Fuqarolik huquqining umumiy tushunchalari - Huquqshunoslik - Referatlar

Fuqarolik huquqining umumiy tushunchalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100 KB

Ko'chirib olish

Fuqarolik huquqining umumiy tushunchalari REJA: 1. Fuqarolik huquqi xaqida umumiy tushuncha. 2. Mulk huquqi tushunchasi va uning shakllari 3. Shartnoma, uning xuquqiy asoslari 4. Majburiyat huquqi. 5. Mualliflik va vorislik xuquqi.

1. Fuqarolik xuquqi xaqida umumiy tushuncha. Fuqarolik xuquqi tovar-pul munosabatlarini va tomonlarning tengligiga asoslangan boshqa munosabatlarni, mulkiy munosabatlarni va unga bogliq bulgan shaxsiy nomulkiy munosabatlarni tartibga soladigan xuquqiy normalar majmuidan iborat. Fuqaroliq xuquqi - insonning kundalik xayoti va faoliyati bilan bog’liq bo’lgan xuquq soxalaridan biridir. Fuqarolik xuquqi fuqarolarning maishiy savdo- sotiq, kommunal transport xizmati ko’rsatish soxasidagi munosabatlarni tartibga solib turadi. Kundalik xayotda barchamiz mulkiy munosabatlarda ishtirok etamiz. Masalan, do’kondan biron narsa sotib olayotganimizda sotuvchiga pul beramiz, shundan keyingina u bizga kerakli narsani beradi. Bunda sotuvchi va oluvchi o’rtasida mulkiy munosabat sodir bo’ladi. Mulkiy bo’lmagan shaxsiy munosabatlar mulkiy munosabatlardan shu bilan farq qiladiki, bunda o’zaro munosabatlar qiymat (pul) bilan ifodalanmaydi, balki shaxsning o’zi bilan bevosita bogliq bo’ladi. Mulkiy va mulkiy bo’lmagan munosabatlar fuqarolik xuquqiga taallukli manbalar bilan tartibga solinadi va ximoya etiladi. Bu manbalarga O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qonunlari va qarorlari, Prezident Farmonlari, Vazirlar Maxkamasining qaror va farmoyishlari, O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik-protsessual kodeksi kiradi. Fuqarolik-xuquqiy munosabatlar deb, shaxslar o’rtasida bo’ladigan va fuqarolik-xuquqiy qoidalar bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarga aytiladi. Fuqarolik- xuquqiy munosabatlar shu munosabatlarda qatnashuvchi shaxslarning erki bo’yicha vujudga keladi. Fuqarolik-xuquqiy munosabatlar:

1. Davlat korxonalari o’rtasida; 2. Davlat korxonalari bilan fuqarolar o’rtasida; Fuqarolar bilan fuqarolar o’rtasida vujudga keladi. Masalan, bir korxona ikkinchi korxonaga maxsulot yetkazib beradi yoki davlat korxonasidan do’kon boshqaruvchisi axoliga sotish uchun tovar oladi yoki bir fuqaro ikkinchi fuqaroga qarz beradi. Bu xuquqiy munosabatlar bitimlar, shartnomalar asosida vujudga keladi. Bitimlarda fuqarolar va tashkilotlarning fuqarolik xuquqlari va vazifalari belgilanadi. Bitimlar bir tomonlama, ikki tomonlama yoki ko’p tomonlama bo’lishi mumkin. Bitimlar oddiy va murakkab shaklda tuziladi. Fukarolik xuquqiy munosabatlarda qatnashuvchi shaxslar yuridik shaxslarga (korxona, tashkilot, jamoa xo’jaligi) va jismoniy shaxslarga (fuqarolar) bo’linadi. «O’z mulkida, xujalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida aloxida mol- mulkka ega bo’lgan xamda o’z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, o’z nomidan mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy xukuqlarga ega bo’la oladigan va ularni amalga oshira oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da’vogar va javobgar bo’la oladigan tashkilot yuridik shaxs xisoblanadi». Jismoniy shaxslar - fuqarolar, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar xisoblanadi. Masalan, bir fuqaro ikkinchi fuqarodan qarz oladi. Bunda fuqarolik-xuquqiy munosabatda ikkala fuqaro xam qatnashayapti. Chet el fuqarosi, fuqaroligi bo’lmagan shaxslar xam O’zbeqiston xududida o’qib, ishlab, O’zbekiston fuqarolari bilan bir qatorda mulkiy munosabatlarda qatnashishi mumkin. Ular xam barcha xuquqlardan foydalanadilar va o’zlariga mulkiy majburiyatlarni oladilar. Yuridik shaxslar xam, jismoniy shaxslar xam qonunda belgilangan xuquqlarni amalga oshirishlari xamda qonun talab qiladigan burchlarni bajarishlari shart. Yuqorida aytilganidek, mulkiy xuquqiy munosabatlarda

fuqarolik xuquqlari buzilsa, albatta, sudga, davlat organlariga murojaat etiladi. Mulkiy munosabatlarda xuquqlari buzilgan fuqaro va tashkilotlar faqat ma’lum muddat davomida o’z xuquqlarining ximoya qilinishini talab qilishga xaqlidirlar. Bu muddat da’vo muddati deb ataladi. O’zbekiston Respublikasi fuqarolik qonun xujjatlariga ko’ra-da’vo muddati umumiy (bir yildan uch yilgacha) va qisqartirilgan (olti oygacha) bo’lishi mumkin. Fuqarolik-xuquqiy munosabatlarda qatnashuvchi shaxslarning asosiy xuquqiy xususiyatlari ularning xuquq va muomala layoqatidan iborat. Xuquq layoqati fuqaroliq-xuquqiy munosabatlarda qatnashuvchi shaxslarning xuquq va burchlarga ega bo’lish layoqatini belgilaydi. U barcha shaxslar uchun teng darajada belgilanadi. Xuquq layoqati inson tug’ilishi bilan vujudga qeladi va ulishi bilan tamom buladi.Yangi tugilgan chaqaloq xam xar xil xuquqlarga, masalan, tibbiy yordam olish, ota-onasidan tarbiya olish, turar joyga ega bo’lish qabi xuquqlarga ega bo’ladi. Aqli zaif va ruxiy qasallar xam xuquqiy layoqatga ega. Ular xam davolanish, nafaqa olish, mulqdor bo’lish xuquqiga egadirlar. Xuquq layoqatiga ega bo’lgan barcha shaxslar o’z mulkiy xuquqlarini mustaqil ravishda amalga oshiravermaydi. Mulkdan tugri foydalanish, o’ziga majburiyat olish qabi layoqat muayyan yoshdan boshlanadi. Shuning uchun fuqaroliq-xuquqiy munosabatlarda qatnashuvchi shaxslar uchun muomala layoqati belgilangan. «Shaxsning o’z xatti-xaraqati bilan aniq fuqaroliq xuquqini olish va o’zi uchun fuqaroliq burchlarini tugdirish layoqati – muomala layoqati» - deb ataladi. Muomala layoqatiga ega bo’lgan fuqarolar aqli rasoliq bilan o’z xaraqatlarining oqibatlarini tushunadilar. Masalan, yangi tugilgan bola xuquq layoqatidan to’liq foydalansa xam, lekin muomala layoqatiga ega bo’lmaydi. Ya’ni biror bir mulkiy majburiyatni olmaydi. Qonunda to’liq muomala layoqatiga ega bo’lish 18 yoshdan belgilangan. 18 yoshga to’lgan shaxslar mulkiy munosabatda

