun aktlarida davlat organlarining ushbu faoliyatni nazorat qilish huquqini mustahkamlash orqali amalga oshiradi. 4 §. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash va rag`batlantirish. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash va rag`batlantirish mulkdorlar sinfini shakllantirish hamda bozor iqtisodiyotiga asoslangan fuqarolik jamiyatini qurishning asosiy yo`llaridan biri hisoblanadi. Har qanday yuksak taraqqiy etgan jamiyat o`z tadbirkorini himoya qiladi va qonuniy raqobatni ta`minlaydi. Tadbirkorlikning muhim ahamiyati uning mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarda tutgan o`rni bilan belgilanadi. Davlat va tadbirkorlik maqsadlarining uyg`unligi (umumiyligi) quyidagi yo`nalishlarning birligida namoyon bo`ladi: 1. Davlat uchun vazifalarni muvafaqqiyatli amalga oshirish, tadbirkorlik uchun esa daromad (foyda) olish imkoniyatini yaratuvchi jamiyatdagi siyosiy va iqtisodiy barqarorlikni ta`minlash; 2. Aholining tovar (xizmat)ga bo`lgan ehtiyojini imkon qadar to`laroq qondirish. Bunda tadbirkor o`z tovarlarini sotish (realizatsiya qilish) orqali daromad (foyda) olsa, davlat ishlab-chiqarishini rivojlantirish, yangi texnologiyalarni joriy qilish, soliq undirish orqali milliy iqtisodiyotni taraqqiyotiga erishadi; 3. Raqobatbardosh tovar (xizmat)larni ko`paytirish, ularni eksport qilish, jahon bozoridan munosib joy olish. Bunda tadbirkor yangi sotuv bozorlaridan joy olsa, davlatning xalqaro maydonda nufuzi oshadi.

Demak, davlat va tadbirkorlik bir-biriga muhtoj va bir-birini qo`llab- quvvatlashi bozori iqtisodiy munosabatlarini rivojlantirishning muhim omilidir. AQSH tajribasi shuni ko`rsatadiki, tadbirkorlikni rivojlantirishni mamlakat iqtisodiy taraqqiyotining umumiy yo`nalishlaridan ajratib bo`lmaydi. Shuning uchun tadbirkorlarning mamlakat iqtisodiy taraqqiyotiga doir asosiy yo`nalishlardan kelib chiqqan holda, iqtisodiy rivojlanish dasturlari doirasida o`z faoliyatlarini belgilashlari hamda yuritishlari maqsadga muvofiq bo`ladi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash, avvalambor, uning mustahkam va jamiyat bilan chamcharchas bog`lab turuvchi huquqiy tizimini yaratishdan iborat. Bunda huquqiy tizimning, qonunlarning respublikamiz iqtisodiyotining bozor sharoitiga mos keladigan va siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ma`naviy-ahloqiy talablariga javob beradigan huquqiy asosining shakllanishini ta`minlash muhim ahamiyatga ega. Davlat iste`molchilarining huquqi ustunligini inobatga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik erkinligini kafolatlaydi. Barcha xo`jalik yurituvchi subyektlar uchun tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanish huquqini beradi. Aytish lozimki, xo`jalik yurituvchi subyekt sifatida tadbirkorlarning huquqiy maqomini belgilashda va ular o`rtasidagi mulkiy munosabatlarni tartibga solishda O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi alohida o`rin tutadi. Tadbirkorlikning huquqiy tizimini mukammallashtirish maqsadida 2000 yil 25 mayda O`zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi Qonuni qabul qilindi. Ushbu Qonun xo`jalik yurituvchi subyektlarning huquqiy maqomini mustahkamlashga xizmat qildi, unda davlatning tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlashga yo`naltirilgan xohish-irodasi yana bir karra o`zining amaliy ifodasini topdi. Qonunda umumiy qoidalar, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish asoslari belgilangan bo`lib, tadbirkorlarning qator huquqlari har tomonlama kafolatlandi. Tadbirkorlik faoliyati, tadbirkorlik subyektlarining o`z mahsuloti (ish xizmati) va daromadlarini tasarruf qilish, tadbirkorlarning tashqi iqtisodiy faoliyat, ularning mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlari, xom ashyo, tovarlar va xizmatlar bozorlariga erkin kirish, kredit resurslaridan erkin foydalanish, axborot olish, tadbirkorlik faoliyatiga aralashmaslik, ular erkinliklarining kafolatlari shular jumlasidandir. Ko`rinib turibdiki, yuqorida qayd etilgan Qonunlarda tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash elementlari bir butunlikda yaqqol aks ettirilgan bo`lib, ularning mazmuni quyidagicha: a) davlat tadbirkorlarning qonuniy manfaatlari va huquqlarining amalga oshishini kafolatlaydi;

b) tadbirkor xo`jalik faoliyatini amalga oshirishda qonunga zid bo`lmagan barcha turdagi xatti-harakatlarni qilishga haqli; v) tadbirkorning xo`jalik va boshqa faoliyatiga davlat, jamoat yoki boshqa organlarning noqonuniy aralashuviga yo`l qo`yilmaydi; g) davlat vakolatli organlari va ularning mansabdor shaxslari tadbirkorlar va ular faoliyatiga aloqador masalalar yuzasidan faqat qonun asosidagina qaror qabul qilishlari lozim va o`z xatti-harakatlari uchun qonun oldida javobgardirlar. Muhimi, davlat organlari va mansabdor shaxslar tadbirkorlarga qonunda belgilangan vakolatlari doirasidagina ko`rsatma (farmoyish) berishlari mumkin. Agarda davlat yoki boshqa vakolatli organ tomonidan qonunchilik talablariga zid bo`lgan akt qabul qilinsa, tadbirkor bunday aktni haqiqiy emas deb topish haqida sudga ariza bilan murojaat qilish huquqiga ega; d) davlat tadbirkorlarni mulk shakllaridan qat`i-nazar xo`jalik yuritishning bir hil huquqiy va iqtisodiy shart-sharoitlari bilan ta`minlaydi; ye) davlat bozorni rivojlantirishga imkon yaratadi, yakkahokimlikka qarshi kurashadi, iste`molchilarni ijtimoiy himoya qiladi; j) davlat yangi texnologiya joriy etish, tovar, (ish, xizmat) sifatini yaxshilash va miqdorini ko`paytirish orqali ishlab-chiqarishni rivojlantirgan tadbirkorlarga imtiyozli sharoitlar yaratadi; z) davlat va boshqaruv organlari tadbirkor bilan uzaro munosabatlarini bilvosita iqtisodiy vositalar va uslublar asosida shakllantiradi. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash maqsadida qabul qilingan va amalda bo`lgan qonun hujjatlari normalarini tadbirkorlik sohasidagi munosabatlarning vujudga kelish doirasi hamda tartibga solish yo`nalishiga ko`ra, shartli ravishda to`rt guruhga ajratish mumkin: - tadbirkorlik faoliyati subyektlarning ichki munosabatlarini belgilovchi normalar; - tadbirkorlik faoliyati subyektlarining davlat va boshqaruv organlari bilan munosabatlarini tartibga soluvchi normalar; - tadbirkorlik faoliyati subyektlarining boshqa tashkilotlar, xususan bank, sug`urta tashkilotlari, jamg`armalar bilan munosabatlarini tartibga soluvchi normalar; - tadbirkorlik faoliyati subyektlarining o`zaro munosabatlarini belgilovchi normalar.

