Bosh sahifa
Referatlar
Huquqshunoslik
Fuqarolar – fuqarolik huquqining subyektlari sifatida
Fuqarolar – fuqarolik huquqining subyektlari sifatida
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
95 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Fuqarolik huquqining obyektlari
Islom fuqarolik huquqining asoslari
Fuqarolik huquqining umumiy tushunchalari
Inson va fuqarolar huquqining asosiy tushunchalari
O`zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqining manbalari
![O`zbekiston Respublikasida fuqarolarning fuqarolik huquq layoqati mazmunini FKning 18-moddasida mustahkamlab qo`yilgan. Unga asosan fuqarolar: –mulk huquqi asosida mol-mulkka ega bo`lishlari; –mulkni meros qilib olishlari va vasiyat qilib qoldirish-lari; –bankda jamg`armalarga ega bo`lishlari; –tadbirkorlik, dehqon (fermer) xo`jaligi bilan hamda qonun-da taqiqlab qo`yilmagan boshqa faoliyat bilan shug`ullanishlari; –yollanma mehnatdan foydalanishlari, o`zlari mustaqil ra-vishda yoki boshqa fuqarolar va yuridik shaxslar bilan birgalikda yuridik shaxslar tashkil etishlari; –qonunga zid bo`lmagan har qanday bitimlar tuzishlari va majburiyatlarda qatnashishlari; –boshqa shaxslar tomonidan yetkazilgan zararning to`lanishini talab qilishlari; –mahsulot turini va yashash joyini tanlashlari; –fan, adabiyot va san`at asarlarining, ixtirolarning, qonun bilan qo`riqlanadigan boshqa intellektual faoliyat natijalari-ning muallifi huquqiga ega bo`lishlari; –shuningdek, boshqa mulkiy va shaxsiy huquqlarga ega bo`lishlari mumkin. Qonunda belgilangan hollar va tartibdan tashqari, hech kim-ning huquq va muomala layoqati cheklanishi mumkin emas. Fuqaro-ning huquq va muomala layoqatidan to`la yoki qisman voz kechishi haqidagi, shuningdek o`z huquq va muomala layoqatini cheklashga qaratilgan bitimlar qonun yo`l qo`ygan hollardan tashqari o`z o`zidan haqiqiy emas deb hisoblanadi (FK, 23-modda). O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 43-moddasi ayrim fuqarolik huquqlaridan, chunonchi xizmat bo`yicha cheklash, muayyan huquqdan mahrum qilish hollarini ko`zda tutadi. Jinoyat qonunida huquqdan mahrum qilish vaqtincha chora sifatida ko`zda tutiladi[33]. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 45-moddasida ko`rsatilganidek, muayyan huquqdan mahrum qilish bir yildan besh yilgacha muddatga tayinlanishi mumkin. Bu muddat o`tgach, fuqaro yana o`zi mahrum qilingan o`sha huquqni qonuniy asoslarda qo`lga kiritishi mumkin bo`ladi.](/data/documents/5900ffbd-59e4-413e-b4ab-37de4316e46e/page-3.png)
![belgilashda ular ikkiga bo`linib, ya`ni o`n to`rt yoshgacha bo`lgan voyaga yetmagan va o`n to`rt yoshdan o`n sakkiz yoshgacha bo`lgan voyaga yetmagan shaxslar muomala layoqati o`ziga xosligi bilan ajralib turadi. O`n to`rt yoshgacha bo`lgan voyaga yetmaganlar (kichik yoshdagi bolalar) to`la ravishda muomalaga layoqatsiz hisoblanadilar. Olti yoshdan o`n to`rt yoshgacha bo`lgan bolalar: 1) mayda maishiy bitimlar; 2) tekin manfaat ko`rishga qaratilgan, notarial guvohlanti-rish yoki davlat ro`yxatidan o`tkazishni talab qilmaydigan bitimlar; 3) qonuniy vakil yoki uning roziligi bilan uchinchi shaxs tomonidan muayyan maqsad yoki erkin tasarruf etish uchun berilgan mablag`larni tasarruf etish borasidagi bitimlarni amalga oshirishga haqlidirlar (FK, 29-modda). N.Ashurovaning fikricha, kichik yoshdagi bolalar mustaqil tuza oladigan mayda maishiy bitim deganda, bola yoki uning oila a`zo-larining odatdagi, xar kungi ehtiyojini qondirishga qaratilgan va yuqori bo`lmagan bahodagi bitim tushuniladi. Bitimning mayda maishiy bitim ekanligini belgilovchi ikki shart