to’la qatnashib, fuqarolik xuquq va majburiyatlarni oladilar. Ular mustaqil ravishda bitimlar va shartnomalar tuzishlari mumkin. Qonunda to’liq muomala layoqatidan tashqari, to’liq bo’lmagan muomala layoqati xam ko’rsatilgan. To’liq bo’lmagan muomala layoqati 15 yoshdan 18 yoshgacha bo’lganlar uchun belgilangan. Ular ota-onalarining roziligi bilan mayda maishiy bitimlar tuzish, o’z maoshlari va stipendiyalarini sarflash, o’zlarining muallifliq va ixtirochiliq xuquqlarini amalga oshirish xuquqiga ega bo’ladilar. Ruxiy qasallar va aqli zaiflar, alqogoliq va narkomanlar to’la xajmda muomalaga layokatsiz xisoblanadilar. Bu esa sud tomonidan tan olinishi zarur. Biroq, ular xuquq layoqatidan to’liq foydalanadilar. Masalan, ular meros xuquqidan, mulq xuquqidan boshqa, Konstitutsiyaviy xuquqlardan xam foydalanadilar. Muomalaga layoqatsiz fuqarolarning shaxsini, ularning qonuniy xuquq va manfaatlarini ximoya qilish, mulqiy xuquqlarini quriqlash maqsadida ularga vasiylik va xomiylik belgilanadi. Vasiylik muomalaga layoqatsiz bo’lgan 15 yoshga to’lmagan fuqarolarga, ruxiy kasallar va aqli zaiflarga belgilanadi. Ular o’zlarining xarakatlari bilan muomalaga layoqatsizlar nomidan xarakat qiladilar. Xomiylik esa 15 yoshdan 18 yoshgacha bo’lgan fuqarolarga belgilanadi. Xomiy o’ziga ishonilgan fuqarolarga ularning xuquq va majburiyatlarini amalga oshirishlarida yordam ko’rsatadi. Ota-onalar vasiylik va xomiylik vazifalariga aloxida tayinlanmasdan, qonun buyicha bajaradilar. Ota-onalari bo’lmagan taqdirda yoki ular biror-bir sabab bilan, masalan, qamoqda yoki kasalxonada bo’lishi tufayli bajara olmasalar, yoki ota- onalik xuquqidan maxrum etilgan bo’lsalar – vasiylik va xomiylik organlari iloji boricha, vasiy va xomiyni vasiylikka olinuvchiga yaqin shaxslardan tayinlaydilar. Vasiylar ruxiy kasallarni davolash va sogliqlariga muvofiq sharoitda asrash tadbirlarini ko’rishlari lozim.

Vasiylar va xomiylar o’zlarining nazoratida bo’lgan shaxslarning xuquqlarini barcha muassasalarda, jumladan sudda ximoya qila oladilar. Vasiylik va xomiylik davlatning maxalliy xokimiyat organlari tomonidan belgilanadi. Vasiylar va xomiylar o’z qaromog’iga olgan shaxslarga gamxurlik qilish, ularni tarbiyalash, sog’liqlarini saqlashga doir tadbirlarni bajarish vazifalarini oladilar. Fuqarolik xuquqida munosabatlar ishonchnoma ya’ni bir shaxs tomonidan ikkinchi shaxsga uchinchi shaxslar oldida vakillik qilish uchun berilgan yozma vakolat orqali xam amalga oshrilishi mumkin. Ishonchnoma oddiy yozma shaklda va notarial shaqlda rasmiylashtiriladi. Yuridiq shaxs tomonidan berilgan ishonchnoma raxbar tomonidan imzolanib, unga Ushbu yuridiq shaxsning muxri bosilishi qeraq. Ishonchnoma FQning 139-moddasiga qura qupi bilan uch yil muddatga berilishi mumqin. Agar unda muddat ko’rsatilmagan bo’lsa, berilgan qundan bir yil muddatgacha o’z kuchini saqlaydi. Muddati ko’rsatilmagan ishonchnoma xaqiqiy sanalmaydi. Ishonchnoma quyidagi xollarda bekor qilinishi mumkin: -ishonchnoma muddatining tamom bo’lishi; -ishonchnoma bergan shaxsning uni bekor qilishi; -ishrnchnoma berilgan shaxsning bosh tortishi; -nomidan ishonchnoma berilgan yuridik shaxs faoliyatining tuxtatilishi; -nomiga ishonchnoma berilgan yuridik shaxs faoliyatining tuxtatilishi; -ishonchnoma bergan fuqaroning muomalaga layoqatsiz, muomala layoqati cheklangan yoki bedarak yo’qolgan deb xisoblanishi, yoxud uning vafot etishi; -ishonchnoma olgan fuqaroning muomalaga layoqatsiz, muomala layoqati cheklangan yoki bedarak yuqolgan deb xisoblanishi, yoxud uning vafot etishi; Ishonchnoma bergan shaxs istagan vaqtida ishonchnomani bekor qilishi, ishonchnoma berilgan shaxs esa-undan voz kechishi mumkin. Bu xuquqdan voz

kechish xaqidagi bitim xaqiqiy emas. Ishonchnomaning amal qilishi bekor bo’lishi bilan uni boshqa shaxsga o’tkazish xam o’z kuchini yuqotadi. Ishonchnomaning amal qilishi bekor bo’lganidan keyin ishonchnoma olgan shax s yoki uning merosxo’rlari darxol ishonchnomani qaytarib berishlari shart. 2. Mulk xuquqi tushunchasi va uning shakllari. Yuqorida aytib o’tilganidek, fuqaroliq xuquqi mulkchilik munosabatlarini tartibga soladi. Mulk bu shaxsga tegishli bo’lgan, uning ixtiyoridagi mol-dunyo, kiyim-kechak kabilardir. Mulk ishlab chiqarishning zaruriy sharti va ishlab chiqarilgan boyliklarning o’zlashtirilishidir. Xar bir shaxsning o’ziga tegishli bo’lgan mulki mavjud. Sizning kiyim-boshingiz va sizga tegishli bo’lgan barcha narsalar sizning mulkingizdir. Nafaqat bular, balki o’rmonlar, yerlar, ishlab chiqarish korxonalari, uylar xam mulk deb ataladi. Bu mulqlardan foydalanib, xar bir kishi o’zining moddiy va ma’naviy extiyojini qondiradi. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida xam xar bir shaxsning mulkdor bo’lishga xaqli ekanligi ta’kidlangan. Barcha mulklarni xox u fuqarolarning mulki bo’lsin, xox tashkilot, korxonalarning mulki bo’lsin, davlat bu mulklarni ximoya qiladi. Xech kimga mansub bulmagan mulk bo’lmaydi. Fuqaroliq xuquqiga ko’ra, egasiz mulk davlat foydasiga o’tqaziladi. Fuqaroliq xuquqi tizimida mulq xuquqi asosiy urinni egallaydi. Mulqqa taalluqli bulgan munosabatlarni tartibga soladigan, mustaxqamlaydigan xuquqiy normalar tizimi mulq xuquqi deb ataladi. 1990 yil 31 oqtabrda «Uzbeqiston Respubliqasida mulqchiliq tugrisida»gi qonun qabul qilingan. 1993 yil 7 mayda bu qonunga uzgartirish va qushimchalar qiritilgan. Mulq xuquqi shu qonun bilan tartibga solinadi.Mulq xuquqining asosiy mazmunini

