Mustaqillikga qadar O'zbekitonda nikoh munosabatlarining huquqiy tartibga solinishi

Mustaqillikga qadar O'zbekitonda nikoh munosabatlarining huquqiy tartibga solinishi

Yuklangan vaqt:

16.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50.5 KB

Ko'chirib olish

Mustaqillikga qadar O`zbekitonda nikoh munosabatlarining huquqiy tartibga solinishi Reja: 1. Turkiston Avtonom Respublikasining nikoh to`g`risidagi qonunlari 2. Buxoro Xalq Respublikasida nikohning huquqiy munosabatlarini tartibga solish 3. Xorazm Xalq Respublikasida nikohning huquqiy munosabatlarini tartibga solish 4. O`zbekistonda nikoh to`g`risidagi qonunlarning rivojlanishi

Turkiston Avtonom Respublikasining nikoh to`g`risidagi qonunlari Jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida nikoh va oila shakllari jamiyatning moddiy sharoitiga qarab belgilanib kelgan. Ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari taraqqiy etgani sari oila shakllari yanada rivojlanadi, o`z mazmunini o`zgartirib boradi. Turkiston ASSRda nikoh va oilaga oida muhim huquqiy masalalar 1918 yil 16 dekabrda qabul qilingan “Fuqarolik holati dalolatnomlari, nikoh, oila va vasiylik huquqi haqida RSFSR qonunlar kodeksi” da xal etilgan edi. 1917 yilda qabul qilingan dekretlarga nisbatan bu kodeks bir qator yangi huquqiy qoidalarni belgilab, nikoh va oila qonunchiligini ma`lum tizimga soldi. Kodeks 246 moddadan iborat bo`lib, fuqarolik holati dalolatnomalari, nikoh huquqi, oila huquqi, vasiylik huquqidan iborat to`rt bo`lim, 17 bobni tashkil etdi. Kodeks fuqarolik holati dalolatnomalari bilan boshlansa ham, ammo unda asosiy e`tibor nikoh va oila masalasiga qaratilgan bo`lib, bu masalalarga 130 modda ajratilgan edi. Kodeksda 1917 yil 18 dekabrdagi dekretning faqat davlat organlarida fuqarolik holatlari ro`yxatidan o`tgan nikoh yuridik kuchga ega ekanligini tan olish to`g`risidagi qoidasi saqlab qolinib, nikohga o`tish shartlari masalasi yangidan ishlab chiqildi. Ular quyidagilardan iborat: nikoh yoshiga to`lish (qizlar uchun 16 yosh, yigitlar uchun 18 yosh), nikohga kiruvchilarning ruxiy sog`lom bo`lishi, yakka nikohlilik, nikohga o`tuvchilar o`rtasida yuqoriga yoki pastga qaragan to`g`ri chiziq bo`yicha qarindoshlik bo`lmasligi, nikoh tuzish uchun o`zaro rozilik. Nikoh haqiqatda o`zaro rozilik asosida tuzilayotganligi haqida nikohga o`tuvchilardan tilxat olingan. Nikohni haqiqiy emas deb tanish, er-xotinning huquqi va majburiyatlarining kelib chiqishi asoslari, ota-onalar va bolalar o`rtasidagi shaxsiy hamda nafaqa

borasidagi huquqi va majburiyatlari, qarindoshlik holatida bo`lgan shaxslarning huquqi va majburiyatlari hamda boshqa masalalar tartibga solingan. Kodeks oilada er va xotinning tengligiga asoslanib, ona va bola huquqini muhofaza etishga qaratilgandir. Er-xotin o`rtasidagi mulkiy munosabatlarni belgilashda er-xotinning mulki alohida bo`lingan mulk degan qoida asos qilib olingan. Turkiston o`lkasida 1918 yilgi kodeksni tatbiq etishda, fuqarolik holati dalolatnomalarini ro`yxatdan o`tkazish bo`limlarini tashkil etishda, fuqarolarning huquq va majburiyatlarini tushuntirishda Turkiston Ichki ishlar xalq komissarligining roli katta bo`ldi. 1919 yil 15 noyabrda Ichki ishlar xalq komissarligi “Turkiston Respublikasida fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilish bo`limlarini tashkil etish va ularning faoliyati” to`g`risida maxsus qo`llanma qabul qildi. Unda bu organlarni tashkil etish qoidalari va ularning faoliyati batafsil belgilandi. 1922 yil 25 iyulda Turkiston Markaziy Ijroiya Komiteti “Turkiston Respublikasining musulmon xalq sudlari to`g`risida Nizom” qabul qildi. “Nizom” ga binoan fuqarolik ishlarini (asosan nikohdan ajralish va meros ishlari masalalari), shuningdek mahallliy xalqlarning urf-odatlari va axloqi bilan bog`liq ishlarni ko`rish uchun parallel ravishda musulmon xalq sudlari ham tuzildi. Ularning tarkibiga bir yil muddatga bir sudya, volost va shahar normasida mahalliy xalq tomonidan saylangan xalq sudyalari kiradi. Buxoro Xalq Respublikasida nikohning huquqiy asoslari 1920 yil 2 sentabrda Buxoro amirligi qulab, Buxoro Xalq Sovet Respublikasi vujudga keldi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasida nikoh va oila to`g`risidagi qonunchilik shariat normalariga asoslangan edi.

