Қотиллик жиноятларини тергов қилиш услубиёти ( Котиллик жиноятларини тергов килиш - Huquqshunoslik - Referatlar

Қотиллик жиноятларини тергов қилиш услубиёти ( Котиллик жиноятларини тергов килиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

124 KB

Ko'chirib olish

Қотиллик жиноятларини тергов қилиш услубиёти Режа: 1. Қотиллик жиноятларининг криминалистик тавсифи ва аниқланиши лозим бўлган ҳолатлар 2. Жиноят иш қўзғатиш ва дастлабки тергов, тезкор ҳаракатларини ўтказиш 3. Терговни режалаштириш ва версия юритиш

Қотиллик, яъни қасддан инсонни ҳаётдан маҳрум этиш жиноятлари оғир ва тергов услуби анча мураккаб кечадиган ҳодисалардан ҳисобланади. Криминалистик тергов услубини қўллаш қотиллик жиноятини текширишда жабрланувчининг ўлими сабабини аниқлашга: у ўз- ҳаётига қасд қилдими, ўлими табиий ҳолатда юз бердими, бахтсиз ҳодиса натижасида ёки қотилнинг тажовузидан содир бўлдими, деган ҳолатларни аниқлашга қаратилади. Шунинг учун ҳар қандай ҳолат-ларда топилган одамнинг мурдаси ёки маълум инсоннинг шубҳали вазиятда бедарак йўқолиш ҳодисаси криминалистик тергов услуби қоидаларига асосланган ҳолда текширилиши лозим. Қотиллик жиноятларини содир этишда жиноятчилар турли усул ва қуролларни қўллайдилар. Кўп ҳолларда улар ўқ отиш ва совуқ қуроллар, турли уй-рўзғор буюмлари (пичоқ, теша, болта), бирор қаттиқ предмет (темир, тош каби)лар билан жароҳат етказиб қотиллик содир этадилар. Қотиллик жиноятлари бўғиш, жабрланувчининг нафас олиш йўлларини бекитиш, заҳарлаш, сувда чўктириш, портлатиш ва бошқа усуллар билан ҳам содир этилади. Жиноятни содир қилиш усуллари, жиноий ҳаракат мотивлари, жойи, вақти, ҳодисанинг оқибати, излар, қуроллар буларнинг барчаси криминалистик тавсифни ташкил қилади. Унинг айрим элементлари эса бир-бирлари билан боғлиқ бўлиб, бири- иккинчисидан келиб чиқади ва тўлдиради. Айниқса, жиноятнинг субъекти, жабрланувчи, ишлатган қурол ва жиноят жойи каби элементлар ўзаро чамбарчас боғлиқ бўлиб, ҳар қайси элементдан

қолган излар (оқибатлар) бошқа элементларда акс этади, бирини кузатиш ва текшириш билан иккин-чиси унга боғлиқ бўлган ҳолатнинг хусусиятини келтириб чиқаради. Жиноятнинг криминалистик тавсифини белгилашда юқорида келтирилган ҳолатларнинг кетма-кетлиги, ҳодиса жойидаги вазият- ларнинг келиб чиқиши, бирининг оқибати иккинчисида маълум изларнинг қолдириши кабиларини аниқлаш тергов дастлабки босқичи-нинг муваффақиятли бўлишига асос ҳисобланади. Тергов амалиёти тажрибасига асосланган ҳолда шуни айтиш мумкинки, энг кўп тарқалган қотиллик жиноятлари уй-жой бинола- рида, жамоат жойларида, кўчаларда содир этилади, бунда жиноят- нинг оқибати, қуроллар, излар яширилмайди, қотилнинг ўзи ҳам баъзида қочмайди, бекинмайди. Бундай жиноятлар кўпинча ғаразлик, ўч олиш, раш қ , безорилик, икки жиноий гуруҳларнинг қарама-қарши-лик тўқнашувлари натижасида содир бўлади. Бу ҳолатларда содир этилган қотиллик жиноятларининг очилиши ва тергов жараёни унча-лик қийинчиликни туғдирмайди. Тергов услуби тавсия этган тактик ва методик воситаларни қўллаш ва ҳодиса жойидаги қуроллар, излар, жабрланувчи шахси ва ўлим сабаби ҳақидаги дастлабки маълумотлар асосида версия- тусмолларини ишлаб чиқиш ва терговни тўғри таш-кил этиш, яъни ишни тегишли муддатларда очиш-исботлаш мумкин бўлади. Айрим ҳолларда қотиллик жинояти яширин вазиятда, гувоҳлар-сиз, кечанинг қоронғулиги, одамнинг йўқлигидан фойдаланиб содир этилади.