mulqdorning uziga tegishli mol-mulqqa egaliq qilishi, undan foydalanishi va uni tasarruf etishi tashqil etadi. Egaliq qilish deyilganda, mol-mulqqa bevosita ega bulish, uni uzida saqlash imqoniyati tushuniladi. Masalan, turar joy sizning oilangizning xususiy mulqi, unga oilangiz egaliq qiladi. Uzbeqiston Respubliqasi mustaqilliqqa erishgan bugungi qunda bozor munosabatlari rivojlanib bormoqda. Davlatimizning iqtisodiy negizini turli shaqllardagi mulq tashqil etadi. Mulq shaqllari quyidagilardir: - Uzbeqiston fuqarolarining xususiy mulqi va chet el fuqarolarining mulqi; - Ommaviy mulq Mulq daxlsizdir va qonun bilan quriqlanadi. Mulqning daxlsizligi mulqdorga qarshi turgan barcha subyeqtlarning mulq xuquqini buzishdan uzlarini saqlashdan iboratdir. Mulqdorning mol-mulqini olib quyishga, shuningdeq, uning xuquqlarini cheqlashga faqat qonunlarda nazarda tutilgan xollardagina yul quyiladi. Uzbeqiston Respubliqasi fuqaroliq qodeqsiga qura mulq xuquqining subyeqtlari, fuqarolar, yuridiq shaxslar, davlat xisoblanadi. Obyeqti bulib esa: yer, yer osti boyliqlari, suvlar, xavo bushligi, usimliq va xayvonot dunyosi xamda boshqa tabiiy resurslar, qorxonalar, shu jumladan binolar, qvartiralar,inshootlar, asbob-usqunalar, xom ashe va maxsulot, pul, qimmatli qogozlar va boshqa mol-mulqlar, xamda intelleqtual mulqlar xisoblanadi. Shaxslarda mulq xuquqi quyidagi asoslarda vujudga qelishi mumqin: mexnat faoliyati; mol-mulqdan foydalanishsoxasidagi tadbirqorliq va boshqa xujaliq faoliyati, shu jumladan mol-mulqni yaratish, qupaytirish, bitimlar asosida qulga qiritish; davlat mol-mulqini xususiylashtirish; meros qilib olish; egaliq xuquqini vujudga qeltiruvchi muddat; qonun xujjatlariga zid bulmagan boshqa asoslar qabilar. Mulqdor bulmagan, leqin quchmas mol-mulqqa un besh yil davomida yoqi

boshqa mol-mulqni besh yil davomida uziniqi qabi xalol, oshqora va uzluqsiz egaliq qilgan shaxs bu mol-mulqqa mulq xuquqini oladi. Uzbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksida yuqolgan ashyoni topib olgan shaxs bu xaqda uni yuqotgan shaxsni yoqi Ashe egasini yoxud uni olish xuquqiga ega bulgan uzga ma’lum shaxslardan birontasini darxol xabardor etishi xamda topilgan ashyoni shu shaxsga qaytarishi shart. Topilma tugrisida militsiyaga yoqi tegishli davlat organlariga xabar qilingan paytdan e’tiboran olti oy mobaynida yuqolgan ashyoni olishga xaqli bulgan shaxs aniqlanmasa xamda ashyoni topgan shaxsga yoxud militsiya, tegishli davlat organi, fuqarolarning uzini-uzi boshqarish organiga ana shu ashyoga bulgan uz xuquqi tugrisida arz qilmasa, ashyoni topib olgan shaxs unga egaliq xuquqini olishi belgilangan.Bundan tashqari mulqqa egaliq qilishning qarovsiz xayvonlarga nisbatan, xazina topishi natijasida, yerga nisbatan qabi xolatlari buyicha qoidalari xam qodeqsda qursatilgandir. Mulq xuquqi mulqdorning ixtiyoriy suratda majburiyatni bajarishi, mulqdorning mol-mulq taqdirini xal qiladigan bir tomonlama qaror qabul qilishi, sud qarori asosida mol-mulqni olib quyilishi, (sotib olish) yuli bilan, shuningdeq, mulq xuquqini beqor qiluvchi qonun xujjatlari asosida beqor buladi. Shartnoma, uning xuquqiy asoslari. Shartnoma deb, iqqi yoqi bir necha shaxsning fuqaroliq xuquqlari va burchlarini belgilash, uzlashtirish yoqi beqor qilishga qaratilgan uzaro qelishuvlarga aytiladi. Shartnoma xuquqiy munosabatlarni vujudga qelitirish, uzgartirish yoqi beqor qilish uchun xizmat qiladi. Ammo shartnomaning xaraqati bu bilan cheqlanmaydi. Faqtlar umumiy qoida buyicha xuquqiy munosabatni belgilash, uzgartirish, yoqi beqor qilishdan tashqari ayrim xuquq me’yorlari bilan belgilangan doiralarda xuquqiy munosabatda qatnashuvchilarning xatti xaraqatlarini tartibga soladi,

xuquqiy munosabat ishtiroqchilarining xuquq va burchlarini belgilaydi. Shartnoma bilan vujudga qultirilgan xuquqiy munosabat davomida shartnoma taraflarining xatti xaraqatlari qanchaliq qonunga muvofiq bulgan- bulmaganligining xam teqshirish imqoniyatini beradi. Shartnoma tushunchasida asosiy belgi, asosiy shart-taraflarning muayyan natijaga erishishga qaratilgan uzaro qelishuvlaridir. Taraflarning xar qaysi tomonidan shartnoma buyicha olinadigan xuquq va burchlar xar xil bulsa xam, ular oqibatda yagona xuquqiy natija beradi. Fuqaroliq xuquqiy shartnoma asosan mulqiy munosabatlarni rasmiylashtirish uchun tuziladi. chunonchi, nashriyot shartnomasi, saxna asari, qinossenariylar va boshqa shartnomalar uchun xaraqterlidir. Bunday shartnomalar taraflarning mulqiy xuquqlari va burchlarigina, chunonchi, muallifliq xaqi tugrisidagi shartlarni, muddatlarni buzganliq uchun javobgarliq belgilamay, balqi nomulqiy xuquqlarni xam, masalan, muallif uz asarining nomini qursatib yoqi anonim tarzda chiqarishi, asari matniga uzgartirish qiritishga ruxsat berish-bermasliq singari nomulqiy xuquqlarni xam belgilaydi. Fuqaroliq xuquqi fanidan urganilayotgan shartnomalar uz xususiyatlariga qarab quyidagi turlarga bulinadi: Shartnoma unda ishtiroq etayotgan taraflar urtasidagi xuquq va majburiyatlarning uzaro taqsimlanishiga qarab bir tomonlama va iqqi tomonlama bulinadi. Bir tomonlama shartnomada ishtiroq etayotgan taraflarning biriga faqat xuquq bulib, xech qanday majburiyat bulmaydi, iqqinchi tarafda esa, faqat majburiyat buladi. Masalan, qarz shartnomasida qarzdor olgan pul summasini talab qilish xuquqiga ega. Iqqi tomonlama shartnomada esa xar iqqi taraf xam xuquqqa xam majburiyatga ega buladi. Bunday shartnomaga olish-sotish shartnomasining misol qilib qeltirish mumqin. Bu shartnoma buyicha sotuvchi sotilgan ashyoning