mavjud bo`lishi talab etiladi. Birinchisi, odatdagi, har kungi ehtiyojlarni qondirishga qaratilganligi va ikkinchisi, yuqori bo`lmagan bahoda bo`lishi talab etiladi[34]. O`n to`rt yoshgacha bo`lgan voyaga yetmaganlar uchun bitimlarni ularning nomidan ota-onalari, farzandlikka oluvchilari yoki vasiylari tuzadilar. Birovga yetkazilgan zararlari uchun ham kichik yoshdagi bolalar javobgar bo`lmaydilar. Ular uchun ota-onalari yoki boshqa nazoratchilari javobgardir. O`n to`rt yoshgacha bo`lgan voyaga yetmaganlarning banklarga omonat qo`yish va ularni tasarruf qilish huquqlari qonun bilan belgilanadi. O`n to`rt yoshdan o`n sakkiz yoshgacha bo`lgan voyaga yetmaganlar (o`smirlar) qisman muomalaga layoqatli bo`lib, qonuniy vakillari (ota-onalari, farzandlikka oluvchilari yoki homiylari) ning roziligi bo`lgan taqdirda o`z harakatlari bilan huquq va majburiyatlar olishlari mumkin.](/data/documents/5900ffbd-59e4-413e-b4ab-37de4316e46e/page-7.png)
![uchinchi shaxslarning ba`zan bo`lishi mumkin bo`lgan yomon niyatli harakatlaridan saqlaydilar. Homiylik ba`zi hollarda jismoniy kamchiliklari bo`lgan, masalan, ko`zi ojiz (ko`rlik), mayiblik sababli o`z huquqlarini o`zlari amalga oshira olmaydigan va himoya qila olmaydigan to`la muomala layoqatiga ega bo`lgan shaxslarga nisbatan ham belgilanadi. Bunday shaxslarga nisbatan homiylikning vazifasi huquqlar olish yoki ularni amalga oshirish bilan bog`liq turli harakatlarni ular uchun bajarishdan iborat. Bolaning ota-onasi olti oydan ortiq muddatda bo`lmagan hollarda, agar bolaning manfatlari uchun zarur bo`lsa, ularga nisbatan ham vasiylik va homiylik belgilanadi[35]. Mahalliy organlar vasiylik va homiylik organlari bo`la oladi. Ular voyaga yetmaganlarga nisbatan vasiylik harakatlarini amalga oshirishni yosh bolalarga nisbatan xalq ta`lim bo`lim-lariga, ruhiy kasal va aqli zaiflarga nisbatan sog`liqni saqlash bo`limlariga, vasiylikka olinuvchilarning boshqa toifalariga nisbatan esa ijtimoiy ta`minot bo`limlariga yuklaydilar. Vasiylik va homiylik qishloq joylarida fuqarolik yig`inlari tomonidan belgilanadi. O`zbekiston Respublikasidan tashqarida yashaydigan, ota-onasining qaramog`idan mahrum bo`lgan O`zbekiston Respublikasi-ning voyaga yetmagan fuqarolariga va sog`lig`i tufayli o`z huquqini mustaqil ravishda amalga oshira olmaydigan, o`z majburiyatlarini bajara olmaydigan O`zbekiston Respublikasining voyaga yetmagan fuqarolariga vasiylik va homiylik faoliyatini amalga oshirish O`zbekiston Respublikasining konsullik idoralari zimmasiga yuk-lanadi. Agar vasiylikka olinuvchining mulki u turgan joyda bo`l-masa, ikki vasiy: biri – uning o`ziga nisbatan, ikkinchisi – vasiy-likka olingan shaxsning mulkiga nisbatan tayinlanishi mumkin. Ota-onalar vasiylik va homiylik vazifalariga alohida tayinlanmay, vasiylik va homiylik qonun bo`yicha bajaradilar. Ota-onalari bo`lmagan taqdirda yoki ular amalda bu vazifani bironta sabab, masalan, qamoqda yoki shifoxonada bo`lishi tufayli bajara olmasalar yoki ota-onalik huquqidan mahrum bo`lgan bo`lsa-lar,](/data/documents/5900ffbd-59e4-413e-b4ab-37de4316e46e/page-10.png)