Жиноятчи қасдга тайёргарлик кўради, ҳодиса жойидаги изларни йўқотишга, қуролни ўзи билан олиб кетишга, баъзида жабрланувчи марҳумнинг танасини бекитиш-йўқотишга ҳам ҳаракат қилади. Бун-дай жиноятлар тергов олиб бориш, исботлаш нуқтаи-назаридан му-раккаб бўлиб, бирмунча қийинчиликларни келтириб чиқаради. Қо-тилликнинг бу турини тергов қилишда терговчи ихтисослик маҳора-тини ишга солиши, дастлабки суриштирув маълумотларидан тўғри фойдалана олиши, кечиктириб бўлмайдиган тезкор ва тергов ҳаракат-ларини ўз вақтида ва сифатли қилиб ўтказиши талаб этилади. Жиноят с о дир этилган, жабрланувчининг мурдаси топилган жойларда уни амалга ошириш усули, мотивлари, қўлланилган қурол-лар, содир этган шахс ҳақидаги дастлабки маълумотларни олиш мум-кин бўлади. Жабрланувчининг шахси маълум бўлган ҳолларда жи-ноятчи ҳақида, марҳум билан улар орасидаги муносабат, жиноят ҳодисасини содир этиш усуллари ҳақида тегишли версия-тусмоллар тузмоқ мумкин бўлади. Жиноят ҳодисаси билан жабрланувчининг танаси топилган жойлар бир бўлганда қотилликнинг асосий ҳолат-лари ҳақида маълумот олиш ва дастлабки тезкор-тергов ҳаракатлари-ни ўтказиш орқали жиноятда шубҳаланган шахсни топиш ва қўлга олиш имкони бўлади. Қотиллик жинояти очиқ жойларда, йўл-кўча юзасида, ташландиқ, одамлар кам юрадиган жойларда содир этилган-да жабрланувчининг мурдасида бир мунча ўзгаришлар (мурда ало- матлари, атроф-муҳит, об-ҳаво таъсири) юз бериши натижасида унинг шахсини аниқлаш қийин бўлади. Бундай ҳолларда тезкор хо-

димларнинг маълумотлари, қидирилаётган, бедарак йўқолган шахс- лар ҳақидаги ахборотлар катта ёрдам беради. Шаҳар шароитларида содир қилинадиган қотилликлар кўп ҳолларда жиноят изларини йўқотишга, мурдани бўлаклаб яширишга қаратилган бўлади. Кўп ҳолларда мурда бўлаклари а ҳ лат-чиқиндилар ташланадиган жойларда, жамоа гавжум жойлардаги махсус юк сақланадиган биноларда, бирор материалга ўралган ҳолда ёки сумка-чемоданларда қолдирилади. Жиноят содир этилган ва мурда бўлаги топилган жойлар ҳар хил ҳудудларда бўлган тақдирда, бу жойларни бир-бирлари билан боғлиқ ва мослик ҳолатлари аниқланмоғи лозим. Қотиллик жиноятларининг тавсифларидан яна бири унинг содир қилиниш усулидир. Қотиллик содир қилиш усули ўз ичига ишлатил-ган қурол, восита, ҳаракат, жиноятга аввалдан тайёргар- лик кўриш ва жиноят изларини йўқотишга уриниш каби ҳолатлар киради. Уй-рўзғор жанжаллари, раш қ , безорилик, спиртли ичимлик ва наркотик моддалар таъсирида содир қилинадиган қотилликлар деярли олдиндан тайёргарлик кўрилмасдан содир қилинади. Қотил қўлига дуч келган предмет қурол (пичоқ, теша, болта) ёки бошқа восита билан жароҳат етказиб, мақсадига етади. Қотиллик ғаразли мақсадда ёки жабрланувчининг лавозими, хизмат вазифасига қарши қаратилган бўлса, жиноятчи олдиндан та й ёргарлик кўради; жойини, вақтини ва қуролни белгилаб қўяди, бун-дай ҳолларда ўқ отиш қуроли, портловчи моддаларни мўлжаллаб қўяди. Қасдни амалга оширгандан сўнг қотил қуролни,