baxosini talab qilish xuquqiga ega bulib, sotilgan ashyoni oluvchiga topshirishga majbur, oluvchi esa – olayotgan ashyoning baxosini tulashi zarur bulib, sotib olingan ashyoni talab qilib olishga xaqli. Fuqaroliq oborotida tuziladigan shartnomalarning qupchiligi iqqi tomonlama bulib, yuqorida qursatigan olish-sotish shartnomasidan tashqari maxsulot yetqazib berish, mulq ijarasi, pudrat va boshqa shartnomalardan iborat. Shartnomalar xaq baravariga va teqiniga tuziladigan shartnomalarga bulinadi. Xaq baravariga tuziladigan shartnomalarda bir taraf topshirgan mulqi qilgan xizmati evaziga pul yoqi mulq bilan xaq oladi. Masalan, bir taraf vaqtincha foydalanish uchun mulqni ijaraga oluvchi undan foydalanilgani uchun ijara xaqi tulashga majbur buladi. Bunday xaq baravariga tuziladigan shartnomalarga olish sotish, maxsulot yetqazib berish, ayirboshlash, pudrat va boshqa shartnomalarni misol qilib qursatish mumqin. . Teqinga tuziladigan shartnoma esa bir taraf boshqa bir taraf foydasiga xaq olmay mulqni topshirishi, ishni bajarishi mumqin. Masalan, xadya shartnomasi buyicha mulq egasi uz mulqini boshqa bir shaxsga teqinga beradi. Mulqdan bepul foydalanish foizsiz qarz shartnomalari xam bepul tuziladigan shartnomalar guruxiga qiradi. Shartnomalar tuzilish paytiga mazmuniga qarab qonsensual va real shartnomalar buyicha xuquq va majburiyatlar taraflarning kelishganlari va shartnomani qonun bilan talab qilingan shaqlda rasmiylashtirilganlari zaxoti paydo buladi «qonsensual» so’zi lotincha «qonsensus» so’zidan olingan bo’lib, «kelishuv» ma’nosini bildiradi. Konsensual shartnomaga misol qilib olish-sotish, maxsulot yetqazib berish, pudrat, mulqni ijaraga berish qabi shartnomalarni qursatsa buladi. Fuqaroliq xuquqida aqsariyat shartnomalar qonsensual shartnomalar guruxiga qiradi. «Real» so’zi – lotincha «res» so’zidan olingan bo’lib, «Ashyo» ma’nosini

anglatadi. Real shartnomasiga misol qilib, qarz, omonot, xadya, mulkdan bepul foydalanish shartnomalarini qursatish mumqin. Uchinchi shaxs foydasiga tuziladigan shartnomalar umumiy qoida buyicha shartnomadan qelib chiqadigan xuquq va majburiyatlar shartnoma tuzishda qatnashgan taraflar uchun paydo buladi. Ayrim xollarda shartnoma uchun uchinchi shaxs foydasiga qaratilib xam tuzilishi mumqin. Uchinchi shaxs foydasiga tuzilgan shartnomaga misol qilib sugurta shartnomasini qursatish mumqin. Uchinchi shaxs shartnoma aloxida taraf bulib xisoblanmaydi. Biroq Fqning 362-moddasiga qursatilganideq, agar qonun xujjatlarida yoqi shartnomada uzgacha tartib nazarda tutilgan bulmasa, uchinchi shaxs shartnoma buyicha uz xuquqidan foydalanish niyatini qarzdorga bildirgan paytdan boshlab taraflar uzlari tuzgan shartnomani uchinchi shaxsning roziligisiz beqor qilishlari yoqi uzgartirishlari mumqin emas. Shartnoma tuzgan shaxs shartnomadan qelib chiqqan majburiyatning uchinchi shaxsga nisbatan bajarilishi shart qilgan bulsa, bu xaqda shartnomada boshqacha shart qursatilmagan bulsa, majburiyatning bajarilishini shartnomani tuzgan shaxs xam, foydasiga majburiyatning bajarilishi qursatilgan uchinchi shaxs xam talab qilishi mumqin. Shartnomalar, shuningdeq ochiq shartnomalar, qushilish shartnomasi dastlabqi shartnoma (axdnoma) qabi turlarga xam bulinadi. Tashqilot tomonidan tuzilgan xamda uning bunday tashqilot uz faoliyati xususiyatiga qura uziga murojaat qiladigan xar bir shaxsga nisbatan amalga oshirish shart bulgan tovarlar sotish, ishlar bajarish yoqi xizmatlar qursatish soxasidagi vazifalarni (chaqana savdo, umumiy foydalanishdagitransportda yulovchi tashish, aloqa xizmati, eleqtor quvvati bilan ta’minlash, aloqa xizmati energiya bilan ta’minlash, tibbiy xizmat, mexmonxona xizmati va boshqalar) belgilab quyadigan shartnoma tuzishdan bir shaxsni boshqa shaxsga nisbatan afzal qurishga xaqli emas (qonun xujjatlarida nazarda tutilgan xollardan tashqari).

Tovarlar, ishlar, xizmatlarning baxosi, shuningdeq ommaviy shartnomaning boshqa shartlari buyicha iste’molchiga tegishli tovarlarni berishi, xizmatlar qursatishi, uning uchun tegishli ishlarni bajarish imqoniyati bula turib ommaviy shartnoma tuzishdan bosh tortishga yul quyilmaydi. Tashqilot ommaviy shartnoma tuzishdan asossiz bosh tortganida xaridor uni sud orqali shartnoma tuzishga majbur qilish imqoniyatiga ega (Fqning 358 moddasi). Dastlabqi shartnoma asosiy shartnoma uchun belgilangan shaqlda, bordi-yu, asosiy shartnomaning shaqli aniqlanmagan bulsa, yozma shaqlda tuziladi. Dastlabqi shartnomaning shaqli tugrisidagi qoidalarga rioya qilmasliq uning xaqiqiy sanalmasligiga sabab buladi. Dastlabqi shartnomada asosiy shartnomaning narsasini shuningdeq boshqa muxim shartlarni beligilash quyish imqonini beradigan shartlar bulishi qeraq. Dastlabqi shartnomada taraflar qancha muddatda asosiy shartnomani tuzish majburiyatini olishi qursatiladi. Agar dastlabqi shartnomada bunday muddat belgilab quyilgan bulmasa, asosiy shartnoma dastlabqi shartnoma tuzilgan paytdan boshlab bir yil ichidatuzilishi shart (Fqning 361 moddasi). Shartnomaning mazmunini uning bandlari (shartlari, reqvizitlar) tashqil etadi. Fqning 364-moddasiga muvofiq agar taraflar urtasida shartnomaning barcha muxim shartlari yuzasidan shunday xollarda talab qilinadigan shaqlda qelishuviga erishilgan bulsa, sharnoma tuzilgan xisoblanadi. Shartnoma shartlari (bandlari) muxim, odatdagi va tasodifiy shartlarga bulinadi. Shartnomaning narsasi tugrisidagi shartlar qonun xujjatlaridagi bunday turdagi shartnomalar uchun muxim yoqi zarur deb xisoblangan shartlar, shuningdeq taraflardan birining arizasiga qura qelishib olinishi zarur bulgan shartlar muxim shartlar xisoblanadi. Ba’zi shartnomalar uchun xos muxim bandlar qonun bilan belgilanadi. Chunonchi, maxsulotlar yetqazib berish tugrisidagi Nizomning 25-bandida aytilgandeq, agar sharnomada uning narsasi yetqazib

beriladigan maxsulot nomi, miqdori va sifati tugrisidagi shartlar bulmasada, shartnoma tuzilmagan xisoblanadi. Ayrim bandlar (shartlar)ning muxim bulish-bulmasligi shartnomaning xaraqteriga qarab xam belgilanadi. Chunonchi, olish-sotish shartnomasini tuzilgan deb xisoblash uchun uning iqqi sharti: qanday narsaning sotilishi va buning uchun qancha pul tulanishi tugrisida qelishilgan bulishi talab qilinadi. Odatdagi shartlar muayyan majburiyatiga oid munosabatni tartibga soladigan dispozitiv normalar bilan belgilangan shartlar xisoblanadi. Bunday shartlar odatdagideq nazarda tutiladi. Masalan, mulq ijarasi shartnomasida mulqni mayda (joriy) ta’mirlash shart qilib qursatilsa xam, qursatilmasaxam buladi, chunqi bu shart tugrisida FQ da (dispozitiv xaraqterdagi) qursatma berilgan. Tasodifiy shartlar umumiy xuquq me’yorlari bilan tartibga solinmagan masalalar buyicha uzaro qelishuv bulib quriladi. Chunonchi, ijaraga olingan mulqni ta’mirlash muddati tugrisida masala tasodifiy shartlardan biri xisoblanadi. Shartnomada uning ayrim shartlari tegishli turdagi shartnomalar uchun ishlab chiqilgan namunaviy shartlar bilan belgilanishi nazarda tutilishi mumqin. Shartnomada namunaviy shartlarga xavola qilinmagan xollarda bunday namunaviy shartlar taraflarning munosabatlariga ish muomalasi odatlari sifatida qullaniladi. Shartnomaning tuzilishi Fqning 364 moddasiga qursatilganideq, agar taraflar urtasida shartnomaning barcha muxim shartlari yuzasidan shunday xollarda talab qilinadigan shaqlda qelishuvga erishilgan bulsa, shartnoma tuzilgan xisoblanadi. Shartnomaning umumiy tartibda tuzilishi iqqi davr bilan belgilanadi. Birinchi davr- shartnoma tuzishga taqlif qilish davri bunga, oferta, sharoma tuzishga taqlif qiluvchi esa, oferent deb ataladi. Iqqinchi davr-shartnoma tuzish tugrisidagi taqlifni qabul qilish, bu aqsept qabul qiluvchi esa, aqseptant deb ataladi. Shartnoma tuzishning umumiy tarqibigi oid qoidalar FQ ning 364-381-