1924 yilga qadar BXSRda ayollarni huquqiy va amaliy ozod qilishga qaratilgan hech qanday qonun qabul qilinmadi. 1924 yil 30 yanvarda Butunbuxoro MIK majlisida o`zbek xalqining to`y va marakalarini kam mablag` sarflab o`tkazish to`g`risida ma`ruza tinglandi. Butunbuxoro Markaziy Ijroiya Komiteti ushbu masala bo`yicha qarorni muhokama qilib, to`y va maraka odatlarini bajarish tufayli bo`ladigan ortiqcha xarajatlarni kamaytirish bo`yicha qonun chiqarish to`g`risida fikrga keldi. 1924 yil 17 aprelda Butunbuxoro Markaziy Ijroiya Komiteti maishiy jinoyatlar to`g`risida dekret qabul qildi. BXSR xalqlari odati hisoblangan nikoh tuzish uchun ayollarni olib qochish bilan bog`liq quyidagi hodisalar Markaziy Ijroiya Komiteti tomonidan ijtimoiy xavfli jinoiy harakat deb tasnif etildi: Ayollarning erkiga qarshi zo`rlik qilib o`g`irlash; Jinsiy jihatdan balog`atga yetmagan qizlarni nikohga olish maqsadida o`g`irlash; Ayollarning xohishiga zid ravishda nikoh rasm-rusumlarini o`tkazish yoki nikohni qayd qildirish. BXSRning maishiy jinoyatlar to`g`risidagi qonuni nikoh huquqi borasida chiqarilgan birdan-bir akt hisoblanadi. Buxoro Xàlq Sovet Respublikasi hududida tuzilgan diniy nikohlar yozma shaklda rasmiylashtirilmagan, nikohga kiruvchilarga nikoh munosabatini tasdiqlovchi guvohnoma ham berilmagan. Zarur hollarda nikoh huquqiy munosabatini guvohlar ko`rsatuvi bilan tasdiqlash mumkin bo`lgan. Xorazm Xalq Respublikasida nikohning huquqiy asoslari Xorazm Xalq Sovet Respublikasining ijtimoiy va davlat tuzumi uning xalq vakillari Sovetining Butunxorazm 1 qurultoyi tomonidan 1920 yil 30 aprelda qabul qilingan. 1921 yil 3 iyulda Xorazm Xalq Sovet Respublikasida Xalq Komissarlari Sovetining nikoh to`g`risidagi 1-sonli buyrug`i chiqdi. Bu buyruqqa binoan nikoh yoshi yigitlar uchun 17, qizlar uchun 16 yosh belgilandi. Buyruqda ko`rsatilgan

nikoh yoshiga to`lmasdan turib nikoh shartnomasini tuzish, nikoh munosabatiga kirish man etiladi. Erga xotinini oziq-ovqat va kiyim-kechak bilan ta`minlash majburiyati yuklatiladi. Agar qiz yoshlik vaqtida birontaga unashtirilib qo`yilgan bo`lsa, u nikoh yoshiga to`lganda unga turmushga chiqishga rozi bo`lmasa, u holda kelinning ota-onasi qiz uchun olingan qalinni qaytarishlari lozim edi. Buyruqni buzganlar esa 5 yilga qadar muddatga ozodlikdan mahrum etilishi mumkin edi. Markaziy Osiyoda milliy davlat chegaralanishi o`tkazilgandan so`ng hamda O`zbekiston SSR tuzilgach, bu yerda nikoh-oila munosabatlarini “RSFSR grajdanlik holatlari akti, nikoh, oila, vasiylik huquqi to`g`risidagi qonunlar kodeksi” bilan tartibga solish davom etdi. O`zbekistonda nikohiy munosabatlarning huquqiy asoslari O`zbekiston SSRning tashkil topishi va Buxoro va Xorazm xalq respublikalarining uning tarkibiga kirishi oila qonunchiligi bo`yicha muhim muammolarni kodifikatsiyalash va unifikitsiyalash (bir xillashtirish vazifalarini qo`ydi). O`zbekiston SSR Ichki ishlar xalq komissarligi o`zining 1927 yil 15 yanvardagi sirkulyarida bunday holatni g`oyat normal holat, deb hisoblab, nikohni ro`yxatga olish uchun faqat nikohlanuvchilarning o`zaro roziligi va nikoh yoshiga to`lganligi asos bo`lishini ko`rsatdi. Shifokor tomonidan berilgan ma`lumotnoma emas, balki qishloq Soveti yoki mahalla qo`mitasi tomonidan berilgan ma`lumotnoma nikoh yoshiga to`lganlikni isbotlaydigan hujjat hisoblanadi. ZAGS (bugungi FHDYO) organlari nikohga o`tuvchilardan pasport va arizalaridan tashqari mahalla qo`mitasidan nikoh haqiqatda nikohga o`tuvchilarning xohishi bilan tuzilayotganligi, kuyov kelin uchun uning ota- onasiga an`anaviy qalinni bermaganligini tasdiqlovchi hujjatlarni talab qilgan. O`zbekistonda Sovet Sotsialistik Respublikasining “Nikoh, oila hamda vasiylik va grajdanlik holati aktlarini yozish haqida qonunlar kodeksi” asosan 1928