отилган ўқ ва гильзаларни ҳам олиб кетишга, оёқ ва қўл изларини қолдирмасликка ҳаракат қилади. Бу ҳолатлар қотилнинг шахси ҳақидаги маълумот-ларни олишга ва уни кимлар орасидан қидириш лозимлигини белги-лайди. Қотиллик жиноятининг изларини ва жабрланувчининг мурдаси-ни йўқотишга қаратилган ҳаракатлар баъзида қотилликка бошқа ҳодиса тусини бериш учун ниқоблаш усулларини ҳам қўллашлик ҳоллари учраб туради. Қотил қурбонини х ушсизлантириб ёки оғир жароҳат етказиб, хонанинг эшик- деразаларини беркитиб ўт қўйиб ке-тади, тепалик — баландликдан итариб юборади, "ўзига ўзи қасд қилган" — ниқоби тусини яратади ва ҳоказо. Жабрланувчининг шахсини аниқлаш ҳам терговнинг дастлабки босқичида тўғри тусмоллар тузишга ва гумон қилинувчини топишга ёрдам беради. Жабрланувчилар аёл кишилар бўлса, кўп ҳолларда улар зўрлик, ғаразлик ёки раш қ қурбонлари бўладилар. Қотил билан жабрланув-чининг ўзаро алоқалари, муносабатлари бир-бирлари билан боғлиқ бўлиб, жиноий оқибатга олиб келиш сабабидан ва қасднинг мазмуни-дан дарак беради. Жиноятда гумон қилинган қотилларнинг шахси, тергов амалиё-тига асосланган ҳолда қуйидагича тавсифланиши мумкин. Спиртли ичимлик ёки наркотик моддаларни истеъмол қилувчи 18 ёшдан 50 ёшгача бўлган эркак кишилар, кўп ҳолларда қўпол муомала қилув-чилар, аҳлоқсиз, жамоага ва аёлларга нисбатан

беҳурмат ва раҳмс и з, илгари судланган каби сифатларга эга бўладилар. Қотилнинг баъзи ҳаракатлари - жабрланувчига нисбатан ўта раҳмсизлик билан кўп жароҳат етказиши, ўзининг яқин қариндоши, оила-аъзолари, ёш болаларни ўлдириши, уларнинг мурдаларини май-да бўлакларга бўлиб, ҳар жойларга ташлаши, унинг ақли норасологи-дан хабар беради, бундай ҳолларни типик вазиятларга киритиш мум-кин. Тергов амалиётида нотипик ҳоллар ҳам учраб туради. Қотил қурол билан муомала қилишни яхши билади, ҳарбий хизматда ёки алоҳида машқ асосида отиш ёки совуқ қуролларини қўллашликни эгаллаган бўлиб, жиноятга тайёргарлик кўришни ва содир қилгандан сўнг унинг изларини йўқотишни аввалдан белгилаб қўяди. Бундай ва-зиятлар терговни дастлабки босқичида бир мунча мураккабликни келтириб чиқаради. Лекин криминалистик фаолиятнинг қонуниятига биноан ҳеч бир жиноят ўз оқибатини, изларини қолдирмай иложи йўқ, шунинг учун ҳар қандай жиноят, шу жумладан, қотиллик жиноятлари ҳам муваф-фақиятли текширилиб, фош этилади. 2-§. Жиноят иш қўзғатиш ва дастлабки тергов, тезкор ҳаракатларини ўтказиш Қотиллик жиноятлари, одатда, оғзаки (телефон орқали) ёки ёзма равишда аризалар асосида қўзғатилади. Хабарлар даволаш муассаса-ларидан, ўликхоналардан, кўча-куйда зўрлик (жароҳатлар) аломатла-ри мавжуд бўлган мурдалар топилиши ёки