Qonunda tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash nazarda tutilgan bo`lib, davlat boshqaruv organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlari belgilangan vakolatlari doirasida qator ishlarni amalga oshirishlari mumkin. Masalan, davlat tadbirkorlik faoliyati subyektlari kadrlarini tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimining rivojlantirilishini ta`minlaydi (Qonunning 47-moddasi). Bundan tashqari, Qonunda tadbirkorlikni rivojlantirishni davlat tomonidan rag`batlantirish yo`llari, xususan, investitsiyalarni, zamonaviy texnologiya va uskunalarni jalb etish uchun sharoitlar yaratish, soliqlar, yig`imlar va tariflar bo`yicha imtiyozlar belgilash va boshqalar nazarda tutilgan. Ayniqsa, kichik va xususiy tadbirkorlikning qonuniy asosini mustahkamlash va uni qo`llab- quvvatlashga alohida e`tibor qaratilgan. Masalan, kichik va xususiy tadbirkorlik subyektlariga energiya ta`minoti manbai iste`molidagi imtiyozlar, asosiy fondlarning tezlashtirilgan amortizatsiyasi bo`yicha imtiyozlar berish ko`zda tutilgan. Bu sohadagi ishlarni amalga oshirishda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995 yil 26 iyuldagi Farmoniga ko`ra tashkil qilingan xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni qo`llab-quvvatlash Fondi (Biznes-Fond) yetakchi ahamiyat kasb etadi. Ushbu jamg`arma tadbirkorlikni har taraflama rivojlantirish, ilg`or ish uslublarini keng joriy qilishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ydi. Respublikamizdagi eng yaxshi uch tadbirkorga har yili «O`zbekiston tadbirkori» degan unvon berilishi belgilandi. Kichik va xususiy tadbirkorlarni qo`llab-quvvatlash fondlari: - kreditlar berish asosida tadbirkorlarni moliyaviy ta`minlash; - ustav sarmoyasida ishtirok etish; - maslahat va axborot xizmatlari ko`rsatish shaklida texnik jihatdan ko`maklashish; - infratuzilmani rivojlantirishga ko`maklashish; - kreditorlar uchun kafolatlar va kafilliklar berish yo`li hamda qo`llab-quvvatlashning boshqa shakllari bilan kichik va xususiy tadbirkorlik subyektlarini rag`batlantirish maqsadida tashkil qilinadi. Xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni rivojlantirish, tadbirkorlikni davlat tomonidan qo`llab-quvvatlashni hamda kreditorlarga qarz evaziga kafolatlar berilishini ko`zda tutuvchi dasturlarni ro`yobga chiqarish uchun qulay shart- sharoitlarni vujudga keltirish maqsadida «Xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni

sug`urta yo`li bilan himoya qiluvchi agentlikni tashkil etish to`g`risida»gi Farmon e`lon qilindi. Mazkur Farmonga muvofiq «Madad» sug`urta agentligi tashkil qilinib, uning asosiy yo`nalishlari etib, xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni imtiyozli shartlar asosida sug`urta qilish, kreditorlar qoplanmaganligi uchun qarzlarning mas`uliyatini sug`urtalash, xorijiy sarmoyalarning sug`urta yo`li bilan himoya qilinishini ta`minlash belgilab berildi. 5 §. Tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlarini litsenziyalash. Litsenziyalash mazmun-mohiyati bilan davlat xavfsizligi va mamlakat mudofaasini ta`minlash, fuqarolar salomatligi va ma`naviyati, ularning qonuniy manfaatlari hamda haq-huquqlarini himoya qilish sari yo`naltirilgan bo`lib, tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilishning bir turi hisoblanadi. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziyalash talab qilinadigan faoliyat turlari belgilanganki, ular jumlasiga amalga oshirilishi fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlariga, sog`lig`iga, jamoat xavfsizligiga zarar yetkazishi mumkin bo`lgan hamda tartibga solib turilishi litsenziyalashdan tashqari usullar bilan amalga oshirilishi mumkin bo`lmagan faoliyat turlari kiradi. Litsenziyalash talab qilinadigan faoliyat turlari qonun bilan belgilanadi. Faoliyatning ayrim turlarini litsenziyalash bilan bog`liq munosabatlar O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 49-moddasi, O`zbekiston Respublikasi «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi Qonunning 13-moddasi, O`zbekiston Respublikasi «Faoliyatning ayrim turlarini litsenziyalash to`g`risida»gi Qonuni keyingi o`rinlarda Qonun deb yuritiladi va boshqa qonun hujjatlari hamda faoliyatning aniq turlari litsenziyash tartibi to`g`risidagi Nizomlar bilan tartibga solinadi. Bundan tashqari, tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlarini litsenziyalash tartibi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Litsenziyalash sohasini litsenziyalovchi organlar amalga oshiradi. Qonunga ko`ra, litsenziyalash deganda, litsenziya berish to`g`risidagi arizani topshirish va ko`rib chiqish, litsenziyani qayta rasmiylashtirish, litsenziyaning amal qilishini to`xtatib turish, tugatish va bekor qilish jarayoni bilan bog`liq tadbirlar kompleksi tushuniladi. Qonun hujjatlariga muvofiq litsenziyalashni amalga oshiruvchi maxsus vakolatli organlar – litsenziyalovchi organlarga qonun ularning faoliyati bilan bevosita bog`liq bo`lgan qator vakolatlarini belgilab beradi. Masalan, litsenziya talablari va shartlariga litsensiatorlar qat`iy rioya etishini nazorat qilish, litsenziyalarni qayta rasmiylashtirish, ularning amal qilishini to`xtatib turish va qayta tiklash, litsenziyalarning amal qilishini tugatish yoki bekor qilish va boshqalar. Shu bilan birga litsenziyalovchi organlarning shu organlar

litsenziyalaydigan faoliyat turlari bilan shug`ullanayotgan korxonalar, tashkilotlar va muassasalar tuzishi yoki ular faoliyatida muassislar sifatida ishtirok etishi taqiqlanadi. Litsenziyalovchi organlarni va litsenziyalash tartibini belgilash, O`zbekiston Respublikasi hududida litsenziyalar reyestrini yuritish tartibini belgilash, litsenziyalovchi organlarning qonun hujjatlariga rioya etgan holda ish yuritishni nazorat qilish hamda litsenziyalashning ayrim turlarini amalga oshirish O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi vakolatlari doirasiga kiradi. Bundan tashqari, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi yuridik shaxs tashkil etmagan holda tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanayotgan jismoniy shaxslar (yakka tartibdagi tadbirkorlar) faoliyatning litsenziyalayotgan ayrim turlarini amalga oshirishini ta`qiqlab qo`yish huquqiga ega. Qonunning 3-moddasi 1-qismi 1-bandida keltirilgan ta`rifga ko`ra, litsenziyalovchi organ tomonidan yuridik yoki jismoniy shaxsga berilgan, litsenziya talablari va shartlariga so`zsiz rioya etilgani holda faoliyatning litsenziyalanayotgan turini amalga oshirish uchun ruxsatnoma (huquq) litsenziya bo`lib hisoblanadi. Litsenziyalarni ikki turga ajratish mumkin: namunaviy (oddiy) va yakka tartibdagi (maxsus) litsenziyalar. Cheklanmagan doiradagi yuridik va jismoniy shaxslarga beriladigan litsenziyalar namunaviy litsenziyalar turiga kiradi. Yuridik va jismoniy shaxslarga alohida talablar va shartlar asosida beriladigan, litsenziatlarga faoliyatning mazkur turini amalga oshirishda mutlaq huquqlar beruvchi, miqdoriy cheklangan litsenziyalar yakka tartibdagi litsenziyalar hisoblanadi. Aytish kerakki, yakka tartibdagi litsenziyalarni berish O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan tartib va qoidalar asosida tanlov (tender) o`tkazish yo`li bilan amalga oshiriladi. Litsenziya har bir litsenziyalanadigan faoliyat turi yoki uning bir qismi (qismlari) uchun alohida berilishi mumkin. Litsenziyadan faqat litsenziyani olgan yuridik yoki jismoniy shaxsgina foydalanadi. Litsenziyani yoki unga doir huquqlarini litsenziat boshqa shaxslarga berishi taqiqlanadi. Agar litsenziyada boshqacha hol ko`zda tutilgan bo`lmasa, u O`zbekiston Respublikasi hududi bo`yicha amalda bo`ladi. Litsenziya odatda litsenziya da`vogarning arizasida so`ralgan muddatga beriladi va amal qilish muddati cheklanmaydi. Qonun hujjatlarida litsenziyaning amal qilish muddati cheklanishi mumkin, lekin bu muddat besh yildan kam bo`lmasligi kerak. Ayrim hollarda litsenziya da`vogarning xohishiga yoki O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ko`rsatmasiga ko`ra bu muddat kamaytirilishi mumkin. Aytish lozimki, Qonunda litsenziyaning amal qilish muddati tugaganda, litsenziat litsenziyalovchi organga muddat tugashidan kamida ikki oy oldin ariza bilan murojaat qilishi va umumiy tartibda litsenziyaning amal qilish muddatini uzaytirish tartibi nazarda tutilgan.