![vasiylik va homiylik organlari vasiy va homiyni, birinchi navbatda, vasiylikka olinuvchiga yoki homiy tayinlanayotganga yaqin shaxslardan biriga tayinlaydi. Muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan shaxslar, sud tomonidan ota-onalik huquqlaridan mahrum qilinganlar yoki ota-onalik huquqi cheklanganlar sobiq farzandlikka oluvchilar-ning farzandlikka olganligi Oila kodeksining 169- moddasiga muvofiq bekor qilingan shaxslar (ya`ni, o`z zimmalaridagi majbu- riyatlarni bajarishdan bo`yin tovlayotgan yoki ularni lozim dara-jada bajarmayotgan, ota-onalik huquqini suiiste`mol qilayotgan, farzandlikka olinganlarga nisbatan, shafqatsizlik bilan muoma-lada bo`layotgan, muttasil ichkilikbozlik yoki giyohvandlikka mubta-lo bo`lgan shaxslar) qonun bilan zimmalariga yuklangan majburiyat-larni lozim darajada bajarmaganliklari yoki o`z huquqlarini suiiste`mol qilganliklari uchun vasiylik (homiylik) vazifa-laridan chetlatilgan shaxslar, ruhiy yoki narkologik muassasalarda ro`yxatda turganlar, qasddan sodir etgan jinoyati uchun ilgari hukm qilingan shaxslar vasiy va homiy qilib tayinlanishi mumkin emas[36]. Vasiy va homiyning asosiy vazifasi vasiylikka olinuvchining shaxsi va mulki yuzasidan g`amxo`rlik qilishdan, vasiylikka olinuvchining manfaatlarini qo`riqlashdan iborat. Binobarin, vasiylikka oluvchi o`ziga ishonilgan mulkdan o`zi uchun hech qanday foyda olmasligi lozim. U vasiylikka olingan shaxsni asrash va uning mulkini idora etish xarajatinigina undirishga haqli. Umumiy qoida bo`yicha vasiylik va homiylik vazifalari bepul bajariladi. Vasiy va homiy o`z vasiyligi yoki homiyligidagi shaxsga ta`minot berishga majbur emas. Vasiy va homiyning o`z vasiyligi yoki homiyligidagi shaxsning ta`minoti uchun qilgan xarajatlari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ushbu shaxsning mablag`i hisobidan qoplanadi, bu mablag` yetarli bo`lmagan taqdirda esa, uning ta`minoti uchun vasiylik va homiylik organlari nafaqa tayinlashi mumkin. Vasiy vasiylikka olingan shaxs tomonidan bitimlar tuzishga haqli, lekin vasiylikka olinuvchining mulkiy ahvoliga yomon ta`sir etadigan bitimlar tuzishda vasiylik organlarining roziliklari bilan ish qilish lozim. Notarial guvohlantirishni talab qiladigan shartnomalar tuzish, vasiylikka olingan shaxsga qarashli mulkiy](/data/documents/5900ffbd-59e4-413e-b4ab-37de4316e46e/page-11.png)
![ro`yxatidan o`tmasdan turib xususiy tadbirkorlik bilan shug`ullanganlik uchun qonunlarda tegishli javobgarlik mavjud. Yakka tadbirkor kreditorlarning u tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish bilan bog`liq bo`lgan talablarini qanoatlantirish-ga qodir bo`lmasa, bunday tadbirkor belgilangan tartibda bankrot deb topilishi mumkin. Yakka tadbirkorni bankrot deb topish rasm-rusmlarini amalga oshirish jarayonida uning tadbirkorlik fao-liyatini amalga oshirish bilan bog`liq bo`lmagan majburiyatlari bo`yicha kreditorlari ham o`z talablarini qo`yishga haqli. Mazkur kreditorlarning ushbu tartibda qo`yilgan talablari yakka tadbirkor bankrot deb topilganidan keyin ham o`z kuchini saqlab qoladi (FK, 26-modda). Xususiy tadbirkorga berilgan guvohnoma muddati tamom bo`l-ganida, qonunga nomuvofiq faoliyat yuritganda, jumladan, ruxsat olish asosida shug`ullanish lozim bo`lgan faoliyat bilan ruxsatsiz shug`ullanganda xususiy tadbirkorlik huquqi bekor bo`ladi. Xususiy tadbirkor o`z xohishiga ko`ra guvohnomada ko`rsatilgan muddatdan oldin ham tadbirkorlik faoliyatini to`xtatishga haqli. Bugungi kunda yakka tadbirkor fuqaro ham mustaqil, yuridik shaxs tuzib, faoliyat yuritish ham mustahkamlandi. Masalan, dehqon xo`jaligi[37] yoki xususiy notarial idoralar[38] shular jumlasidandir. Fuqarolarning turar joyi Fuqaroning doimiy turar joyi fuqarolik huquqi uchun muayyan ahamiyatga egadir. Fuqaroning doimiy yoki asosan yashab turgan joyi uning yashash joyi hisoblanadi, deb ko`rsatiladi. O`n to`rt yoshga to`lgan voyaga yetmaganlarning (kichik yoshdagi bolalarning) yoki vasiylikda bo`lgan fuqarolarning qonuniy vakillari, ota- onalari, farzandlikka oluvchilari yoki vasiylari yashaydigan joy voyaga yetmaganlar yoki vasiylikda bo`lgan fuqarolarning yashash joyi hisoblanadi (FK, 21-modda).](/data/documents/5900ffbd-59e4-413e-b4ab-37de4316e46e/page-14.png)