айрим ҳолларда жиноят содир қилган шахснинг ўзи хабар қилади ёки ҳуқуқни муҳофаза қилиш органига айбини тан олиб келади. Зўрлик аломатлари мавжуд бўлган мурданинг ёки унинг бўлаги топилган ҳолларда жиноят иши ҳеч қандай текширув ўтказилмасдан тезкорлик билан иш қўзғатилади ва дастлабки тергов ва тезкор ҳаракатлари ўтказилади. Шахснинг бедарак йўқолган фактлари бўйича тушган аризалар, жиноят иши қўзғатилмасдан аввал унинг эҳтимол кетган (яширинган) жойлари текширилади, тириклиги ва бошқа жойда бўлиш эҳтимол ҳақида версия юритилади. Бедарак йўқолганлик ҳақидаги аризада жиноят аломатлари ҳақида хабарлар бўлса, қаерда ва қачон содир бўлганлиги ва қотилликнинг сабаб-мотивлари кўрсатилган бўлса, бе-дарак йўқолган шахс «қотиллик қурбони" деган версия асосида жиноят иши қўзғатилиб, дастлабки тергов ва тезкор қидирув чоралари кўрилади. Мазкур текширув натижаларида бедарак йўқолган шахс: бахтсиз ҳодиса қурбони эмаслиги, бирор жиноят ҳаракати учун ушланган эмаслиги, даволаниш жойларида, ўликхоналарда бўлмаслиги, ўз их-тиёри билан яшаш жойини ўзгартирмаслиги, шахсий ҳужжатлари ва буюмлари уйда қолганлиги, ғаразлик ёки ўч олиш мақсадида унга қасд қиладиган маълум шахсларнинг йўқлиги аниқланса, у "қотиллик қурбони бўлган" ва қотил унинг танасини яширган, беркитган ёки йўқотишга ҳаракат қилган, деган версия мавжуд бўлади ва жиноят иши қўзғатилиб, мана шу версия — тусмол текширилади.

Жиноят ишини қўзғатиш босқичида унга асос бўлган белги ало-матлари, жиноят оқибати, содир қилинган усули бўйича қатор тергов вазиятлари ҳосил бўлади. 1.Қотилликнинг очиқ содир этилиши, қотил билан жабрланувчи ўзаро безорилик қилиб жароҳатланганлиги натижасида ўлим юз бер-ганлиги. Уй-рўзғорда оила аъзолари жанжаллашиши, раш қ ва бошқа сабаблар натижасида, шунингдек, зарурий мудофаа асосида содир этиладиган жиноятлар. Бундай вазиятларда гумон қилинувчи ва жабрланувчининг шахслари маълум бўлади, ҳодиса жойида ва у ерда бўлган, эшитган-кўрган гувоҳлардан олинадиган оғзаки тезкор маъ-лумотлар етарли бўлиб, жиноят ҳодисаси ва унинг айрим ҳолатларига тегишли версия- тусмоллар тузилади. Бундай ҳолларда терговнинг дастлабки босқичида ҳодиса жойи-ни ва мурда топилган жойни кўздан кечириш ва кечиктириб бўл-майдиган тезкор қидирув чораларини ўтказиш, гумон қилинувчини ушлаш, суд-тиббиёт экспертизасини ўтказиш каби чоралар кўрилади. 2. Қотиллик яширинча (хуфёна) содир этилади, лекин жабрла- нувчининг танаси беркитилмайди, ниқоблаш ва қотилликка бошқа жиноят тусини бермайдилар. Бундай вазиятлар босқинчилик, талон-чилик, аёл-қизларнинг номусига зўрлик ишлатиб тажовуз қилиш ва бошқа моддий ғаразлик мақсадида содир этиладиган қотилликларда мавжуд бўлади. Шунингдек, юқорида келтирилган вазиятлар, икки жиноий гуруҳ орасида келиб чиқадигап низолар ва