Qonun hujjatlarida, shuningdek faoliyatning ayrim turlarini litsenziyalash to`g`risidagi Nizomlarda faoliyatning litsenziyalanayotgan turini amalga oshirayotganda litsenziat tomonidan bajarilishi majburiy bo`lgan litsenziya talablari va shartlari belgilanganki, ular litsenziatning qonunga rioya etishi shartligi, litsenziya da`vogarlariga qo`yiladigan maxsus bilim va tegishli malakaga ega bo`lishi lozimligi, foydalaniladigan moddiy-texnika bazasi, asbob-uskunalar, texnik vositalar va boshqalar talabga javob berishi zarurligi to`g`risidagi normalarni o`z ichiga oladi. Litsenziat, ya`ni, faoliyatning litsenziyalanadigan turini amalga oshirish litsenziyasi bo`lgan yuridik yoki jismoniy shaxs bo`lish uchun litsenziya da`vogari litsenziyalovchi organga quyidagi hujjatlarni taqdim etishi kerak: 1) litsenziya berish haqidagi ariza; 2) yuridik shaxslar uchun – davlat ro`yxatidan o`tkazilganligi to`g`risidagi guvohnomaning notarial tasdiqlangan nusxasi; jismoniy shaxslar uchun – yakka tartibdagi tadbirkor sifatida davlat ro`yxatidan o`tkazilganligi to`g`risidagi guvohnomaning notarial tasdiqlangan nusxasi; 3) arizani ko`rib chiqish uchun litsenziya da`vogari tomonidan yig`im to`langanligini tasdiqlovchi hujjat; 4) faoliyatning ayrim turiga litsenziya olish uchun qo`yiladigan talablar va shartlarni litsenziya da`vogari bajarishga qodir ekanligini tasdiqlovchi hamda qonun hujjatlarida belgilab qo`yiladigan boshqa hujjatlar. Litsenziyalovchi organ hisob varag`iga litsenziya da`vogarining arizasini ko`rib chiqqanligi uchun yig`im undiriladi. Yig`im miqdori har bir litsenziyalanadigan faoliyat turi bo`yicha O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Bunda yig`imning eng ko`p miqdori eng kam oylik ish haqining besh barobaridan oshib ketmasligi kerak. Litsenziyalovchi organ litsenziya da`vogarining arizasini qabul qilib olingan kundan e`tiboran o`ttiz kundan oshmagan muddat ichida namunaviy litsenziya berish yoki berishni rad etish to`g`risida qaror qabul qilishi va tegishli qaror qabul qilinganligi haqida litsenziya da`vogarini uch kun ichida xabardor qilishi shart. Litsenziya berish to`g`risida yozma shakldagi xabarnomani olgandan keyin litsenziya da`vogari uch oy muddat ichida davlat bojini to`lab, litsenziya shartnomasini imzolagan taqdirdagina litsenziyani olishi mumkin bo`ladi. Litsenziya shartnomasi litsenziyalovchi organ va litsenziatning o`zaro huquqlari va majburiyatlarini belgilovchi hujjat sifatida alohida o`rin tutadi. Shartnoma ikki nushada yozma shaklda tuziladi. Agar ushbu muddat ichida litsenziat litsenziya uchun davlat bojini to`lamasa yoxud davlat boji to`langanligini tasdiqlovchi

hujjatni taqdim etmasa yoki litsenziya shartnomasini imzolamagan bo`lsa, litsenziyalovchi organ mazkur litsenziyani bekor qilishga haqli. Litsenziya berishni rad etish haqidagi xabarnoma yozma shaklda rad etish sabablari, ularni bartaraf etish va hujjatlarni takroran ko`rib chiqish uchun mumkin bo`lgan muddat ko`rsatilgan holda litsenziya da`vogariga yuboriladi. Litsenziya da`vogari tomonidan hujjatlar qaytadan taqdim qilingan taqdirda, litsenziyalovchi organ arizani avvalgi to`langan yig`im hisobidan o`n kun muddat ichida ko`rib chiqadi. Litsenziya berishni rad etish haqidagi xabarnomada ko`rsatilgan muddat o`tgach, qaytadan berilgan ariza yangitdan berilgan ariza deb hisoblanadi va uni ko`rib chiqish uchun qaytadan yig`im undiriladi. Litsenziya berishni rad etishga Qonunning 17-moddasida sanab o`tilgan asoslar mavjud bo`lgandagina yo`l qo`yiladi. Boshqa asoslarga ko`ra, litsenziya berishni rad etish mumkin emas. Aks holda, litsenziya da`vogari litsenziyalovchi organning litsenziya berishni asossiz rad etilganligi va noqonuniy xatti-harakatlari ustidan shikoyat qilishga haqli. Litsenziyalarni rasmiylashtirish O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan litsenziyalar blankalarining namunalari va ularni tayyorlash tartibi asosida amalga oshiriladi. Litsenziyalar qat`i hisobot hujjati hisoblangan, hisobga olish seriyasiga, tartib raqamiga va himoyalanganlik darajasiga ega bo`lgan blankalardaa rasmiylashtiriladi. Yuridik shaxs bo`lmish litsenziat qayta tuzilgan, uning nomi yoki manzili o`zgargan taqdirda, shuningdek, jismoniy shaxs bo`lmish litsenziat familiyasi, ismi, otasini ismi yoki turar joyi o`zgargan taqdirda, litsenziyani qayta rasmiylashtirilmaguncha litsenziat unda ko`rsatilgan faoliyat turi bilan shug`ullanishga haqli emas. Litsenziyalovchi organ litsenziatdan litsenziyani qayta rasmiylashtirish to`g`risidagi arizani qabul qilib olgan kundan e`tiboran besh kun ichida litsenziyalar reyestriga tegishli o`zgartirishlar kiritib, yangi litsenziya berishi lozim. Faoliyatning aniq turlari uchun litsenziyalar reyestri litsenziyalovchi organlar tomonidan olib boriladi. Ularda quyidagilar qayd qilinadi: - litsenziatlar to`g`risida ma`lumotlar; - litsenziyani berishga mas`ul litsenziyalovchi organ haqida ma`lumotlar; - amalga oshirish uchun litsenziya berilgan faoliyat turlari; - litsenziyaning tartib raqami va berish sanasi; - litsenziyaning amal qilish muddati;