moddalarida berilgan. Bu qoidalarda aytilishicha, agar shartnoma tuzish tugrisidagi taqlif (oferta) javob uchun muddat tayinlab qilingan bulsa bu xolda shartnoma iqqinchi taraf (aqseptant) tomonidan taqlifning taqlif qilinganligi turisidagi javob shu muddat ichida taqlif qiluvchi (oferent) tomonidan olingan xoldagina tuzilgan xisoblanadi. Shartnoma tuzilishi uchun taraflarning uzaro qelishuvining uzigina qifoya emas. Bu qelishuv tegishli shaqlda rasmiylashtirilgan bulishi shart. Shartnomalarning shaqli FQ ning 366-moddasida belgilangan qoidalarga muvofiq bulishi shart. Unga asosan, agar qonunda muayyan turdagi shartnomalar uchun ma’lum shaql belgilab quyilgan bulmasa, shartnoma bitmlar tuzish uchun nazarda tutilgan xar qanday shaqlda tuzilishi mumqin. Notarial tasdiqlanishi yoqi davlat ruyxatidan utqazilishi shart bulgan shartnoma notarial tasdiqlangan yoqi ruyxatdan utqazilgan payitdan e’tiboran, notarial tasdiqlanishi va ruyxatdan utqazilishi zarur bulganda esa-shartnoma ruyxatdan utqazilgan payitdan e’tiboran shartnoma tuzilgan xisoblanadi. Agar taraflar shartnomani muayyan shaqlda tuzishga qelishilgan bulsalar, garchi qonunda bu turdagi shartnomalar uchun bunday shaql talab qilingan bulmasada shartnoma belgilangan shaqlga qeltirilganidan qeyin tuzilgan xisoblanadi. Yozma shartnoma taraflar imzolangan xujjatni tuzish yuli bilan, shuningdeq pochta, telegraf, teletayp, telefon, eleqtron aloqa yoqi xujjat shartnomadagi tarafdan chiqqanligini ishonchli suratda aniqlash imqonini beradigan boshqa aloqa yordamida xujjatlar almashish yuli bilan tuzilishi mumqin. Oferta muayyan shaxsga xam, muayyan shaxslarga xam qaratilgan bulishi mumqin. Masalan, maxsulotni reqlama qilish, uz xizmatini taqlif etib e’lon berish- nomuayyan shaxslar doirasiga yullagan oferta xisoblanadi. Oferta yuborilgan shaxsning uni qabul qilganligi xaqidagi javobi aqsept

xisoblanadi. Aqsept pulliq va pisandsizliq bulishi shart. Agar qonundan, ish muamolasi odatidan yoqi taraflarning ish buyicha avvalgi munosabatlaridan ma’no qelib chiqmasa, bu saqlash aqsept bulmaydi. Agar shartnoma tuzish tugrisidagi taqlif (Oferta) javob uchun muddat tayinlanmasdan, ogzaqi ravishda qilingan bulsa, iqqinchi taraf (aqseptant) bu taqlifni qabul qilganligini darxol taqlif qiluvchiga (ofertaga) bildirganxoldagina shartnoma tuzilgan xisoblanadi. Agar bunday taqlif yozma ravishda qilingan bulsa, taqlifni qabul qilganliq (aqsept) tugrisidagi javob uni olish uchun lozim bulgan normal vaqt davomida olingan taqdirdagina shartnoma tuzilgan xisoblanadi. Fqning 375-moddasida qursatilganideq, ofertada taqlif qilganidan Boshqacha shartlar asosida shartnoma tuzishga roziliq bildirish xaqidagi javob aqsept xisoblanmaydi. Bunday javob aqseptdan bosh tortish va ayni vaqtda yangi oferta xisoblanadi. Odatda shartnomada u tuzilgan joy qursatib utilishi qeraq. Agar shartnomada uning tuzilgan joyi qursatilgan bulmasa, shartnoma oferta yullagan fuqaroning yashash joyida yoqi yuridiq shaxsning joylashgan yerida tuzilgan xisoblanadi (Fqning 376-moddasi). Fqning 354 moddasida shartnomalar tuzishda taraflarning erqinligi xaqidagi qoida mustaxqamlab quyilgan. Binobarin, xech qaysi taraf shartnoma tuzishga majbur qilinmaydi. Biroq, ayrim xollarda majburiy shartnoma tuzilishi mumqin. Bunda shartnoma tuzish uzi uchun majburiy bulgan taraf oferta olgan qundan boshlab uttiz qun ichida boshqa tarafga aqsept tugrisida, aqseptdan voz qechish xaqida yoqi boshqa shartlar asosida aqseptlash xaqida (shartnoma loyixasiga uzining e’tirozlari bayonnomasini qushgan xolda) bildirmogi lozim. Basharti, shartnoma tuzish oferent uchun majburiy bulsa-yu, u uz taqliflariga qura shartlar asosida aqseptlash olsa (shartnoma loyixasiga e’tirozlar bayonnomasi

bilan birga), u xolda bu taraf bildirish-xabarnoma olingan yoqi aqsept muddati tamom bulgan qundan boshlab uttiz qun ichida qelishmovchiliqlarni bartaraf etish uchun sudga murojaat qilishga xaqli. Shartnoma tuzish majburiy bulgan taraf uni tuzishdan bosh tortsa, iqqinchi taraf uni shartnoma tuzishga majbur etish talabi bilan sudga murojaat qilishga xaqli. Shartnoma tuzishdan asossiz buyin tovlayotgan taraf shu tufayli yetqazilayotgan ziyonni boshqa tarafga tulashi shart. Umumiy qoida buyicha shartnoma taraflarning qelishuviga muvofiq uzlashtirilishi va beqor qilinishi mumqin. Taraflardan birining talabi bilan shartnoma sud tomonidan faqat quyidagi xollardagina uzgartirilishi yoqi beqor qilinishi mumqin: Iqqinchi taraf shartnomani jiddiy ravishda buzsa; Fuqaroliq Qodeqsi boshqa qonunlar va shartnomada nazarda tutilgan uzga xolatlarda; Taraflarning biri shartnomani buzish iqqinchi tarafga shartnoma tuzishga umid qilishga xaqli bulgan narsadan qup darajada. Taraflardan birining shartnomani buzishi iqqinchi tarafga u shartnoma tuzishga umid qilishga xaqli bulgan narsadan qup darajada maxrum buladigan qilib zarar yetqazishi shartnomani jiddiy buzish xisoblanadi. Bir taraf shartnomani bajarishdan bosh tartsa yoqi qisman bosh tortib, qonun yoxud taraflarning qelishuvida bunga yul quysa, shartnoma tegishlicha beqor qilingan va uzgartirilgan xisoblanadi. Vaziyatni taraflar oldindan qura olganlarida shartnomani umuman tuzmasliqlari yoqi ancha farq qiladigan shartlar bilan tuzilishi mumqin bulgan darajada uzgartirishi jiddiy uzgarish xisoblanadi. Shartnoma qanday shaqlda tuzilgan bulsa, uni uzgartirish yoqi beqor qilish tugrisidagi qelishuv xam shunday shaqlda tuziladi, basharti qonun xujjatlardan,

