Ўт қўйиш ( Ут куйиш ) ва ёнғин (енгин) хавфсизлиги қоидаларини бузиш жиноятларини тергов қилиш - Huquqshunoslik - Referatlar

Ўт қўйиш ( Ут куйиш ) ва ёнғин (енгин) хавфсизлиги қоидаларини бузиш жиноятларини тергов қилиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127 KB

Ko'chirib olish

Ўт қўйиш ва ён ғ ин хавфсизлиги қоидаларини бузиш жиноятларини тергов қилиш Режа: 1. Ўт қўйиш ва ёнғин хавфсизлиги қоидаларини бузиш жиноятларининг криминалистик тавсифи 2. Дастлабки тергов ҳаракатларини ташкил этиш ва ўтказиш 3. Тергов ўтказиш режалаштириш ва кейинги тергов ҳаракатлари

Ўт қўйиш ва ёнғиндан сақлаш қоидасини бузиш хавфли жиноятлар турига киради. Бундай жиноятлар инсон ҳаётига, айниқса саломатлигига ва уларнинг давлат ва шахсий мулкига жиддий зиён беради. Одатда ёнғин тўғрисида жиноят иши қўзғатишга ёнғин тўғрисида хабарнинг ўзи, шунингдек қасддан ўт қўйиб юбориш ёки ёнғинга қарши хавфсизлик қоидаларини жинояткорона бузиш, шу жумладан оловга нисбатан эҳтиётсизлик сабаб бўлади. Бевосита ёнғин чиқишига сабаблар хилма-хил бўлиб, уларни асосан тўрт гуруҳга бўлиш мумкин: 1) очиқ жойдаги ўтнинг таъсири (аланга, қизиган жисм, учқун, чақмоқ); 2) ўз-ўзидан ўт олиш, яъни ташқи иссиқлик таъсирида буюмнинг ёниб кетиши; 3) қизиб ўз-ўзидан ёниш, яъни кимёвий реакция таъсирида ёнғин чиқиши ва физик ҳодисалар; 4) атрофдаги предметларнинг ўз-ўзидан ёниши ва ёнғин содир этилишига олиб келадиган портлаш. Бинода ёнувчан материалнинг мавжудлиги, бинонинг ҳаддан ташқари ивирсиб ётганлиги, ўт ўчиришга мўлжалланган дастлабки воситалар, ёнғинга қарши сигнализация бўлмаслиги ёки уларнинг яроқсизлиги, ёнғинга қарши хавфсизлик тартиб қоидаларига риоя қилинмаслиги, ёнғин чиқиши, портлаш юз бериши, деформацияга учраши ва қулаши, ўт ўчириш идораларига ўз вақтида хабар бермаслик, объект ходимларининг ёнғинни ўчиришга тайёр эмаслиги ва бошқалар ўтнинг авж олиб тез тарқалишига олиб келувчи асосий омиллар ҳисобланади. Мазкур жиноятларни содир этиш усуллари ҳам хилма-хил, аммо

баъзи бир умумий аломатлари мавжуд. Кўпинча қасддан ўт қўйишлар маълум тайёргарлик босқичлари билан характерлидир. Бунда жиноятчи тажовуз қилиш йўллари тўғрисида ахборот тўплайди, ўз ниятларини олдиндан режалаштириб олади, ўт қўйиш учун зарур бўлган техник воситалар ва қуроллар танлайди, уларни яшириш чораларини кўради. Ўт қўйиш усулларини бир неча гуруҳларга бўлиш мумкин: 1) тез аланга оладиган ва тез ёнадиган материаллар ёрдамида ўт қўйиш; 2) махсус тайёрланган ёнувчи материаллар ёрдамида ўт қўйиш; 3) ташқи олов манбаидан тез ўт олишга ёки белгиланган вақтда алангаланишга мўлжалланган махсус тайёрланган техник мослама ёки махсус яратилган шароитдан фойдаланиб ўт қўйиш; 4) ўз-ўзидан ёниб кетадиган бирор буюм ёки материал учун қулай шароит яратиш йўли билан ўт қўйиш. Ёнғинга қарши хавфсизлик қоидаларини бузиш билан боғлиқ жиноятнинг мазкур турлари учун тайёргарлик кўриш босқичи мавжуд эмаслиги ҳарактерлидир, айни вақтда у кейинги фаолиятини ниқоблашга хизмат қилади. Содир этиш усулларига кўра, мазкур ҳуқуқбузарлик бир неча гуруҳларга бўлинади: 1) ёритгич, иситгич, газ ва кимёвий қурилмалардан фойдаланишда ва сақлашда ёнғинга қарши қоидаларга риоя қилмаслик; 2) турли ёнғин, аланга оладиган ва портлаш хавфи бўлган материалларни сақлаш, ташиш, фойдаланиш ва тайёрлашга оид техник қоидаларга риоя қилмаслик; 3) электр ўтказгичларни монтаж қилиш ва ёритгич асбобларини сақлашда ёнғинга қарши тартиб қоидаларга риоя