буюртма-(қотилни ёллаш билан содир этиладига н ) жиноятларда ҳам мавжуд бўлади. Вазиятларни бартараф қилишлик учун биринчи навбатда ҳодиса жойи кўздан кечирилади, кўрган-эшитган гувоҳлардан маълумот олиш, жиноятда гумон қилинувчиларни аниқлаш ва қўлга олиш чора-лари кўрилади. Жабрланувчининг мурдаси кўздан кечирилиб, сўнгра тиббиёт экспертизасини ўтказиш билан ўлим сабаби, вақти, жиноят қуроллари ва бошқа масалалар ҳал этилади. Терговнинг бошланғич даврида жиноятнинг айрим ҳолатлари, субъект (субъектлари), ишлатилган қуроллар ва булар ҳақида тўғри версия-тусмоллар тузиб тергов ишини режалаштириш, кечиктириб бўлмайдиган тезкор-қидирув чораларини амалга ошириш, тергов на-тижасининг муваффақиятли бўлишига асос бўлади. 3. Қотиллик яширинча (хуфёна) содир этилади, жабрланувчи- нинг мурдаси мавжуд, шахси маълум бўлиб, жиноят содир этилиш механизми номаълум бўлади. Кўзга ташланган зўрлик аломатлари бўлмайди, ўлим сабаби дастлаб аниқланишича бахтсиз ходиса, ўз жо-нига қасд қилиш, ўлим тасодифий касаллик натижасида ёки қотил-ликка бошқа жиноят тусини бериш мақсадида ниқобланган деган ва-зиятлар мавжуд бўлади. Келтирилган вазиятларнинг ҳар бири юзаси-дан версия-тусмоллар тузишда уларга етарли асослар белги –аломат-лар бўлиши ва улар ўзаро бир-бирлари билан боғлиқ бўлмоғи лозим. 3. Қотиллик яширин, гувоҳларсиз содир этилганда, марҳумнинг танаси, ташқи кўриниши бир мунча ўзгарган (вақт

ўтиши, қурол, ўга раҳмсизлик билан қилиниши ва ҳоказо) бўлиб, таниб олиш ҳал анча қийинчилик туғдиради. Мурда танасидаги жароҳатларнинг хусусият-лари қотиллик жинояти содир бўлганлигидан дарак беради. Мазкур вазиятни ҳал этишда биринчи навбатда суд-тиббиёт соҳасидаги мута-хассис ёрдамида мурданинг юз тузилиши, жароҳатларга бироз тиб-бий-жарроҳлик чоралари қўлланилиб, иложи борича тириклик ҳолати сунъий тикланади, кийимлари тартибга келтирилади, юзидаги ортиқ-ча ифлосликлар, қон ва бош қа ; моддалардан тозаланиб сўнг таниб олишга кўрсатилади. Марҳумнинг шахси аниқлангач, версия юритиш билан гумон қилинувчи изига ҳам тушиш мумкин бўлади. Гумон қилинувчилар илгари судланганлар, спиртли ва наркотик моддаларни истеъмол қилувчилар орасидан қидирилади. 5. Қотиллик содир этилгандан сўнг, кўп вақт ўтиб, мурда ало- матлари (чириши) натижасида мар ҳ умнинг фақат суяк қолдиқлари (скелети) топилади. Баъзида марҳум кийимининг айрим бўлаклари сақланиб қолади, суяк тўқималарида жиноят қуролининг излари, ке-силиш, янчилиш аломатлари сақланади. Терговнинг дастлабки босқичида мурданинг шахси номаълум бўлади, лекин марҳумнинг суяк қолдиқлари топилган жой, атроф- муҳит, суяк тўқималаридаги жароҳат излари ва бошқа аломатлар қотиллик жинояти содир бўлганидан дарак беради. Бундай вазиятда мурданинг суяк қолдиқлари топилган жой кўздан кечирилади, атроф-шароитлари ҳам текширилади, суд-тиббиёт соҳасидаги мутахассис иштирокида тахминан жиноят содир бўлган вақти, ўлим