![Turar joy tanlash huquqi muomalaga layoqatli fuqaroning o`zi tomonidan belgilanadi. Turar joy tanlash huquqi faqat qonunda nazarda tutilgan hollar va tartibdagina, masalan, ozodlikdan mahrum qilinishi hollarida maxsus ijozat olish yo`li bilan joylashish mumkin hududlarda cheklanishi mumkin. Odatda, fuqaro yashash uchun qayerda ro`yxatdan o`tgan bo`lsa, shu joy uning turar joyi hisoblanadi. Fuqaroning turar joyi qonun-ga muvofiq ko`p hollarda huquqiy ahamiyatga ega. Chunonchi, fuqaro-lik da`volari bilan, qoidaga ko`ra javobgarning turar joyi hudu-didagi sudga murojaat qilinadi. Ammo ba`zi da`volar, masalan, aliment undirish, zararni to`latish to`g`risidagi da`volar da`vo-garning turar joyidagi sudga bildirilishi mumkin. Majburiyat-larning ko`p qismi qarzdorning turar joyida, pul majburiyatlari esa – kreditor turgan joyda ijro etiladi. Meros qoldirgan shaxs-ning oxirgi doimiy turar joyi bo`yicha meros ochiladi va hokazo. Turar joy bilan bog`liq huquqiy munosabatlar asosan O`zbekiston Respublikasining Uy-joy kodeksi[39] orqali tartibga solinadi.](/data/documents/5900ffbd-59e4-413e-b4ab-37de4316e46e/page-15.png)
![Fuqarolik holati hujjatlarini qayd etish O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 38-moddasiga asosan, quyidagi fuqarolik holati hujjatlari davlat tomonidan qayd etilishi kerak: 1. Tug`ilish. 2. O`lim. 3. Nikoh tuzilganligi. 4. Nikohdan ajralish[40]. Farzandlikka olish, otalikni belgilash, familiya, ism va ota ismini o`zgartirish, jinsning o`zgartirilishi kabi faktlar yuqori-da sanab o`tilgan fuqarolik holati hujjatlariga tegishli o`zgar-tirishlar kiritish yo`li bilan ifodalanadi. Fuqaroning shaxsiy hayotdagi hamda uning jamiyatdagi huquqiy holati (fuqarolik holati) uchun, uning fuqarolik huquqi va oila huquqining subyekti sifatida tanilishi uchun ahamiyatli hisoblan-gan yuqoridagi faktlar davlatning tegishli organlari tomonidan ro`yxatga olinadi (qayd qilinadi). Fuqarolik holati dalolatnomalarini ro`yxatga olish shahar va tuman markazlarida, fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish (FHDYO) bo`limi tomonidan, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari (fuqarolik yig`inlari) kotiblari tomonidan olib boriladi. Fuqaroning tug`ilish faktini ro`yxatga olish mazkur fuqaroga nisbatan fuqarolik huquq layoqatining vujudga kelganligini va bolaning ma`lum ota-onadan tug`ilganligini belgilash uchun zarur. Fuqaroning faqat ma`lum yoshga to`lgandan so`ng muomala layoqatiga ega bo`lganligi sababli tug`ilish faktini olish mazkur fuqaroga FHDYO bo`limi fuqarolik muomala layoqatining vujudga kelganligi-ni belgilash uchun ham ahamiyatlidir. Bolaning tug`ilishi to`g`risi-dagi ariza FHDYO organiga bir oylik muddat ichida bolaning ota-onasi yoki ulardan biri tomonidan, alohida hollarda esa, qo`shnilari, qarindoshlari, tibbiyot muassasalari ma`muriyati, ichki ishlar yoki vasiylik va homiylik organlari tomonidan berilishi mumkin. Tug`ilish to`g`risidagi ariza bola o`lik tug`ilgan taqdirda ham berilishi shart. O`lik](/data/documents/5900ffbd-59e4-413e-b4ab-37de4316e46e/page-20.png)
![qayd etish O`zbekiston Respublikasi Oila kodeksi hamda O`zbekiston Respublikasi shahar va tuman hokimliklari fuqarolik holatlari dalolatnomalarini yozish bo`limlariga hamda o`zini o`zi boshqarish idoralarida fuqa-rolik holati dalolatnomalarini qayd etish Qoidalariga[41] muvofiq rasmiylashtiriladi.](/data/documents/5900ffbd-59e4-413e-b4ab-37de4316e46e/page-23.png)