қилмаслик; 4) ёнғинга қарши ишончли ҳимоя асбоблар, қурилмалар, машиналарни бошқа мақсадларда, хусусан ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланиш ва ҳоказо. Ушбу жиноятларни содир этадиган шахсларнинг ўзига хосликлари ҳам хилма-хилдир. Ёнғин содир этганлар турар жойида ва иш жойида салбий тавсифланади, уларнинг орасида илгари судланганлар кўпроқ учрайди. Ёнғинга қарши хавфсизлик тартиб-қоидаларини бузиб, жиноят содир этган шахс билан меҳнатни муҳофаза қилиш ва техника хавфсизлигига риоя этиш қоидаларини бузган шахсни бир гуруҳга киритиш мумкин. Ўт қўйиш ва ёнғинга қарши хавфсизлик қоидаларини жиддий бузиш тарзидаги жиноятларни тергов қилишда қуйидаги ҳолатларга аниқлик киритиш керак: 1) ёнғин қачон юз бергани ; 2) ёнғин қаердан бошланди, унинг манбаларининг сони ва тарқалиши; 3) ёнғин, унинг чиқиши ва тарқалиши ни ким кўрган, кузатгани ; 4) ёнғин чиқишига қайси воқеалар сабаб бўл гани ; 5) агар ёнғин хавфсизлик тартиб-қоидалар и нинг бузилиши натижасида чиққан бўлса, унга риоя қилиш учун жавобгарликни ким нинг зиммасига юклангани ; тартиб-қоидаларнинг бузилиши нималардан иборат ва бунга ким томонидан йўл қўйил гани ; 6) агар ёнғин техник сабабларга кўра чиққан бўлса, аниқроғи улар нималардан иборат, техник носозликлар қачон пайдо бўл гани , улар ни ўз вақтида аниқлаб, бартараф этиш имкони бўлганми ; 7) агар қасддан ўт қўйил ган бўлса, унинг сабаблари, ижро

усуллари қандай, ким томонидан ва қандай воситалардан фойдалан ган ҳолда содир этил гани ; 8) агар ёнғинда одамлар қурбон бўлган бўлса, у қандай вазиятда юз берди, агар тан жароҳати олган бўлса, унинг ҳарактери ва жиддий лик даражаси қандай; 9) ёнғин чиқишига ким айб дор , ўз ҳаракатлари (ёҳуд ҳаракатсизлиги) билан ёнғин чиқишга сабаб бўлган шахснинг айбдорлик даражаси, айбни оғирлаштирувчи ва енгиллаштирувчи вазият қандай; 10) ёнғин етказган зарар ҳарактери ва миқдори; 11) ёнғин чиқишига олиб келган сабаб ва шарт-шароитлар. Юқорида санаб ўтилган вазиятлар билан бирга бошқа жиноятлар (қотиллик, ўғрилик ва ҳ.к)ни яшириш ниятида қасддан амалга оширилган ишни тергов қилишда ёнғин билан ниқоблашга мўлжалланган жиноятни далиллар билан исботлаш керак. 2-§ . Дастлабки тергов ҳаракатлари ни ташкил этиш ва ўтказиш Ёнғин тўғрисидаги ишлар бўйича дастлабки тергов ҳаракатлари рўй берган вазиятга тўғри йўналиш бериш имкониятларини таъминлаш, ёнғинни биринчилар қаторида сезган, кўрган ва кузатган шахс дастлабки босқичларни топиш ва сўроқ қилиш, қолдирган изларни кўриб чиқиш ва белгилаб олиш, ашёвий далилларни қидириб топиш ва сақлаб қўйиш керак. Ёнғин тўғрисидаги ишлар бўйича дастлабки тергов ҳаракатлари қуйидагиларни ўз ичига олади;

1) ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш; 2) экспертиза тайинлаш ва ўтказиш (техник ёнғинга оид, криминалистик , тиббий); 3) ёнғин чиқишида гумон қилинаётган шахсни тинтув қилиш; 4) ўз кўзи билан кўрган шахс ларни сўроқ қилиш; 5) гумон қилинган шахсни текширишдан ўтказиш. Санаб ўтилган тергов ҳаракатларини кечиктирмасдан, шу билан бирга жиноят содир этган шахсни топишга қаратилган тезкор- қидирув тадбирларини ўз муддатида амалга ошириш керак. Милициянинг тезкор-қидирув ходимлари ёнғин чиққан атрофни текшириб кўриши, жиноят изларини қидириб топиши, махсус итнинг қидирув хизматларидан фойдаланиб, алоҳида шахсларни кузатиб бориши, жиноятчини “иссиғида” таъқиб қилиш тадбирларини амалга ошириш лозим. Ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечиришда, куннинг қайси вақти бўлишига қарамай, текширувни тезроқ бошлаш керак. Агар ҳодиса тунда содир бўлган бўлса, кундузи қўшимча текширув ўтказиш тавсия этилади. Терговчи ҳодиса содир бўлган жойга боришда илмий-техника воситаларидан ташқари ёнғин тушган жойни кўздан кечириш учун мўлжалланган махсус асбобларга ҳам эга бўлиши керак. Бундан ташқари, текшириш ишларига ёнғин техникаси ва ёнғин ишлари соҳасидаги манфаатдор бўлмаган мутахассисларни, қурбонлар бўлса суд-тиббий экспертларини жалб этиши зарур. Баъзи ҳолларда текширишга муҳандис электрик, кимёгар, қурувчи ва бошқа мутахассислар ҳам жалб этилади. Зарур ҳолатларда текширишнинг самарали техник воситаларини ишлатиш имкониятини берадиган махсус қатнайдиган лаборатория автомашинасидан фойдаланиш