- litsenziyaning reyestrda qayd etilganligi to`g`risida ma`lumot, litsenziya faoliyatini to`xtatish va qayta rasmiylashtirish uchun asos hamda amalga oshirilgan sana; - litsenziyani bekor qilish uchun asoslar va sana; - boshqa ma`lumotlar. Qonunda litsenziyaning amal qilishini to`xtatish yoki amal qilishini tugatish litsenziyaning mavjudligini tasdiqlovchi hujjatni qayta rasmiylashtirish tartibi va asoslari nazarda tutilgan. Litsenziyalovchi organlar quyidagi holatlarda litsenziyaning amal qilishini to`xtatib turish huquqiga egadirlar: - litsenziat litsenziya shartnomasida nazarda tutilgan litsenziya talablari va shartlarini buzganligi aniqlanganda; - litsenziyalovchi organlarning litsenziat zimmasiga aniqlangan qoidabuzarliklarni bartaraf etish majburiyatini yuklovchi qarorlari litsenziat tomonidan bajarilmaganda; - litsenziyani qayta rasmiylashtirish uchun zarur bo`lgan muddat davomida. Litsenziyalovchi organ litsenziyaning amal qilishini to`xtatib turish haqida chiqargan qarorida bunday holatni bartaraf etish uchun muddat belgilashi shart bo`lib, ko`rsatilgan muddat olti oydan oshib ketmasligi lozim. Litsenziyaning amal qilishini to`xtatib turishga olib kelgan holatlar bartaraf etilishi bilan litsenziyalovchi organ o`n kun muddat ichida litsenziyaning amal qilishini tiklash to`g`risida qaror qabul qilishi shart. Litsenziyaning amal qilishini tugatish quyidagi hollarda amalga oshiriladi: - litsenziat ariza bilan murojaat qilganda; - yuridik shaxs tugatilganda; - yakka tartibdagi tadbirkorlik guvohnomasining amal qilishi tugatilganda; - yakka tartibdagi tadbirkorning muomala layoqati cheklanganda yoki muomalaga layoqatsiz deb topilganda;

- litsenziat litsenziya talablari va shartlarini muntazam ravishda yoki bir marta ko`pol ravishda buzganda; - litsenziat litsenziyaning amal qilishini to`xtatib turgan holatlarni ko`rsatilgan muddatda bartaraf etmaganda; - litsenziyalovchi organning litsenziya berish to`g`risidagi qarorining qonunga hilofligi aniqlanganda; - litsenziyaning amal qilish muddati tugaganda. Litsenziyaning amal qilishini tugatish sud qaroriga binoan ham amalga oshirilishi mumkin. Litsenziat litsenziyalovchi organning litsenziyaning amal qilishini to`xtatib turish yoki tugatish to`g`risidagi qarori ustidan sudga shikoyat qilishga haqli. Agar sud mazkur qaror yuzasidan chiqarilgan qarorni asossiz deb topsa, litsenziyalovchi organ litsenziatga yetkazilgan zarar miqdorida javob beradi. Ma`muriy tartibda litsenziyani quyidagi hollarda bekor qilish mumkin: - litsenziya berish haqida qaror qabul qilingan kundan e`tiboran uch oy mobaynida litsenziat tomonidan davlat boji to`lanmagan yoki litsenziya shartnomasi imzolanmaganda; - litsenziat litsenziyani bekor qilish to`g`risida ariza berganida; - litsenziya sohta hujjatlardan foydalanilgan holda olinganligi fakti aniqlanganda. Bundan tashqari, litsenziya sud tartibida ham bekor qilinadi: - litsenziya olish uchun taqdim etilgan hujjatlarda noaniq va yanglish ma`lumotlar qayd etilganda; - litsenziat litsenziya talablari va shartlarini bir martadan ortiq yoki ko`pol ravishda buzgan taqdirda; - litsenziya berish haqida qarorning noqonuniyligi fosh etilgan sharoitda. Litsenziyalovchi organ yoki davlat hokimiyati organi o`z vakolati doirasida ariza bilan sudga murojaat qilishi mumkin. Sudga murojaat qilgan vaqtdan boshlab litsenziyalovchi organ litsenziyaning amal qilishini to`xtatish huquqiga ega.

Litsenziyalash shart bo`lgan faoliyat turini litsenziyasiz yoki litsenziya shartlariga zid holda amalga oshirish huquqbuzarlik hisoblanadi. Agar bu faoliyat fuqarolarga, tashkilotlarga yoki davlatga yirik hajmda moddiy zarar yetkazsa, jinoyat sanalib O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 190-moddasi bilan jinoiy ish qo`zg`atilishiga asos bo`ladi. 6 §. Ishlab chiqariladigan mahsulot (ish, xizmat) tannarxini shakllantirishni huquqiy tartibga solish. “Mahsulot (ish, xizmat) ishlab-chiqarish va realizatsiya qilish yuzasidan qilinadigan, mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga kiritiladigan harajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to`g`risida”gi 1995 yil 27 yanvarda qabul qilingan Nizom hozirda tadbirkorlik sohasida ishlab chiqilayotgan mahsulot (ish, xizmat) tannarxini shakllantirish jarayonini tartibga soluvchi asosiy normativ akt bo`lib hisoblanadi. Mazkur Nizomga ko`ra, mahsulot (ish, xizmat) tannarxi mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarishda foydalaniladigan tabiiy resurslar, xom ashyo, materiallar, yonilg`i, energiya, asosiy jamg`armalar, mehnat resurslari, shuningdek, uni ishlab chiqarish va sotishda sarflanadigan harajatlarning qiymatiy bahosini qamrab oladi. Mahsulot tannarxini shakllantiradigan harajatlar iqtisodiy mazmuniga ko`ra quyidagi qismlari bo`yicha guruhlarga bo`linadi: -material xarajatlar; -mehnatga haq to`lash xarajatlari; -ijtimoiy manfaatlar uchun ajratmalar ajratish; - asosiy jamg`armalarni amortizatsiyalash; -boshqa xarajatlar. «Material chiqimlar» qismida muomaladagi jamg`armalarning ishlab chiqarish jarayonida sarflanadigan xarajatlari o`z ifodasini topadi. Bular asosan mahsulot tayyorlash, transportirovka qilish va sotish jarayonida sarflanadigan material resurslar qiymatidir. Ulardan muhimi xom ashyo va materiallardan foydalanish hisoblanadi, negaki ular ishlab chiqarilgan mahsulot sirasiga kiradi va uning asosini shakllantiradi hamda ishlab chiqarishning zaruriy qismlarini tashkil etadi.