yil 7 martda 2 chaqiriq O`zbekiston SSR Markaziy Ijroiya Komitetining 1928 yil 23 iyun qarori bilan 1928 yil 1 oktabrdan boshlab amalga kiritildi. Umuman ittifoqdosh respublikalarning nikoh-oila kodekslarida prinsipial tafovutlar yo`q. Bu kodekslarning asosida er-xotinning nikoh-oila munosabatlarida tengligi, bolalar va onalar manfaatlarining davlat tomonidan muhofaza qilinish prinsiplari yotadi. O`zbekiston Nikoh-oila kodeksining o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, unda mahalliy o`troq xalq uchun ularning familiyasi bo`lmasa, nikohga o`tish vaqtida nikohga o`tuvchilardan bittasining ota ismi bo`yicha nikohni rasmiylashtirish va ularning nikohigacha bo`lgan ota ismida qolish huquqi berilgan. Nikohdan ajralish vaqtida esa er-xotinning har biriga o`z xohishi bo`yicha familiya tanlash huquqi berilgan. Er xotin o`rtasida o`zaro kelishish bo`lmasa, u holda bu masala bo`yicha ularning har biriga nikohgacha bo`lgan familiyasi qaytariladi. 1941-1945 yillar urushi davrida bir qancha normativ aktlar qabul qilindi. Ushbu aktlar ichida sobiq SSSR Oliy Soveti Prezidiumining 1944 yil 8 iyuldagi “Xomilador ayollarga davlat nafaqasini kuchaytirish to`g`risida”, “Qahramon ona” faxriy unvonini belgilash va “Onalik shuhrati” ordeni hamda “Onalik medali” medalini ta`sis etish o`g`risida” chiqargan farmonlari alohida diqqatga sazovordir. Yuqorida ko`rsatilgan qonun-xujjatlardan ma`lumki, oila va nikoh masalalari davlatni doim qiziqtirib kelgan, davlat nazaridan hech ajratilib qo`yilmagan. Sababi butun dunyoda oila mustahkam, inoq-totuv bo`lsa, oila sog`lom bo`lsagina davlatning ishlari unumli bo`lgan. Chunki davlat muassasalarida, uning butun faoliyatini yuksaltirishda insoning xarakatisiz hech narsaga erishib bo`lmaydi. Davlat faqat xalq tufayli mavjud, xalq esa oilada tug`iladi, o`sadi, shakllanadi. Shuning uchun oila qonunchiliklari bosqichma-bosqim rivojlanib borishi hayot talabi bo`lib qolgan.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T., “ O`zbekiston”, 2002. 2. Karimov I.A. –O`zbekiston buyuk kelajag sari. T. , “O`zbekiston”, 1998. 3. Karimov I.A. – Biz kelajagimizni o`z qo`limiz bilan quramiz. T., “O`zbekiston”, 1999. 4. Karimov I.A. – Xavsizlik va arqaror taraqqiyot yo`lida. T., “O`zbekiston”, 1998. 5. O`zbekiston XX1 asrga intilmoqda. T. , “O`zbekiston”, 2000. 6. O`zbekiston Respublikasi oila kodeksi. T., “Adolat”, 2000. 7. O`zbekiston Respublikasining oila kodeksiga sharhlar. T., “Adolat”, 2000. 8. Xotin-qizlar huquqlari kamsitilishining barcha shakllariga barham berish to`g`risida Konvensiya, Toshkent-1998. 9. Bag`rikenglik tamoyillari Deklaratsiyasi. YUNESKO 1995 yil 16 noyabr, Parij. 10. O.A.Karimova. Qonun, oila, farzand va jamiyat. T-2000. 11. O.A.Karimova. Oila huquqi. Ma`ruzalar matni. TDPU. 2002; 12. I.Ovchinnikov. Roditelskoye schastye. M., Iz-vo politicheskoy lit., 1987. 13. Qadriyatlar va ijtimoiy taraqqiyot. T., “O`zbekiston”, 1997. 14. P.Azarov. Semeynaya pedagogika. M., Izd-vo politicheskoy lit.,1985. 15. Gender i razvitiye v Uzbekistane. T., 1998. 16. www.akadmvd.uz

O'xshashlar

Markaziy Osiyoda nikoh munosabatlarining diniy-huquqiy qoidalar asosida tartibga solinishi

Tadbirkorlik faoliyatining davlat tomonidan tartibga solinishi

Yer tuzishni huquqiy tartibga solish

Mahsulot, bajarilgan ish, ko'rsatilgan xizmat sifatining davlat tomonidan tartibga solinishi

Mehnat muhofazasi va uni huquqiy tartibga solish