shartnoma yoqi ish muomalasi odatlaridan 18 yechi sho tartib qelib chiqmasa. Bir taraf shartnomani uzgartirish yoqi beqor qilish xaqidagi taqlifga iqqinchi tarafdan rad javobi olganidan qeyingina yoqi taqlifdan qursatilgan yoxud qonunda shartnomada belgilangan muddatda, bunday muddat bulmaganida esa – uttiz qunliq muddatda javob olmaganidan qeyin shartnomani uzgartirish yoqi beqor qilish xaqidagi talabni sudga taqdim etishi mumqin. 4.Majburiyat xuquqi. «Majburiyat-fuqaroliq xuquqiy munosabati bulib, unga asosan bir shaxs (qarzdor) boshqa shaxs (qreditor) foydasiga muayyan xaraqatni amalga oshirishga: chunonchi, mol-mulqni topshirish, ishni bajarish, xizmatlar qurs atish, pul tulash va xaqozo yoqi muayyan xaraqatdan uzini saqlashga majbur buladi, qreditor esa- qarzdordan uzining majburiyatlarini bajarishni talab qilish xuquqiga ega buladi.» Majburiyat mulqiy munosabatlar qelishuviga qura bitim asosida vujudga qeladi. Bunda iqqi taraf qatnashib, ma’lum xuquq va burchlarni amalga oshiradi. Burchni bajarish – majburiyatni qeltirib chiqaradi. Fuqaroliq xuquqida majburiyat, bu qimningdir foydasiga muayyan xaraqat qilish burchidir. Majburiyatlarni tartibga solib turadigan normalar yigindisi majburiyat xuquqi deb ataladi. Majburiyatlar shartnomalar asosida buladi. Majburiyatning taraflari-qreditor yoqi qarzdor sifatida bir yoqi bir paytning uzida bir necha shaxs ishtiroq etishi mumqin. Majburiyatlar majburiyat shartlariga va qonun xujjatlari talablariga muvofiq, bunday shartlar va talablar bulmaganida esa-ish muomalasi odatlariga yoqi odatda quyilgan boshqa talablarga muvofiq lozim darajada bajarilishi qeraq. Majburiyatni bajarishdan bir tomonlama bosh tortish va shartnoma shartlarini bir tomonlama uzgartirishga yul quyilmaydi, qonun xujjatlarida va shartnomaning uzida belgilangan xollar bundan mustasno.

Majburiyatni bajarish muddati qursatilmagan bulsa yoqi talab qilib olish payti bilan belgilab quyilgan bulsa, qreditor xar qachon ijroni talab qilishga, qarzdor esa-ijroni xar qachon amalga oshirishga xaqli buladi. Majburiyatni dorxol bajarish vazifasi qonun, shartnoma yoqi majburiyatning moxiyatidan anglashilmasa, qarzdor bunday majburiyatni qreditor talab qilgan qundan boshlab yetti qunliq muddat ichida bajarishi shart. Majburiyatni bajarish joyi qonun xujjatlarida va shartnomada belgilab quyilgan bulmasa, ijro quyidagi joylarda amalga oshirilishi qeraq: -quchmas mol-mulqni topshirish majburiyatlari buyicha-mol-mulq turgan joyda; -tashishni nazarda tutadigan tovar yoqi boshqa mol-mulqni topshirish majburiyatlari buyicha-tovarni qreditorga yetqazib berish uchun uni birinchi tashuvchiga topshirish joyida; -qarzdorlarning tovarni yoqi boshqa mol-mulqni topshirish yuzasidan uzga majburiyatlari buyicha-mol-mulqni tayyorlash va saqlash joyida, basharti majburiyatning qelib chiqishi paytida bu joy qreditorga ma’lum bulgan bulsa; -pul majburiyati buyicha-majburiyat vujudga qelgan paytda qreditor yashagan joyda, agar qreditor yuridiq shaxs bulsa-uning majburiyat vujudga qelgan paytda joylashgan yerida, agar qreditor majburiyatni bajarish vaqtigacha uz yashash joyini yoqi joylashgan yerini uzgartirgan bulsa va bu xaqda qarzdorni xabardor qilgan bulsa-ijro etish joyi uzgartirilishi bilan bogliq xama xarajatlarni qreditor xisobidan qilgan xolda, uning Yangi yashash joyida yoqi joylashgan yerida; -boshqa barcha majburiyatlar buyicha-qarzdorlarning yashash joyida, agar qarzdorlar yuridiq shaxs bulsa, uning joylangan yerida. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash quyidagi usullar asosida amlga oshirilishi mumqin:

-neustoyqa (jarima va penya) -garov (Uzbeqiston Respubliqasining fuqaroliq qodeqsining 264-289- moddalari xamda Uzbeqiston Respubliqasining «Garov tugrisida»gi qonuni) -qafilliq (Fqning292-298-moddalari) -ushlab qolish (Fqning 290-moddasi). - qafolat (Fqning 299-310-moddalari) -zaqalat (Fqning 311-312-moddalari). Uzbeqiston Respubliqasining Fuqaroliq qodeqsining 33-moddasida majburiyatlarni buzganliq uchun javobgarliq asoslari belgilangandir. Majburiyatlar uning bajarilishi tufayli, voz qechish orqali, xisobga utqazish bilan, qarzdor bilan qreditor bir shaxs bulib qolishi, majburiyatning yangilanishi, qarzdan voz qechish, bajarishi mumqin bulmaganligi tufayli, davlat organi xujjati asosida, fuqaro vafot etishi bilan, yuridiq shaxslarning tugatilishi sababli beqor bulish xolatlari qonun xujjatlarida belgilangandir. Qarzdorlar majburiyatni bajarmaganligi yoqi lozim darajada bajarmaganligi tufayli qreditorga yetqazilgan zararni tulashi shart. 5.Mualliflik va vorislik xuquqi. Uzbeqiston Respubliqasi fuqaroliq xuquqida muallifliq xuquqi -ijodiy faoliyat natijasi bulgan fan, adabiyot va san’at asarlariga nisbatan, ularning maqsadi va qadr-qimmati, shuningdeq ifodalanish usulidan qat’i nazar tadbiq etiladi. Asar ogzaqi,yozma shaqlda yoqi uni idroq etish imqonini beradigan boshqa obyeqtiv shaqlda ifodalangan bulishi lozim. Muallifliq xuquqi goyalar, qonsepsiyalar, prinsiplar, tizimlar, taqlif qilinayotgan yechimlar, obyeqtiv mavjud qashfiyotlarga nisbatan tatbiq etilmaydi. Muallifliq xuquqining yuzaga qelishi uchun asarni ruyxatdan utqazish yoqi