мақсадга мувофиқдир. Терговчи текшириш олдидан ёнғин чиқишига гувоҳ бўлганлар билан қисқа сўровлар ўтказиши, шунингдек ёнғин чиққан жойга биринчи етиб келган, яъни воқеани ўз кўзи билан кўрганлар билан ҳам савол-жавоб қилиши лозим: 1) ёнғин қаердан бошлаб тарқала бошлади; 2) улар бошқача ҳ идни сезмадиларми (резина, латта, керосин ёнган да чиқадиган ҳ идлар); 3) тутун ва аланганинг ранги қандай эди; 4) шамолнинг кучи ва йўналиши қандай; 5) ёнғин чиққанини кўрганлар уни ўчириш учун қандай чоралар кўрди ва ишларни ким томонидан амалга оширилди; 6) ёнғин чиққан вақт да атрофда бегона киши бор лиги ёки у қаерда юрган и, қаерга кет гани , унинг қандай белгилари мавжуд. Ёнғин чиққан жойни кўздан кечириш жараёнида қуйидагиларга ойдинлик киритиш зарур : 1) ёнғин содир бўлган жой вазияти; 2) ёнғин чиққан жойнинг кўриниши ва ёнғиннинг тарқалиш йўллари; 3) ёнғин чиққан жой (ёнғин манбаи) бинонинг ичида ёки ташқари си да бўлганлиги , электр асбобларининг ишлатилган ҳолда қолдирилганлиги; 4) ёнғин натижасида нималар ёниб кетди ёки зарарланди. Ҳодиса содир бўлган жойни текшириш қуйидаги изчилликда амалга оширилади; 1) ёнғин чиққан жойни ва унга ён дош худудларни умумий кўздан кечириш; 2) дастлаб ёнғин чиққан манбани текшириш;

3) ёнғин чиққан жойни унинг тарқалиш йўналиши бўйича кўздан кечириш; 4) воқеа содир бўлган жойга олиб бор ган , ундан қайтган киши ва транспорт излари топилган участкаларни синчиклаб текшириш. Кўздан кечиришнинг муҳим вазифаларидан бири ёнғин чиққан манбани синчиклаб текшириш ҳисобланади. Энг кўп куйган пол, девор, шифт, ўта қурум босган, шакли ўзгарган, сирти эриган ва тўпон билан қопланган метал қисмлари, тош ва бетон объектларда ҳосил бўлган ёриқлар ёнғин чиққан манбалар учун ҳарактерли белгилар дир. Ёнғин чиққан манбани кўздан кечирганда асосий эътибор ёнғин чиқишга сабаб бўлган объект, предмет ва буюмларга қаратилади. Шунингдек иситиш, ёритиш, маиший электр буюмлари, электр ўтказгичлари, тез аланга олиб ёнадиган ёки кимёвий моддалар қолдирган қолдиқлар, излар синчиклаб текширилади; ёнғин қолдиқлари (кул, қурум, ва бошқа буюмлар) ўрганилади; ёнғинга сабаб бўлган воситалар аниқланади (ясама пилик, ёнадиган буюмлар ва ҳ.к.) Белгиланган ёки таҳлил қилинган ёнғин манбаини кўздан кечиргандан кейин ёнғин тарқалган йўналиш бўйича ҳаракат қилиш мақсадга мувофиқ. Шун и унутмаслик керакки , марказдан (ёнғин манбаидан) четга чиқиб, бу ерда қасддан ёнғин чиқарган ёки жиноят излари бўлган предметга дуч келиш мумкин. Ёнғин зонасида барча узелларни текшириб бўлгач, ёнғин қолдиқларини текшириб кўриш, баъзан текшириш участкасига кириш имкониятини бермаётган ҳолатларни бартараф этишга тўғри келади. Ёнғин қолдиқларини, айниқса ёнғин манбаини алоҳида синчковлик билан текшириш воқеа содир бўлган жойни кўздан кечи ришнинг ўзига хос таркибий қисми ҳисобланади. Ёнғин қолдиқларида ёнилғи суюқлиги, техник мослама қолдиқлари ва бошқаларни учратиш мумкин.