Shuningdek, normal texnologik jarayonni ta`minlash uchun xarid qilinadigan materiallar yoki ishlab chiqarish va xo`jalik manfaatlari uchun sarflanadigan boshqa mablag`lar, boshqa tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladigan ish va xizmat ko`rsatish turlari, xususan, transport xizmati, texnologik maqsadlar uchun foydalaniladigan yonilg`ining barcha turlari va boshqa resurslar shular jumlasindandir. Asosiy e`tibor material resurslarning qiymatini aniqlash tartibiga qaratiladi. Ularning qiymati, ishlab chiqarish bahosi, (QQS hisobisiz), narx, qo`shimcha qiymat, komission mukofotlar, tovar birjalari xizmat haqi, bunda brokerlik xizmati ham hisobga olinadi, bojxona soliqlari, transport xizmati uchun haq to`lash, boshqa tashkilotlar tomonidan mahsulotlarni saqlash va yetkazib berish haqlari asosida shakllanadi. Material resurslar qiymatiga yana taralar uchun ketgan mablag`lar va tarani o`rashning foydalanish imkoniyati shunday holatda hisobga olinadiki, unga ko`ra bu resurslarga juda yuqori narx qo`yiladi. Mahsulotning tannarxini shakllantirish uchun ketgan mablag`ning qiymatini aniqlashda material resurslar mablag`idan qaytarilgan chiqindilar qiymati chiqarib tashlanadi. Shuni ta`kidlash lozimki, bu elementning tannarxini hisoblab chiqishda arzon narxga ega va tez eskirishga moyil mehnat vositalari ham e`tiborga olinishi kerak, biroq ular asosiy vositalarga kirmaydi. Qonunchilikda material chiqimlar qiymatining hisobga olish tartibining to`la yoritilishi bejiz emas. Chunki mulkchilik shakli, tashkiliy-huquqiy shakli, faoliyat turidan qat`i nazar, tadbirkorlarning bu chiqimlar qiymatining yagona holga kelishiga erishishi juda muhimdir. Material resurslar orasida xo`jalik yurituvchi subyektlarning tabiiy xom ashyo uchun ajratgan mablag`lari hisobga olinadi. Bunga material xom-ashyo bazalarini qayta ishlash, yerni takror kultivatsiya qilish, suv uchun to`lov, o`rmon jamg`armasidan foydalanganlik uchun pul to`lovi kiradi. «Mehnatga haq to`lash xarajatlari» qismida guruhlangan mahsulotlar tannarxi, o`zining iqtisodiy mohiyatiga ko`ra ishlab chiqarishda ishtirok etgan ishchi kuchi qiymatini, ya`ni, normal sifatga erishish uchun lozim bo`lgan hayotiy vositalarning qiymatini ifoda etadi. «Mehnatga haq to`lash harajatlari» qismida o`z ifodasini topgan tadbirkorlarning chiqimlarini shartli ravishda quyidagicha tasniflash mumkin: a) haqiqatda bajarilgan ish uchun to`lanadigan to`lovlar;

b) rag`batlantiruvchi xarakterdagi to`lovlar. Bu to`lovlar haq to`lashning asosiy tizimi hisobga olinmagan holda, mehnat shakllarini moddiy rag`batlantirish sifatida mehnat qonunchiligida belgilangan tarzda amalga oshiriladi; v) kompensatsiya xarakteridagi to`lovlar, masalan, tashkilot bilan mehnat munosabatida bo`lgan onalarga bolani uch yoshgacha parvarish qilish ta`tilida to`lanadigan to`lovlar yoki amaldagi qonunga muvofiq ish tartibi va mehnat sharoiti yuzasidan to`lanadigan to`lovlar; g) kafolatlangan xarakterdagi to`lovlar. Bularga jumladan, yillar davomida xizmat ko`rsatganligi uchun to`lanadigan mukofot puli, navbatdagi va qo`shimcha ta`tillarga to`lanadigan haq kiradi; d) korxona shtatida turmaydigan ishchilar mehnatiga to`lanadigan haq, jumladan: -ular tomonidan fuqaroviy-huquqiy xarakterda tuzilgan shartnomadagi ishlarni bajarishi, agar ishchilar bilan hisob-kitobni korxonaning o`zi yurgizsa; -ularning bir marotabalik ishlarini bajarishi (inventarni ta`mirlash, ekspertiza o`tkazish va boshqalar); -shtatdan tashqari ishchilarga beriladigan gonorarlar (ma`ruza o`qiganlik uchun, radio va televideniyeda chiqishlar uchun, tarjimalar uchun va boshqalar). Nizom bulardan qaysilari korxonaning joriy yil uchun mehnatga haq to`lash xarajatlari tannarxiga kiritilishini, qaysilari daromad hisobidan amalga oshirilishini aniq belgilab beradi. Amaldagi qonunchilikda xo`jalik yurituvchi subyektlarning budjetdan tashqari ijtimoiy jamg`armalarga majburiy mablag` ajratishlari ko`rib chiqilgan. Nizomga muvofiq, bu mablag`lar «ijtimoiy manfaatlar uchun mablag`lar ajratish» qismi sifatida mahsulot tannarxiga kiritiladi. Bu qismda davlat ijtimoiy ta`minot, nafaqa jamg`armasi, tibbiy sug`urta va bandlik to`g`risidagi davlat jamg`armalariga mablag` o`tkazish majburiyatlari o`z ifodasini topgan. Badallarni hisoblash ishchilarga mehnat haqi to`lash harajatlaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi, bunda bu xarajatlar («Mehnatga haq to`lash xarajatlari») qismiga (sug`urta badallari olinmaydi) muvofiq mahsulot tannarxi tarkibiga kiritiladi. Sug`urta badallari hisoblanmaydigan mehnatga haq to`lash turlarini ro`yxatga olish va sug`urta badallari summasini hisobga olish tartibi tegishli yo`riqnomalar bilan belgilanadi. «Asosiy jamg`armalarni amortizatsiyalash» qismida asosiy ishlab chiqarish jamg`armalarini to`la qayta tiklash, tezkor amortizatsiyani kiritgan holda amortizatsion hisoblash miqdori o`z ifodasini topgan.

Beshta qismdan oxirgisi, ya`ni, «boshqa harajat»ni Nizomda tabiatidan kelib chiqqan holda turli ko`rinishdagi iqtisodiy mohiyatga ega xarajatlar sifatida baholab, korxonaga mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga ularni yuklash yo`li bilan moliyalashtirishni amalga oshirish huquqi berildi. Bu qismga kiritilgan xarajatlar ro`yxati bir chiziqda emas, chunki, bunday hisobga olish amaliy rejaning noqulayligini keltirib chiqaradi. «Boshqa chiqimlar» qismiga masalan, ixtiro uchun mukofotlar, kredit olishda foiz to`lash xarajatlari, mahsulotni majburiy sertifikatsiya qilish ishlariga haq to`lash, xizmat safariga ajratiladigan mablag`lar, yong`indan saqlash va huquqni himoya qilish organlari, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash uchun haq to`lash, aloqa va hisoblash markazlari xizmati uchun haq to`lash va boshqa xarajatlarni amortizatsiya qilishlar kiradi. Tahlil etilayotgan qismga, shuningdek soliqlar, yig`imlar, maxsus budjetdan tashqari jamg`armalar hisobiga ajratmalar kiradi. Amaldagi qonunchilikka muvofiq mahsulotning tannarxiga quyidagilar ham kiradi: yer solig`i, transport solig`i, yo`l jamg`armalari tashkil etishda manbai bo`lib xizmat qiladigan soliqlar, gerb yig`imi, davlat boji, tabiiy muhitga zararli chiqindilarni tashlaganlik uchun to`lovlar, (ushbu to`lovlar tabiatdan foydalanuvchilar ixtiyorida qoladigan foyda hisobidan qoplanadi). E`tiborni shunga qaratish muhimki, tannarx tarkibiga xo`jalik faoliyatiga to`g`ridan-to`g`ri bog`liq bo`lgan bevosita harajatlar bilan birga bilvosita harajatlar ham kiritiladi. Soliqqa tortish maqsadida ishlab chiqarish tashkilotining xarajatlari belgilangan tartibda tasdiqlangan limit, norma va normativlarni hisobga olgan holda tekshiriladi. Masalan, xizmat safari chiqimlari uchun xarajat normalari, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash, taqdim etilgan chiqimlarning chegaralangan miqdori, shaxsiy yengil avtomobillarning xizmat safari uchun kompensatsiya to`lash normalari, yiliga bir marta reklama qilishning chegaralangan hisob-kitoblari uchun normativlar mavjud. 7 . Moliyaviy natijani shakllantirishni huquqiy tartibga solish. Moliyaviy natijani shakllantirish tartibi O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining II-III bo`limlari, «Mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish va realizatsiya qilish yuzasidan qilinadigan, mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga kiritiladigan harajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi

to`g`risida»gi Nizom haqida «Buxgalterlik hisobi bo`yicha tashkilotlar daromadi va xarajati to`g`risida»gi Nizomlar bilan tartibga solinadi. Yakuniy moliyaviy natija (kirim yoki chiqim) tashkilot faoliyatining oddiy turlari, tadbirlar yuzasidan ketadigan xarajatlar miqdoriga kamaytirilishi operatsion va amalga oshirilmagan (foydalanilmagan) daromadlardan tashkil topadi. Xizmat ko`rsatish, ish bajarish bilan mablag`lar mahsulot va tovar sotishdan tushgan tushum faoliyat oddiy turlarining daromadi hisoblanadi, mablag`lar hajmi tashkilot va xaridor (buyurtmachi) o`rtasida tuzilgan shartnomada belgilanadi, agar ijara shartnomasi bo`yicha bo`lsa, tashkilot aktividan foydalanuvchi tomonidan aniqlanadi. Agar mahsulot narxi shartnomada qayd etilmagan bo`lsa va shartnoma talablaridan kelib chiqqan holda haq belgilash imkoni bo`lmasa, unda tashkilot mutanosiblik asosida tushgan mablag`ning o`xshash mahsulotlar (tovar, ish, xizmat, ko`rsatish)ga qiyoslash orqali mablag` hajmini aniqlaydi. Agar majburiyatni amalga oshirish pulsiz vositalar bilan belgilansa, unda mablag`lar hajmi tashkilot tomonidan olingan yoki olinishi lozim bo`lgan tovar (qimmatbaho qog`ozlar) qiymati bo`yicha buxgalteriya hisobiga qabul qilinadi. Mahsulot tayyorlash, tovar xarid qilish va sotish, ish bajarish, xizmat ko`rsatish bilan bog`liq xarajatlar faoliyatining oddiy turlari bo`yicha xarajatlar hisoblanadi. Bunga xom ashyo, material, tovar, boshqa moddiy ishlab chiqarish bilan bog`liq xarajatlar, ta`mirlash, qayta ishlash va sotish jarayonida yuzaga keladigan xarajatlar, tijorat va boshqaruv xarajatlari kiradi. Faoliyatning oddiy turidan tashkilotning moliyaviy natijasini shakllantirish uchun tovar, ish, xizmat ko`rsatishning tannarxi aniqlanadi. Operatsion daromadlar qatoriga asosiy vositalar va boshqa aktivlarni sotish bilan bog`liq daromadlar, tashkilotning hamkorlikdagi faoliyatidan olinadigan foyda, foydalanish uchun berilgan pul mablag`lari foizi va boshqalar kiradi. Asosiy vositalar va boshqa aktivlarning chiqarilishi, turli boshqa tashkilotlarning ustav sarmoyalarida ishtirok etishi bilan bog`liq harajatlar, shuningdek kredit beruvchi tashkilotlar tomonidan ko`rsatilgan xizmati evaziga to`langan haq operatsion xarajatlar hisoblanadi. Foydalanilmagan daromadlar tarkibiga qarzdor tomonidan tan olingan yoki qarzdor zimmasiga yuklatilgan jarimalar, penya, neustoyka va xo`jalik shartnomalari talablarini buzganlik uchun qo`llaniladigan sanksiyaning boshqa turlari, tekinga olingan aktivlar, hisobot joriy yilda aniqlangan o`tgan yil foydasi, tashkilotning keltirgan zararini qoplash uchun zarur mablag` va boshqalar kiradi. Foydalanilmagan xarajatga sud xarajatlari, xo`jalik shartnomalarini buzganlik uchun jarimalar penya, neustoyka, qo`shimcha soliqlar, yetkazilgan zarar uchun xarajatlar, shubhali qarzlar summasi, debitorlik qarzini hisobdan chiqarishdagi xarajatlar, yong`in, avariya, tabiiy ofatlar va boshqa favqulodda vaziyatlar,

ekstremal sharoitlar, yetkazilgan zararlar sud qarori bilan aniqlanmagan o`g`rilik chiqimlari kiradi. Xo`jalik yurituvchi subyektlarning hisoblab chiqilgan daromadlari soliq to`lashda soliqqa tortish manbai hisoblanadi. Shuning bilan birga, turli soliq turlarini to`lash uchun obyektni aniqlashning maxsus qoidalari ham mavjud. Tashkilotning soliq to`langandan so`ng qoladigan daromadi xo`jalik manfaatlari uchun qonunga muvofiq yoki muassislik hujjatlari asosida jamg`armalar tuzish, shuningdek, boshqa maqsadlarda ishlatilishi mumkin. Masalan, daromad hisobiga iste`mol jamg`armasini ochish mumkin. Tashkilot hisobidagi daromad xo`jalik yurituvchi subyektning davlat oldidagi mulkiy mas`uliyatidan foydalanishning manbai hisoblanadi. 8.. Atrof-tabiiy muhitni muhofaza qilishning huquqiy asoslari. Ishlab chiqarishning zararli oqibatlarini oldini olish imkon qadar kamaytirish davlat oldida turgan asosiy vazifalardan biridir. Bu sohada ham qonunchilik faoliyatining maqsadi huquqbuzarliklarni oldini olish va huquqlarni buzilishdan himoya qilish sari yo`naltirilgan. Ekologik qonunchilik talablarini ikkiga: umumiy (barcha tadbirkorlarga taalluqli) va maxsus (tabiatan foydalanish turiga bog`liq holda) turlarga ajratish mumkin. Umumiy talablar O`zbekiston Respublikasining «Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida»gi Qonunida aks ettirilgan. Qonunda barcha tadbirkorlar rioya qilishi lozim bo`lgan tabiatni muhofaza qilish prinsiplari belgilab berilgan. Asosiy prinsiplarga quyidagilar kiradi: - inson salomatligi va hayoti muhofazasining ustuvorligi; - jamiyatning iqtisodiy va ekologik manfaatlarining ilmiy asoslangan birligi; - tabiiy resurslardan to`g`ri foydalanish; - tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan qonunlarga rioya qilish; - qonunbuzganlik uchun javobgarlikning muqarrarligi; - faoliyatda oshkoralik, xalqaro hamkorlik. Tabiatni muhofaza qilishning umumiy talablari ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida: joylashtirish, loyihalashtirish, foydalanishga topshirish va