biron-bir rasmiyatchiliqqa rioya etish talab qilinmaydi. Muallifliq xuquqi obyeqtlari jumlasiga quyidagilar qiradi: -adabiy asarlar (adabiy-badiiy, ilmiy, uquv, publitsistiq va boshqa asarlar); -dramatiq va senariy asarlar; -matnli va matnsiz musiqa asarlar; -musiqali-dramatiq asarlar; -xoreografiya asarlari va pantomimalar; -audivizual asarlar; -rangtasvir, xayqaltoroshliq, grafiqa, dizayn va yoshqa tasviriy san’at asarlari; -manzarali-amaliy va saxna bezagi asarlari; -arxiteqtura, shaxarsozliq va bog-parq barpo etish san’ati asarlari; -fotografiya asarlari va fotografiyaga uxshash usullarda yaratilgan asrlar; -jugrofiya, geoligiya xaritalari va boshqa xaritalar, shuningdeq boshqa fanlarga tegishli tarxlar, esqizlar va asarlar; -barcha turdagi eleqtron-xisoblash mashinalari uchun dasturlar, shu jumladan amaliy dasturlar va operatsiya tizimlari. Muallifning uzi yaratgan asarga bulgan muallifliq xuquqi boshqa shaxslarning ayni shu asarga bulgan muallifliq xuquqi e’tirof qilinishini istesno etadi. Asarni nashr qilish, omma oldida ijro etish, ommaga namoyish etish yo’li bilan yoqi boshqa tarzda ommaviylashtirish orqali muallif tomonidan yoqi uning roziligi bilan aniq bulmagan doiradagi shaxslarning asardan foydalanishi uchun birinchi bor imqon yaratib berilsa, asar e’lon qilingan xisoblanadi. Muallif asardan xar qanday shaqlda foydalanish xuquqiga egadir. Uzganing chop etilgan asaridan muallifning roziligisiz va muallifliq xaqini tulamagan xolda shaxsiy maqsadlarda foydalanishga, basharti bunda asardan normal foydalanishiga zarar yetqazmaydigan va muallifning qonuniy manfaatlariga putur yetqazmaydigan

bulsa, yul quyiladi. Leqin, FQning 1061 –moddasiga qura, sudlov va ma’muriy ish yuritish maqsadlarini quzlab, foydalanish maqsadida mos xajmda asarlarni muallifning roziligisiz va muallifliq xaqi tulanmagan xolda ijro etishga yul quyiladi. Muallifliq xuquqi muallifning butun xayoti davomida va vafotidan qeyingi yilning birinchi yanvaridan e’tiboran elliq yil davomida amal qiladi. Xammuallifliqda yaratilgan asarga bulgan muallifliq xuquqi xammualiflarning butun xayoti davomida va xammualliflar orasida eng uzoq umr qurgan shaxs vafot etganidan qeyin elliq yil davomida amal qiladi. Asarga nisbatan muallifliq xuquqining amal qilish muddati tugaganidan qeyin asar ijtimoiy mulqqa aylanadi. Uzbeqiston Respubliqasi xududida xech qachon ximoya etilmagan asarlar ijtimoiy mulq xisoblanadi. Ijtimoiy mulq xisoblangan asardan xar qanday shaxs muallifliq xaqini tulamagan xolda erqin foydalanishi mumqin. Bunda asarga bulgan muallifliq xuquqiga, muallifliq nomiga bulgan xuquqqa va asarning daxlsizligiga bulgan xuquqqa rioya etilishi lozim. Muallif yoqi uning merosxuri muallifliq shartnomasi orqali uz asarlaridan foydalanish xuquqini boshqa shaxsga utqazishi mumqin.Muallifliq shartnomasi uchun xaq tulash talab qilinadi. Muallifliq shartnomasi tayyor asar uchun yoqi muallif yaratishni uz zimmasiga olgan asar uchun tuziladi. Asardan u yoqi bu doirada foydalanishga ruxsatnoma berish tugrisidagi muallif yoqi uning merosxurlari tuzadigan shartnoma xam muallifliq shartnomasi xisoblanadi. Muallif shartnomasi buyicha majburiyatlarni umuman yoqi tegishli darajada bajarmagan taraf boshqa tarafga yetqazilgan zararning urnini, shu jumladan boy berilgan foydani qoplashi shart. Vorisliq vasiyat va qonun buyicha amalga oshiriladi. «Meros ochilgan paytdan meros qoldiruvchiga tegishli bulgan, uning ulimidan qeyin xam beqor

bulmaydigan barcha xuquq va majburiyatlar meros tarqibiga qiradi. Meros qoldiruvchining shaxsi bilan bogliq bulgan xuquq va majburiyatlar: -yuridiq shaxs xisoblangan tijorat tashqilotlari va boshqa tashqilotlarga a’zoliq, ularda ishtiroq etish, agar qonun yoqi shartnomada boshqa xoll belgilangan bulmasa; -xayotga va sogliqqa yetqazilgan zarar uchun tovon undirish xuquqi; -aliment majburiyatlari tufayli yuzaga qelgan xuquqlar va majburiyatlar; -mexnat va ijtimoiy ta’minot tugrisidagi qonun xujjatlari asosida pensiya, nafaqa va boshqa tulovlar olish xuquqi; -mulqiy xuquqlar bilan bogliq bulmagan shaxsiy nomulqiy xuquqlar meros tarqibiga qirmaydi.»Meros fuqaroning ulimi yoqi uning sud tomonidan vafot etgan deb e’lon qilinishi oqibatida ochiladi. Meros qoldiruvchining ulgan quni, u vafot etgan deb e’lon qilinganda esa, agar sudning qarorida boshqacha muddat qursatilgan bulmasa, vafot etgan deb e’lon qilish tugrisidagi sudning qarori quchga qirgan qun meros ochilgan vaqt deb xisoblanadi. Meros qoldiruvchining oxirgi doimiy yashab turgan joyi merosning ochilish joyi xisoblanadi. Uzbeqiston respubliqasining fuqaroliq qodeqsi 1118-moddasiga qura «meros ochilgan paytda xayot bulgan fuqarolar, shuningdeq, meros qoldiruvchining xayotliq paytida xomila xolida bulgan va meros ochilgandan qeyin tiriq tugilgan bolalar vasiyat va qonun buyicha merosxur bulishlari mumqin». Meros qoldiruvchini yoqi extimol tutilgan merosxurlardan birortasini qasddan uldirgan yoqi ularning xayotiga suiqasd qilgan shaxslar vasiyat buyicha xam, qonun buyicha xam meros olish xuquqiga ega emaslar. Fuqaroning uziga tegishli mol-mulqni yoqi bu mol-mulqqa nisbatan xuquqini vafot etgan taqdirda tasarruf etish xususida xoxish-irodasi vasiyat deb ataladi. Vasiyatnoma shaxsan tuzilishi lozim. Vasiyatnomaning vaqill orqali tuzilishi mumqin emas. Meros qoldiruvchi vasiyatnomani tuzilgandan qeyin uni

istagan paytida beqor qilish va uzgartirish borasida erqin bulib, bunda beqor qilish yoqi uzgartirish sabablarini qursatishi talab etiladi. Vasiyatnoma yozilgan joyi va vaqti qursatilgan xolda yozma shaqlda tuziladi. Ular quyidagi xollarda tuzilgan xisoblanadi: Notarial tasdiqlangan vasiyatnoma; Notarial tasdiqlangan vasiyatnomalarga tenglashtirilgan vasiyatnomalar; Vasiyatnoma vasiyat qiluvchining uz quli bilan imzolanishi lozim. Ba’zi uzrli sabablarga qura vasiyat qiluvchi uz quli bilan imzolay olmasa, uning roziligi bilan boshqa ishonchli odam qul quyishi mumqin. Qonunga qura quyidagilar vasiyat qiluvchining urniga imzolash xuquqiga ega emaslar: -notarius yoqi vasiyatnomani tasdiqlovchi boshqa shaxs; -vasiyatnoma qimning foydasiga tuzilgan yoqi qimga nisbatan vasiyat majburiyati yuqlatilgan bulsa, usha shaxs, uning Eri (xotini), bolalari, ota-onasi, nevaralari va chevaralari, shuningdeq, vasiyat qiluvchining qonun buyicha merosxurlari; -tuliq muomala layoqatiga ega bulmagan fuqarolar; -savodsizlar, vasiyatnomani uqiy olmaydigan boshqa shaxslar; -yolgon guvoxliq burganliq uchun muqaddam sudlanganlar. Vasiyatnoma FQning 1128-moddasiga qura sir saqlanishi lozim. Merosni egallash xuquqiga, merosxur uziga tegishli merosni yoqi uning bir qismini olish xuquqiga, agar u qeyinchaliq merosdan voz qechmasa, vorisliq xuquqidan maxrum etilmasa, merosxur etib tayinlash tugrisidagi vasiyat farmoyishi xaqiqiy emas deb topilishi natijasida meros olish xuquqini yuqotmasa, meros ochilgan vaqtdan e’tiboran ega buladi. Merosxurning iltimosiga qura meros ochilgan joydagi notarius unga guvoxnoma berishi shart. Bu guvoxnoma meros ochilgan qundan e’tiboran olti oy muddat utganidan qeyin beriladi. Merosxur uziga tegishli merosdan voz qechish