Зарур ҳолатларда ўт тушган жойдан олов чиқиш сабабларини аниқлашга ёрдам берадиган кул, ёнмай қолган объектлар намуналарини ажратиб олиш зарур. Текшириш жараёнида далилий ашёларни олиб, ўраб жойлаш ва кейинги экспертиза учун сақлаб қўйиш лозим. Куйган ҳидли буюмларни ҳиди йўқолмаслиги учун герметик жойлаб қўйиш зарур. Куйиб кетган ҳужжатларни фотосуратга тушириш ва иложи борича ажратиб олиб, жойлаш мақсадга мувофиқ. Бу ишларни бажаришда жуда эҳтиёт бўлиш лозим, акс ҳолда эса ашёвий далиллардан айрилиб қолиш мумкин. Куйиб кетган ва кулга айланган қоғозларни йиғиш ва ажратиб олишда криминалист мутахассислар жалб этилади. Куйиб кетган жойни кўздан кечиришга борганда ҳар бир предмет ва топилган изларни синчиклаб ўрганиш керак. Ёнғин жараёнида ҳосил бўлган изларга алоҳида эътибор бериш зарур. Ёнғиндан қолган материаллар буюмларнинг асл ҳолатини аниқлаш жараёнларини тиклаш имкониятини беради. Агар ёнғин содир бўлган жойда одам жасади топилса, уни кўздан кечириш жараёнида қуйидагиларни олиш керак: 1) ёнғин манбаидаги бино конструкцияси қулаб тушган жойга нисбатан жасад топилган ўринни аниқлаш; 2) жасад қандай ҳолатда ётган эди, ундан ўлим олдидаги ҳаракатини билиш мумкинми; 3) ўлган одам ёнғиндан ҳимояланиш чорасини кўрганми; 4) жасадда юқори ҳарорат ва олов излари борми; 5) жасадда механик тарзда етказилган жароҳат мавжудми (қуролдан ўт очиб ярадор қилинган, шикаст етказилган, бино конструкцияси қулаши натижасида жароҳат олган, буғиб ўлдириш,

ўткир пичоқ ёки чопқи излари борми ва ҳоказо). Жасадни кўздан кечиришда шуни эътиборга олиш керакки, юқори ҳарорат таъсирида жасаднинг мушаклари кескин қисқаради, қўл-оёқ бўғимлари тортилади. Шуни ҳам унутмаслик керакки, юзаси бир- бирига зич тегиб турган қисми олов таъсиридан нисбатан яхши сақланади. Жасаднинг худди шундай жойларидан ҳаётлик давридаги жароҳатини қидириш керак, бу ўлдириб, кейин ўт қўйган қотиллик тўғрисидаги ишлар бўйича муҳимдир. Оловда куйиб ўлганлар жасадида доғлар ўрни бўлмайди, агар жасадда бундай доғлар топилса, демак жабрланган ёнғинга қадар ўлдирилган деб ҳисобланади. Гувоҳлар ва жабрланганларни сўроқ қилиш. Ёнғин содир бўлган жойни кўздан кечириб бўлгандан кейин терговчи гувоҳларни ва жабрланганларни батафсил сўроқ қилиши керак. Биринчи навбатда ёнғин гувоҳлари сўроқ қилинади, сўнгра уни бартараф этишда иштирок этганларга навбат келади. Энг аввало, ёнғин чиққан ёки хабар топилган вақтда ёнғиннинг тарқалиши, уни ўчириш жараёнида вазиятнинг ўзига хос томони каби масалаларга аниқлик киритиб олиш лозим. Жабрланганлар сўроқ қилинганда ёнғиннинг келиб чиқиш сабаблари ва вазиятлари тўғрисида муҳим маълумотлар олиши мумкин. Аммо жабрланувчи ҳам адашиб ёнғин билан боғлиқ ҳақиқий вазиятни бузиб кўрсатиши мумкинлигини ҳам унутмаслик керак. Бу айниқса руҳий изтироб, қўрқув, шунингдек одамлар, мол-мулкни қутқариш, ёнғинни ўчириш воқеалари билан боғлиқ равишда юз беради. Гувоҳларни ва жабрланувчиларни сўроқ қилишда асосий эътибор қуйидаги масалаларга қаратилиши керак: 1) ёнғин чиққан вазият, унинг тарқалиши ва ўчирилиши; 2) объектдаги ёнғинга қарши хавфсизлик ҳолати;

3) ўт қўйишда гумон қилинган аниқ шахсга тегишли ахборотни олиш. Масалан, ёнғин гувоҳлари ва ҳодиса содир бўлган жойга биринчи бўлиб етиб келган шахс сўроқ қилинганда уларнинг ҳар бири қайси вақтда етиб келди ва қандай вазият устидан чиққанлиги аниқланади: ёнғинни ким биринчи бўлиб кўрди ва бу ҳақда ким хабар берди; ёнғин қачон, қайси жойда ва қандай сабаблар билан чиқди, у бир вақтнинг ўзида бир неча жойда пайдо бўлмадими, улар ўт қўйишнинг бошқа аломатларини кўрмадиларми; оловнинг тарқалиши ва унинг авж олиш вазияти қандай, оловнинг кучайиши ва шамолнинг йўналиши; тутуннинг ранги ва қуюқлиги қандай, аланга ҳарактери, ҳиди, ёнғин кучайиши ва ўчириш даврида турли таъм сезиш ҳолатлари бўлдими? Гувоҳлар ва жабрланувчилардан ҳодиса содир бўлган жойда вазият ўзгардими, ёнғинни ўчириш қандай ўтди – шу каби сўроқларга жавоб олишлари керак; қандай далилий ашёлар, айнан қайси жойда топилди; жабрланганлар қаердан ва қайси шароитда қутқариб олинди; ўтда қайси мол-мулк куйиб кетди; объектдаги дастлабки ёнғин ўчирадиган восита қандай ҳолатда эди, ёнғин чиққан жойда четдан шубҳали шахс пайдо бўлмадими, ёнғин келиб чиқиш сабаблари ва айбдорлари тўғрисида қандай таклифлар айтилмоқда, улар нималарга асосланган ва ҳоказо. Ёнғин чиққан объектда хавфсизлик ҳолатини аниқлаш учун ёнғинга қарши тартиб қоидалар бузилишга ким ва қандай тарзда йўл қўйди, иситиш тизими, ёритгич, вентиляция, газ ва сув таъминотининг ҳолати, ёнғинга қарши воситалар ҳолати қандай эди, объектда портловчи, ёнувчи ва ўз-ўзидан аланга оладиган моддалар бор эдими, ёнғиндан олдин портлаш юз бермадими, ёнғин чиқишига сабаб