obyektlardan foydalanishda amalga oshiriladi. Demak, texnik-iqtisodiy asoslanganlikda ilmiy-texnik taraqqiyotning hozirgi darajasi va atrof-muhitga salbiy ta`sir qiluvchi murakkabliklarni inobatga olish, atrof-muhitning zararli chiqindilar bilan ifloslanishini bartaraf etish uchun ogohlantirishning ishonchli va maqbul choralarni ko`rib chiqish, ularni zararsizlantirish va utilizatsiya qilish, resurslarni saqlab qoluvchi, kam chiqindi chiqaradigan va chiqindisiz texnologiya va ishlab chiqarishni joriy etish, tabiiy resurslardan to`g`ri foydalanish va qayta ishlab chiqarish, atrof-muhitni sog`lomlashtirish hisobga olinishi lozim. Qurilish o`rnini aniqlash, xo`jalik faoliyatining ekologik talablarga muvofiqligini belgilash, foydalanishga ruxsat berish ekologik ekspertiza o`tkazish yo`li bilan amalga oshiriladi. Ekologik ekspertiza sohasidagi munosabatlar O`zbekiston Respublikasi «Ekologik ekspertiza to`g`risida»gi Qonuni bilan tartibga solinadi. Ekologik ekspertizada rejalashtirilayotgan har qanday faoliyatning ehtimol tutilgan ekologik xavflilik prezumpsiyasi, ekologik xavfsizlik talablarini hisobga olishning majburiyligi, xolislik, qonuniylik, asoslilik o`z vakolatlarini amalga oshirishda va atrof tabiiy muhitga va fuqaro sog`lig`iga ta`sirini baholashning kompleksliligi prinsiplariga asoslanadi. Ekologik ekspertiza davlat va jamoat, shuningdek ekologik audit tarzida amalga oshiriladi. Davlat ekologik ekspertizasi amaldagi Qonunning 2- moddasida belgilangan obyektlarda majburiy tartibda amalga oshiriladi. Barcha tarzda ekspertiza o`tkazilgandan so`ng tekshiruv natijasiga ko`ra xulosa chiqariladi. Xo`jalik faoliyatining obyektning tabiiy muhitiga ta`siri o`rganib chiqilgach, davlat ekologik ekspertizasi obyektidan foydalanish mumkinligi yoki mumkin emasligi to`g`risidagi yakunlari davlat ekologik ekspertiza xulosasi hisoblanadi. Salbiy ma`nodagi xulosaning huquqiy natijasi bunday faoliyatni ta`qiqlash bilan yakunlanadi, masalan, shartnomalar tuzish bekor qilinadi. Majburiy ekologik ekspertiza o`tkazish talablariga rioya qilmaslik xalqaro shartnoma loyhasini haqiqiy emas deb hisoblash uchun asos bo`ladi. Ekspertiza xulosasi buyurtmachiga va shunga muvofiq amalga oshishini nazorat qilish uchun atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish sohasida maxsus vakolatga ega tashkilotga yuboriladi. Davlat ekologik ekspertizasi salbiy xulosa chiqargan holatda buyurtmachi xulosada qayd etilgan kamchiliklarni qayta ishlagan holda materiallarni takroriy ekspertizaga berish huquqiga ega. Davlat ekspertiza komissiyasining xulosasiga e`tiroz sud tartibida ham amalga oshirilishi mumkin. Obyektni foydalanishga topshirishda ham ekologik qonunchilik talablariga rioya etish shart. Zararli chiqindilarni yig`ish va tashlash, chiqindilarni ko`mib tashlash ruxsat asosida amalga oshiriladi, bunda chiqindilarni yig`ish va tashlash doirasiga ruxsat normativlari belgilanadi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to`lovni aniqlash tartibi va atrof muhitni ifloslantirishning muvofiqlashtirilgan miqdori, chiqindilarni joylashtirish, zararli ta`sirining boshqa turlari uchun to`lovlarni tasdiqlaydi. Belgilangan limitlar doirasidagi tabiiy muhitni ifloslantirish uchun to`lov ishlab chiqarish tannarxiga kiradi. Limitdan tashqari

daromad, tashkilot ixtiyorida qoladi. Chiqindi chiqarish to`g`risida rasmiylashtirilgan ruxsatnoma mavjud emasligi tashkilotni to`lovdan ozod qilmaydi. Bunday holatda ifloslantirishning butun hajmi limitdan tashqari hisoblanadi. Tabiatdan foydalanuvchilar uchun maxsus majburiyatlar mavjud. O`zbekiston Respublikasi «Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida»gi Qonunida tabiatdan kompleks foydalanish haqida shartnoma tuzish lozimligi belgilangan. Tabiatdan kompleks foydalanish – bu turli tabiiy resurslarni ishlatish va tabiatdan foydalanuvchi tomonidan tabiatning muayyan hududiga ta`sir o`tkazish hisoblanadi. Tavsiya etilayotgan xo`jalik faoliyati to`g`risida tabiadan kompleks foydalanish shartnomasi ekologik ekspertiza xulosasi va litsenziyasi (ruxsatnomasi)ga asosan tabiatdan foydalanuvchi va davlat vakolatli organi o`rtasida tuziladi. Shartnoma tabiiy resurslardan foydalanish shartlari va tartibi, tabiiy resurslardan foydalanish uchun to`lov miqdori, tomonlar mas`uliyati, zararni bartaraf etish, kelishmovchiliklarni hal qilish kabi masalalarni o`zida aks ettiradi. Tabiatdan foydalanish pulli maqsadli hisoblanadi. Tabiatdan foydalanish to`lovi tabiiy resurslardan foydalanganlik atrof tabiy muhitni ifloslantirganlik, ishlab chiqarish chiqindilarini joylashtirganlik uchun joriy etiladi. Bundan tashqari, tadbirkorlar budjetdan tashqari ekologik jamg`armalarga mablag` ajratishga majburdirlar. Maxsus vakolatga ega davlat organlari tomonidan beriladigan litsenziyada (ruxsatnomada) tabiiy resurslardan foydalanuvchi xo`jalik faoliyatining turi, hajmi va limiti, ularga qo`yiladigan ekologik talablar, obyektlardan foydalanishda bu talablarga rioya qilmaslik oqibatlari ko`rsatiladi. Tabiatdan foydalanish to`g`risidagi ma`lumotni tadbirkorlar ekologik monitoring o`tkazuvchi tashkilotga taqdim etishi lozim, xo`jalik yurituvchi subyektlar ekologik huquqbuzarlik oqibatida kelib chiqqan zararlarni bartaraf etishlari shart. Zararni qoplash pul to`lash yo`li bilan amalga oshirilishi mumkin. Tabiatdagi zarar o`rnini to`ldirish faqat ikki tomonning roziligi bo`lsagina, amalga oshiriladi. Agar taraflar kelishmovchiligi natijasida nizo kelib chiqsa, u sud tartibida ko`rib chiqiladi. Bunda sud o`z qarorida tabiiy muhitni asl xoliga keltirishning aniq chora-tadbirlari va muddatini belgilashi lozim. Tadbirkor tabiiy muhitga yetkazgan zarari o`rnini to`la qoplashi kerak. Yo`qotishlarning hajmini belgilash uchun ekspertiza tayinlanishi mumkin. Bir necha tashkilotlar tomonidan zarar yetkazilganda (loyihada kamchiliklar, binolarni tozalash bilan bog`liq qurilish ishlarini sifatsiz bajarilishi) sud har bir tashkilotga tegishli zararni qoplash hajmini belgilab beradi. Atrof-tabiiy muhitni muhofaza qilish sohasida tadbirkorlarga qo`yiladigan talablar tabiatning muayyan bir turidan foydalanish bilan bog`liq ravishda amalga oshiriladi: yerdan foydalanish, suvdan foydalanish, yer osti qazilmalaridan foydalanish, o`rmondan foydalanish va boshqalar. Bu talablar O`zbekiston