xuquqiga ega. Merosni taqsimlash mqrosxurlarning qelishuviga qura uzlariga tegishli ulushlarga muvofiq qelishuvgv erishilmagan taqdirda esa, sud tartibida amalga oshiriladi. Meros ochilgunga qadar uch yil mobaynida meros qoldiruvchi bilan birgaliqda yashagan merosxurlar meros taqsimlanishida meros tarqibidan uy-joy, qvartira, turar-joy, shuningdeq, uy-joy ashyolari va ruzgor buyumlarini olishda imtiyozli xisoblanadi. XULOSA. Xulosa qilib aytganda Uzbeqiston Respubliqasining fuqaroliq xuquqi xuquq soxalari ichida eng qattasi, eng qeraqlisi xisoblanadi. Chunqi, xar bir qadamimiz, xar bir bajarayotgan ishlarimiz uz xuquqimizni bilishimizni talab etadi. Dunyoga qelib, nasl-nasabimizga ega bulish, turar-joyga egaliq qilish, shaxsiy daxlsizliq xuquqlarimiz qabi shaxsga tegishli barcha xuquqlar mazqur xuquq tarmogi orqali tartibga solinadi. Shuning uchun Uzbeqiston Respubliqasi Oliy Majlisi tomonidan Uzbeqiston Respubliqasi Fuqaroliq qodeqsi asosida qabul qilinayotgan yuzlab qonunlar inson va fuqaroliq xuquqlar ximoyalanishiga qaratilgandir. Fuqaroliq xuquqimiz na faqat mulqiy, balqi ma’naviy, madaniy, ijtimoiy xuquqlarimizni xam tartibga soladi. Shu bois xududimizda yashayotgan barcha shaxslar uz fuqaroliq xuquqlarini mustaxqamlashlari uchun xuquqshunos olimlar tomonidan tayyorlangan darsliqlar, uquv qullanmalarni xam urganish tavsiya etiladi. Jumladan: I.Zoqirovning «Uzbeqiston Respubliqasining fuqaroliq xuquqi», Z.Islamovning «Xuquqshunosliq», SH.Shoraxmetovning «Uzbeqiston Respubliqasining fuqaroliq protsessual xuquqi» va boshqalar. Fuqaroliq xuquqi bilan chambarchas bogliq fuqaroliq protsessual xuquqini urganish fuqarolarimizning uz xuquqiy bilim saviyalarini yanada oshirishga asos buladi. Bundan tashqari fuqaroliq xuquqi xar bir insonning buzulgan xuquqlarini

ximoya qiladi. Nazorat uchun savollar. 1.Fuqaroliq xuquqi xaqida tushuncha Bering. 2. Fuqaroliq xuquqiy munosabatlarning belgilari qanday? Mulq xuquqi qanday vujudga qeladi? 4.Bitim bilan shartnomaning farqi qanday? 5.Shartnoma taraflarining xuquq va burchlarining tushuntiring. 6.Shartnoma yuzasidan pretenziya qilish deganda nimani tushunasiz? 7.Qontraqtatsiya shartnomasi qanday tartibda tuziladi? 8.Shartnomalar yuzasidan vujudga qeladigan nizolar qaysi organ tomonidan qurib chiqiladi? GLOSSARIY. Fuqaroliq - shaxsning aniq bir davlatga siyosiy va xuquqiy mansubligi. Fuqaroliq muomalasi - iqtisodiy muomalaning fuqaroliq xuquqiy ifodasi. Faqt - xaqiqatdan bulgan voqea, xodisa. Yuridiq faqt - qonunda quzda tutilgan aniq xuquq munosabatlarning qelib chiqishi uchun asos buladigan xolat. 5. Qredit - pul yoqi tovarlarni ma’lum muddatga qarzga berish. 6. Qontraqtatsiya - maxsulot ishlab chiqaruvchi va uni xarid qilish, sotish bilan shugillanuvchi tashqilotlar urtasida qontraqt tuzish. 7.Aqseptant - qursatilgan xisob, vaqsel buyicha tulash majburiyatni olgan shaxs.

Adabiyotlar 1. I.A.Qarimov "Biz uchun xalqimiz, Vatanimiz manfaatidan ulug maqsad yuq", Ma’rifat gazetasi 2001 yil 8 deqabr. 2. I.A.Qarimov "Yangilanish va uzgarishlar jarayoni ortga qaytmaydi", Ma’rifat gazetasi 2002 yil 6 aprel. . I.Zaqirov «Uzbeqiston Respubliqasining Fuqaroliq xuquqi». 1-qismi,1996; 2- qismi 1999. 4.Islomov «Xuquqshunosliq» Toshqent 2002 yil. 5. A.Saidov., U.Tadjixanov., X.Odilqoriyev., Davlat va xuquq asoslari (Darsliq) T., 2002. 6.SH.Shoraxmetov «Uzbeqiston Respubliqasining fuqaroliq protsessual xuquqi» .darsliq. T… 2001. 7. M.Abdusalamov «Uzbeqiston Respubliqasining Fuqaroliq xuquqi». Darsliq. 2- qism. T..1999y. 8.E.Egamberdiyev. «Fuqaroliq protsessual xuquqiy munosabatlar» T..Adolat 2000. 9.X.R.Raxmanqulov «Xususiy mulq uning daxlsizligi» T.., 2000. 10.B.Toshev «Muallifliq xuquqi» . T.. 1997. 11.X.R.Raxmanqulov «Uzbeqiston Respubliqasi Fuqaroliq qodeqsining 1va 2 qismlariga umumiy tavsif va shvrxlar, 2.jild, T..1997-1999. 12.Uzbeqiston Respubliqasining Fuqaroliq tugrisidagi qodeqsi. T.: "Adolat", 1996. 1Uzbeqiston Respubliqasining Fuqaroliq protsessual qodeqsi. T.: Adolat 2001. 14. Uzbeqiston Respubliqasi Oliy Sudining plenumi qarorlari 15. Uzbeqistonning Yangi qonunlari. T."Adolat", 6-32-sonlari . 16. Sergeyeva YU.Q. «Grajdansqoye pravo» uchebniq M.2000. 17. Grajdansqiye qodeqs Rossiysqoy Federatsii: poln ы y teqst s izm. 200 18. www.gov.uz 19. www.edu.uz 20. www.zivo.tdu.uz 21. www.ec.tdu.uz 22. www.performfnce.edu.uz

O'xshashlar

Fuqarolik huquqining obyektlari

Islom fuqarolik huquqining asoslari

Fuqarolar – fuqarolik huquqining subyektlari sifatida

Inson va fuqarolar huquqining asosiy tushunchalari

O`zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqining manbalari