бўладиган бошқа сабаб ва шароитлар йўқмиди? Гумон қилинган одамни текширувдан ўтказиш, ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш жараёнида суриштирув органи ходимлари дастлабки тезкор-қидирув тадбирлари ўтказишда ёнғин чиқишига шубҳа қилинган шахсни қўлга олишлари керак. Терговчи уни қўлга олиш асосли эканлигини текшириши ва уни айбли ёки айбсизлигини исботловчи далиллар йиғишга киришиши зарур. Тажрибадан маълумки, қасддан ўт қўйганлар кийимида ва танасида ёнувчи моддалар изи, ҳиди, куйдирган жойининг ўрни, доғи қолади; кийим чўнтагида олов тутатгич воситалари, унинг қисмлари бўлади. Булар мазкур иш бўйича ашёвий далиллар бўлиши мумкин. Гумон қилинган одамнинг кийими, пойабзали, баданини кўздан кечира бориб, қаерда, қандай доғ қолганлигини аниқ қайд этиш, уларнинг шакли, ҳажми, ранги, ҳидини белгилаш, қуйдириб олган кийими, сочи,боши, юзи ва қўлини синчиклаб текшириш зарур. Гумон қилинган одам пойабзалига алоҳида аҳамият бериш керак . Чунки у нда т у проқ зарралари, ўт, кул, барг, шунингдек ёнувчи модда изи қолиши мумкин. Бундай пойабзал экспертиза учун юборилиши шарт . Ўт қўйишда гумон қилинган шахсни дарҳол тинтув қилиш керак. Бу ўт қўйиш учун фойдаланилган ўт олдириш воситаси, уларнинг қолдиқларини топиш имкониятини беради. Шунингдек, ўт қўювчининг оёқ кийимини ҳам текшириш лозим. Кўп ҳолларда тинтув ўтказилганда ёнғин вақтида ўғирланган предметлар ва ҳужжатларни қўлга тушириш мумкин. Улар мазмун- моҳиятига кўра содир этилган ёнғинга алоқадор бўлиши ва жиноят сабабларини очишга хизмат қилиши мумкин. Баъзан айрим ҳужжатларни дарҳол олиб қўйиш мақсадга

мувофиқ. Ёнғинга қарши хавфсизлик ҳолати текширувчига оид ҳужжатлар биринчи даражали аҳамиятга эга: буларга портловчи моддаларни сақлаш ва транспортда жўнатиш, ортиш, тушириш ҳолати, объектдаги ёнувчи ва ўз-ўзидан ёниб кетадиган моддалар ҳолатини ҳарактерлаб берувчи ҳужжатлар; ёнғиндан муҳофаза қилиш вакиллари томонидан тузилган ёнғин тўғрисидаги ҳужжат; техника хавфсизлиги ва ёнғин хавфсизлигининг маҳаллий инструкцияси; куйган объект мол- мулкининг инвентаризация рўйхати киритилади. 3-§. Тергов ўтказиш режалаштириш ва кейинги тергов ҳаракатлари Ишлаб чиқариш билан боғлиқ дастлабки тергов ҳаракатларининг ўз вақтида олинган натижалари, қоидага кўра, ёнғин сабаблари, айрим ҳолларда унинг айбдорлари тўғрисидаги асосланган тахминни олға суриш имкониятларини беради. Терговнинг биринчи босқичида олинган маълумотлар асосида терговчи ҳодиса ҳарактери тўғрисида қуйидаги асосий тахминни олға суриши мумкин: 1) ўт қўйилган; 2) очиқдаги оловга эҳтиётсизлик билан қилинган муносабат натижасида ёнғин чиққан; 3) ёнғиндан хавфли қурилма, асбоблар, электр ўтказгичлар ва бошқалар техник носозликлари оқибатида ёнғин чиққан; 4) ўз-ўзидан ёниб кетадиган маҳсулотлар нотўғри сақланган; 5) чақмоқ уриши ва бошқалар. Ёнғин чиқишига сабаб бўлган асосий тахмин асосида турли масалаларга оид жузъий тахмин лар ни олға суради, бунда ишнинг аниқ