Respublikasining «O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida»gi, «Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida»gi Qonunlari, Yer kodeksi va boshqa ekologik qonun hujjatlarida belgilangan. Tadbirkorlarning xo`jalik yuritish faoliyati davomida yuzaga keladigan ishlab chiqarish va iste`mol chiqindilari aylanishining davlat tomonidan tartibga solinishi muhim ahamiyatga ega. Chiqindilar aylanishi bilan bog`liq munosabatlarni tartibga solishdan maqsad, inson salomatligi va tabiiy chiqindilarning zararli ta`siridan saqlashdan iboratdir. Bundan tashqari, chiqindilarni xo`jalik foydasiga xom ashyoning qo`shimcha manbai sifatida jalb qilish hozirgi davr talabiga to`liq javob beradi. Ishlab chiqarish va iste`mol chiqindilari – bu xom ashyo qoldiqlari, material, polufabrikat va boshqa ashyo hamda mahsulotlar yig`indilaridan iborat bo`lib, ular ishlab chiqarish yoki foydalanish jarayonida yuzaga keladi. Chiqindilar aylanishi – bu chiqindilar yuzaga keladigan jarayon bilan bog`liq faoliyat bo`lib, u o`z ichiga chiqindilarni to`plash, foydalanish, zararsizlantirish, transportda tashish va joylashtirish bilan bog`liq munosabatlarni qamrab oladi. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish va xo`jalik yuritish jarayonida chiqindi aylanishi sohasidagi talablarni bajarmaslik qonunlarga rioya qilmaslik ma`muriy, fuqarolik-huquqiy va jinoiy javogarlikni keltirib chiqaradi. Tadbirkorlar tomonidan sanitariya va gigiyena talablari ta`minlanishining huquqiy asoslari. Aholining sanitariya-epidemiologik salomatligini ta`minlash maqsadida davlat tadbirkorlik faoliyati subyektlari uchun sanitariya qoidalari va epidemiologik normativlar sohasida ko`plab talablar qo`yadi. Sanitariya epidemiologik salomatlik – bu ijtimoiy sog`lomlik va yashash muhitining shunday holatiki, unda inson organizmiga xavfli va zararli odimlar bo`lmaydi va inson hayoti uchun yaxshi sharoit mavjud bo`ladi. Ana shu ma`noda yashash muhiti omillarini xavfsizlantirish va zararsizlantirish mezonlari hamda shunday xavfsizlikni ta`minlash choralari, tadbirkorlarning ishlab chiqarishda, tashishda, xom ashyolarini sotishda, iste`mol mollari, xorijiy davlatlardan mahsulot xarid qilishda, aholini xo`jalik mollari bilan ta`minlashda, radioaktiv moddalar bilan bog`liq faoliyatni amalga oshirishda rioya qiladigan maxsus sanitariya qoidalari va normativlari belgilanishi muhim ahamiyat kasb etadi. O`zbekiston Respublikasining «Veterinariya to`g`risida»gi Qonuni mezonlarini hayotga tatbiq etish aholining sanitariya-epidemiologik salomatligi muvaffaqiyatlariga huquqiy asos bo`lib xizmat qiladi.

Amaldagi Qonunga muvofiq, chorva egalari va chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilari quyidagilarni amalga oshirishga: - chorva kassalliklaridan ogohlantirish va chorvachilik mahsulotlarining vetirinar-gigiyena munosabatlari xavfsizligini ta`minlash maqsadida xo`jalik va veterinar tadbirlarni amalga oshirishga, chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlash hamda yem-ozuqalarni saqlash uchun chorvachilikka mo`ljallangan bino va inshootlarni yaxshi holatda saqlashga, chorva chiqindilarining tabiiy muhitni ifloslantirishga yo`l qo`ymaslikka; - chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlash, saqlash va sotish, chorva mollarini boqishga mo`ljallangan joy, qurilish, obyektlarda zoogigiyenik, veterinar-sanitariya talablariga rioya qilishga; - veterinariya sohasidagi mutaxassislarning talablariga binoan chorva mollarini tekshirish uchun taqdim etishga, to`satdan sodir bo`lgan yoki bir paytda chorvaning ommaviy kasallikka chalinishi, shuningdek, ularning g`alati ahvoli to`g`risida tezda xabar berishga, veterinariya sohasidagi mutaxassislar kelgunga qadar kasallikka chalinishda gumon qilingan chorva mollarini ajratib olish choralarini ko`rishga; - chorva mollarini tashish va jo`natishda, chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlash, saqlash va sotishda belgilangan sanitariya-gigiyena talablariga rioya etish, veterinariya-sanitariya tekshiruvi o`tkazish uchun mutaxassisni taklif etishga; - veterinariya sohasidagi mutaxassisning chorva kasalliklari profilaktikasi va uning oldini olish choralari yuzasidan bergan topshiriqlarini bajarishga majburdirlar. Veterinariya nazorati davlat vakolatli organlari tomonidan amalga oshiriladi. 9. Yong`in xavfsizligini ta`minlash sohasida tadbirkorlarga qo`yiladigan huquqiy talablar. Tadbirkorlarning yong`in xavfsizligi talablariga rioya qilish majburiyatlari «Yong`in xavfsizligi to`g`risida»gi Qonunda bayon etilgan bo`lib, unga muvofiq modda, material, mahsulot va asbob-uskuna ishlab chiqaruvchilar (yetkazib beruvchilar) texnik hujjatlarda bu mahsulotlarning yong`in xavfsizligi ko`rsatkichlarini shuningdek, bu mahsulotlardan foydalanishda yong`in xavfsizligi choralarini qayd etishlari shart.

Bundan tashqari, yong`in xavfsizligi bo`yicha tadbirkorlar zimmasiga quyidagi majburiyatlar yuklatilgan: - yong`in xavfsizligi talablariga qat`i rioya qilish; -yong`inga qarshi himoya vositasi va tizimini tayyor holatda asrash (saqlash); - sodir bo`lgan yong`inni o`chirishda yong`indan saqlash organi bilan hamkorlik qilish, yong`inni kelib chiqish sabab va sharoitlarini aniqlash hamda oldini olish; - yong`in xavfsizligi mansabdor shaxslarining bino, inshoot va tashkilotning boshqa obyektlariga kirishlari uchun imkoniyat yaratish, ularning talablariga muvofiq tashkilotda yong`in xavfsizligi holati bo`yicha hujjat va ma`lumotlarni taqdim etish; - yong`in yuzaga kelganda tezda yong`in xavfsizligi idorasiga murojaat qilish. Tadbirkorlar yong`in xavfsizligi tartibini buzgan sharoitda ma`muriy va jinoiy javobgarlikka tortiladilar.

O'xshashlar

Mahsulot, bajarilgan ish, ko'rsatilgan xizmat sifatining davlat tomonidan tartibga solinishi

Tadbirkorlik faoliyatining subyektlari

Tadbirkorlik faoliyatining obyekti sifatida mulk

Mustaqillikga qadar O'zbekitonda nikoh munosabatlarining huquqiy tartibga solinishi

Markaziy Osiyoda nikoh munosabatlarining diniy-huquqiy qoidalar asosida tartibga solinishi