вазияти ва йиғилган материаллар ҳисобга олинади. Масалан, ўт қўйиш тўғрисидаги асосий тахмин олға сурилганда қасддан қилинган ўт қўйиш сабабларига оид масала муҳокама эт илади. Ўт қўйиш қуйидаги сабаблар билан содир этилган: 1) бошқа жиноятни ёпиш учун; 2) ўч олиш мақсадида ; 3) суғурта ва бошқа моддий қулайликларни олиш мақсадида қилинган . Ёнғинда одам жасади топилса, ўлим қандай содир бўл ганлиги тўғрисида тахмин олға сурилади, жумладан: 1) жабрланган одам юқори ҳарорат таъсирида ҳалок бўлган, газ ҳиди дан заҳарланган; 2) жабр кўрган , ўлдирилган ва кейин қотилликни яшириш мақсадида ўт қўйилган; 3) ёнғин жой и да топилган жасад ёнғин чиққанга қадар ўз ажали билан ўлган. Кейин вазият тўғрисида тахмин олға сурилиши мумкин. Бунда жабрланган очиқ олов ва юқори ҳарорат остида ўлган (жабрланган, касал бўлган, маст ҳолатда эди, чиқадиган йўл олов билан тўсилган) қотиллик сабаблари тўғрисида, уни ижро этган шахс тўғрисида маълумотлар олинади. Олов билан эҳтиётсиз муносабатда бўлган ёки қурилма ва асбоблар техник носозлигидан келиб чиқадиган ёнғин тўғрисида олға сурилган асосий тахминда мазкур объектда олов билан боғлиқ муносабатлар мавжуд эмаслиги, ёнғинга қарши асбоблар носоз ҳолати тўғрисида тахмин олға сурилади. Тергов ўтказишни режалаштириш. Қилинган тахмин режалаштиришнинг асоси ҳисобланади. Ёнғин тўғрисидаги ишлар бўйича тергов ўтказишни режалаштириш олға сурилган тахмин мазмуни ва терговнинг аниқ бир босқичда ҳал этиладиган вазифалар билан асосланган ўзига хос жиҳатларига эгадир. Агар ёнғин чиқишига асосий сабаб олов билан эҳтиётсизлик

оқибати эканлиги тахмин қилинса, тергов ўтказишни режалаштиришда ёнғин рўй берган вақтда бинонинг ичида бўлган шахснинг аҳлоқини ўрганиш назарда тутилади. Агар ёнғин чиқишига техник носозли к сабаб, деб тахмин қилинса, уни топиш имкониятини берадиган тегишли эксперт тадқиқоти режалаштирилади. Сўнгра ёнғинга қарши хавфсизлик тартиб - қоидаларига риоя қилишга жавобгар ва мавжуд асбоблар, машиналар, механизмлар ҳолатини назорат қилишга ма съул шахсларни сўроқ қилиш назарда тутилади. Айни вақтда ёнғин чиққан бинода ишлаётган ходимлар ни гувоҳ сифатида сўроқ қилиш режалаштирилади. Шунингдек, режада тегишли техникага оид ҳужжатларни ажратиб олиш кўзда тутилади. Агар қасддан ўт қўйиш тўғрисидаги тахмин асос қилиб олинса, жиноят содир этиш сабабларини очиб беришга йўналтирилган тергов ҳаракатларини ўтказиш режалаштирилади. Бунда тергов режаси жиноятнинг барча таркибини ўз ичига олган воқеанинг ҳақиқий ҳарактери тўғрисидаги бир неча тахминни бир вақтнинг ўзида текширишни назарда тутиши керак. Масалан, дўкон, омбор ва бошқалар га ўт қўйишдан мақсад у ердаги ўғирликни ниқоблаш, турар жой биносига ўт қўйишда эса қотилликни ниқоблаш назарда тутилган бўлиши мумкин. Бундай вазиятларда ёнғин билан боғлиқ шароитни тадқиқ этишда ўғирлик, қотиллик тўғрисидаги тахмин режалаштирилади ва текширув ўтказилади. Бундай ҳолларда тадбирларни суриштирув органлари, жамоатчилик билан алоқада олдини олиш чораларини кўриш тергов ўтказиш режасида белгилаб қўйилади. Экспертизалар. Ёнғин билан боғлиқ ишлар экспертизасининг асосий турлари техник-ёнғин, кимёвий-суд, криминалистик ва техник

экспертизаларни ўз ичига олади. Одам қурбон бўлган бўлса суд- тиббиёт экспертизаси , агар ҳайвон ўлган бўлса ветеренария экспертизаси ўтказилади. Ёнғин чиққан жойни текшириб, гувоҳлар сўроқ қилиниб, бошқа тергов ҳаракатларидан кейин дарҳол юқоридаги экспертизалар бошланиши керак. Техник-ёнғин экспертиза ишлари ёнғин бўлган жойни кўздан кечириш жараёнида бошланса, унинг самарадорлиги шунча юқори бўлади. Техник-ёнғин экспертизасини ўтказишда, қоидага кўра, қуйидагиларни аниқлаб олиш масаласи қўйилади: 1) ёнғин манбаи ва ёнғин чиқишининг сабаблари: 2) ёнғинга қарши хавфсизлик тартиб-қоидаларини бузиш ва ўт қўйиш билан боғлиқ далиллар; 3) ёнғин чиққан вақтда шарт-шароит ва унинг ривожланишининг ўзига хос томонлари (баъзи материаллар ва буюмлар ёнувчанлик даражаси, оловнинг тарқалиш кетма-кетлиги, айрим ҳолат ларни нг ёнғин авж олишига таъсири ва ҳ.к.); 4) вужудга келган оқибатлар ва ўт қўйиш ёки ёнғин хавфсизлиги тартиб-қоидалари техник талабларига риоя қилмаслик сабаблари ўртасидаги алоқалар; 5) мазкур объектда ёнғинга қарши воситалар ҳолати ва олдини олиш чораларига оид тавсиялар. Кимёвий суд экспертизаси. Ушбу экспертиза қ уйидаги масалаларни ҳал этишга қаратилган: 1) у ёки бу куйган предметлар қандай буюмлар таркибига киради; 2) ёнғин манбаи ичида нималар бор эди, ёнувч ан моддалар излари йўқми; 3) ёнғин чиқишига сабаб бўлган ўз-ўзидан ёнувчи моддаларнинг кимёвий таркиби қандай эди ва бошқалар.

Криминалистик экспертиза. Криминалистик экспертизада кўрилаётган ишлар қуйидаги масалаларга жавоб топишга ёрдам беради: 1) мазкур пойабзалнинг ёнғин чиққан жойда излари қолганми; 2) бармоқ излари мазкур шахсга т е гишлими; 3) ёнғин чиққан жойда топилган предметлар да йўл изи қолганми; (чироқ, дазмол ва ҳ.к); 4) ёнғин чиққан жойдан топилган ва гумон қилинган шахс тинтув қилинганда олиб қўйилган предметнинг қисмлари қўшил иб, яхлит нарса га тегишлими ва бошқалар . Товаршунослик экспертизаси. Газлама ва шунга ўхшаш маълум гуруҳга тегишли предметлар қасддан ўт қўювчи томонидан жиноят қуроли сифатида фойдалангани, оловда куйиб кетган товарларнинг тахминий қиймати аниқланади. С уд -тиббиёт экспертизаси қуйидаги масалаларга жавоб топишга ёрдам беради: 1) куйиш ва бошқа сабаблар натижасида ўлим юз берганми; 2) тирик одам ёки жасад олов таъсири остида қолганми; 3) нима таъсирида куйган (аланга, ёнувчи эритма, ёниб турган газ ва бошқалар таъсирида); 4) жасадда олов таъсиридан ташқари яна қандай жароҳат ўринлари бор; 5) уларга қандай қуроллар ёрдамида зарба етказилган; 6) жасадда аниқланган жароҳат оловнинг юқори ҳароратими ёки механик сабаблар туфайлими; 7) жабрланган одам қандай даражада куйган; 8) жабрланган ўлим олдидан алкогол ичимликлар ва бошқалар қабул қилганми ва ҳ оказо . Техник экспертиза ёрдамида қуйидаги масалаларга аниқ лик киритилади: 1) ўз-ўзидан ёниб кетадиган материал ёнғин чиқишига сабаб бўлганми; 2) мазкур турдаги материал қандай шароитда ўз-ўзидан ёниб кетади; 3) маълум шароитда сақланаётган мазкур предметлар ўз- ўзидан ёниб кетиши учун қанча вақт талаб этилади; 4) мазкур материални сақлаш шароити тегишли қоида талабларига жавоб бера

оладими; 5) ўз-ўзидан ёниб кетишнинг олдини олиш қоидалари бузилишига йўл қўйилган эмасми; 6) қурилишнинг қайси қоидаларидан чекиниш ёнғин чиқишига сабаб бўлган: 7) электр ўтказгичлар, иситиш, газ ва вентиляция тизимининг техник ҳолати қандай, мавжуд нуқсонлар ёнғин чиқишига сабаб бўлиши мумкинми; 8) мазкур материал (эритма) нималардан иборат, у ёнғинга сабаб бўладими ва ҳоказо. Гумон қилинувчи ва айбланувчини сўроқ қилиш . Ёнғин тўғрисидаги ишлар бўйича гумон қилинувчи ва айбланувчини дастлабки сўроқ қилишда уларнинг ёнғинга қарши хавфсизлик қоидаларини жинояткорона бузишда ва ўт қўйишда билвосита иштирокини тасдиқловчи вазиятни аниқлашга қаратиш мақсадга мувофиқ. Агар ёнғин жойида топилган предмет, айнан гумон қилинган шахсдан ҳам чиқса, (масалан, ўт ёқиш воситалари) сўроқни ўшани аниқлаб олишдан бошлаш керак. Гумон қилинувчи топилган бу предметни олган ва ундан фойдаланган шароит тўғрисида тўла маълумот бериши лозим. Агар тинтувда ёки гумон қилинувчини текширганда унинг кийимида, пойабзалида ёки баданида ёнувчи материаллар, кул ва куйган излари топилса, ёҳуд ҳодиса рўй берган жойдаги тупроқ зарралари чиқса, сўроқни шу далиллар қаердан келиб қолганлигини аниқлаштиришдан бошлаш керак. Гумон қилинувчи сўроқ қилинганда ёнғин чиққанга қадар бу ерда бўлганлиги ёки ўт ўчириш вақтида ҳозир бўлиш сабаблари тўғрисида ёнғинни ўчиришда иштирок этган гувоҳлар кўрсатувидан ҳам, жойни кўздан кечириш натижасидан ҳам фойдаланиши мумкин. Бунда, ёнғин юз берган жойга қачон келди, қайси йўналиш бўйича юрди, ҳодиса содир бўлган жойда ўзини қандай тутди, унинг кўрсатмалари ўша жойда топилган изларга мос келадими ва бошқалар билиб олинади.

Айбланувчи ўз айбига иқрор бўлмаса, экспертизага келтирилган маълумотлардан фойдаланиши керак. Экспертиза хулосалари айбланувчи берган жавобига зид келганда бу усул анча самарали бўлади. Табиийки а йбланувчи ёнғинга қарши хавфсизлик тартиб- қоидаларини билмаслигини айтади, хавфли оқибатларни олдиндан кўра олмаганлигини билдиради . Бундай тушунтиришни айбланувчининг бошқа кўрсат ма лари каби синчковлик билан текшириш керак. Бундай ҳолда, сўроқ қилишда, объектда ёнғинга қарши хавфсизлик ҳолати ва уни таъминлашда мансабдор шахснинг масъулияти аниқ кўрсатилган буйруқ, низом, инструкция ва бошқа ҳужжатлардан унумли фойдаланиш зарур. Ёнғиннинг олдини олиш чоралари – жиноят ишини тергаш жараёнида ёнғиннинг келиб чиқишига қандай сабаб ва ҳолатлар ёрдам берган ёки енгиллаштирган, ёнғин хавфсизлигига оид чоралар ташкил қилинганми, йўқми, шу объектда ёнғин хавфсизлиги ишларининг умумий аҳволи қандайлиги каби масалалар ҳам аниқланиши лозим. Тегишли мутахассис иштирокида объектда ёнғинга қарши кураш қуроллари, транспорт воситалари, сув ва сигнализация каби шароитлар мавжудми ва уларнинг ҳолати аниқланади. Кўрсатилган шароитлар йўқ бўлса ёки етарли даражада бўлмаса, бунинг учун мансабдор шахслардан ким жавобгарлиги аниқланиб, уларга нисбатан тегишли чоралар кўрилади. Кадрлар билан ишлаш, уларнинг ёнғинга қарши кураш соҳасидаги малакасини ошириш, аҳоли ўртасида ёнғин хавфсизлиги қоидалари ҳақида суҳбатлар ўтказиш ва бошқа тарбиявий ишлар ҳам ёнғиннинг олдини олишга ёрдам беради. Терговчи ёнғиннинг келиб чиқиш сабаби ва у юз берган шароитларни инобатга олган ҳолда бу ҳақда

маълумотномалар ёзиши ва тегишли идораларга юбориши керак. Қонунни тарғиб қилиш, матбуотда, радио ва телевидениеларда чиқиш ва йирик объектларда (корхоналарда, завод ва фабрикаларда, омборларда, пахта пунктларида, мактабларда) суҳбатлар ўтказиш юқоридаги каби ҳодисаларнинг олдини олишга ёрдам беради.

АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. “Ўзбекистон” Тошкент, 2003 2. И.А.Каримов “Адолат - қонун устуворлигида”. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг II чақириқ 6-сессиясида сўзлаган нутқи “Ўзбекистон овози” газетаси, 2001 й. 30 август. 3. И.А.Каримов. Биз танлаган йўл демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли -Т: “Ўзбекистон”, 2003 4. И.А.Каримов. Тинчлик ва ҳавфсизлигимиз ўз куч - қу д ратимизга, ҳамжи ҳ атлигимиз ва қа т ъий иродамизга боғлиқ Т: “Ўзбекистон”, 2004 5. И.А.Каримов. Бизнинг мақсад-жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизациялаштириш ва ислоҳ қилишдир. Т: “Ўзбекистон”, 2005 6. Алимова Р.А, Отахўжаев С.А. – Суд экспертизасини ташкил қилиш ва ўтказиш масалалари. Тошкент, 2001 7. Криминалистика техникаси; Ўқув қўлланма, Тошкент, 1999 8. Криминалистика тактикаси; Ўқув қўлланма, Тошкент, 2000 9. Криминалистика; Дарслик. I-II қисм. Тошкент. 2003 й. 10. Криминалистика; Учебник. Москва “БЕК”. 2000 г. 11. Криминалистика; Учебник. Москва. 2004 г. Норбоев А. – Ҳодиса жойини кўздан кечириш. Услубий

O'xshashlar

Экология жиноятларини тергов қилиш

Kонтрабанда жиноятларини тергов қилиш

Қотиллик жиноятларини тергов қилиш услубиёти ( Котиллик жиноятларини тергов килиш

Йўл ҳаракати хавфсизлиги қоидаларини жиноий тарзда бузганлик ҳолларини тергов қилиш

Ўғирлик, талончилик ва босқинчилик жиноятларини тергов қилиш