юз бергандан бўён қанча вақт ўтганлиги, ўлимга сабаб бўлган жароҳатлар ва қандай қурол билан етказилганлиги а н иқланади. ИИВ ахборот маркази бўлимларидан бедарак йўқолган шахслар ҳақидаги маълумотларни мазкур шахси номаълум скелет - мурдадаги ташқи тузилиш (антропологик) аломатлари билан қиёслаш лозим бўлади. Дастлабки тергов ва тезкор ҳаракатларида н олингаи натижа-лар асосида жабрланувчи, жиноятда гумон қилинувчи ҳақида тегиш-ли версия-тусмоллар тузилиб, тергов олиб борилади. 6. Қотиллик жинояти содир этилганидан сўнг, жабрланувчининг танасини яшириш, жиноят изларини йўқотиш мақсадида бўлакланади ва ҳар ҳил жойларга ташланади (беркитилади). Мурданинг айрим бўлаги топилиши натижасида қўзғатилган жиноят иши бўйича мазкур вазиятни қуйидагича ҳал этиш тавсия қилинади: - топилган мурда бўлаги қандай ҳолатда, бирор материал, қоғоз ёки целлофан пакетга солинганми; - ўраш (упаковка қилиш), ип, кан оп , бинт ва бошқалар билан боғланганлик усуллари; - қотиллик ва бўлаклаш қачон содир қилинган, жиноят қуроли, бўлаклаш усули; - тананинг бошқа қисмлари топилганда улар бир шахсга те- гишли эканлиги ва бошқа ҳолатлар ҳам аниқланади. 7. Вазият-бедарак йўқолган шахсларнинг «жиноят қурбони» де-ган тахмин асосида қўзғатилган ишларда мавжуд бўлади. Бедарак йўқолган шахснинг мурдаси топилмаган бўлиб, у

ҳақиқатда қотиллик жинояти қурбоними ёки ўз ихтиёри билан кимлардандир яширинди-ми (жиноий-жавобгарликдан, бирор душманидан, ҳаёти ҳавф остида бўлганидан ва ҳ.к), бошқа ҳудудларда ёки касалхоналарда исми-шарифини ўзгартириб яшаб, даволаниб юрибдими. Бундай вазиятни ҳал этишда юқорида келтирилган барча ҳолатлар юзасидан версиялар тузилиб, текширилади. Мурда топилма-ган ҳолларда, жиноят излари, бедарак йўқолган шахсга тегишли бу-юмлар топилиши ва қотиллик ҳақида етарли маълумотларни н г тўпланиши "қотиллик жинояти содир этилган" - деган версияга асосланади. Умуман тергов ва тезкор чоралари ана шу асосли версияни текширишга қаратилиши лозим. 8. Янги туғилган чақалоқнинг мурдаси топилиши асосида қўзғатиладиган жиноят ишлари. Бундай вазиятда болани онанинг ўзи ёки бошқа унга яқин бўлган шахслар томонидан ўлдирилган, деган версиялар ҳосил бўлади. Дастлаб боланинг ўлдирилиш механизми, ўлим сабаби, туғилганда тирик эдими ёки ўлик ҳолда туғилдими, де-ган масалалар ҳал этилади. Терговнинг дастлабки босқичида ва сўнгги босқичларида ҳам боланинг онаси қидирилмоғи лозим, чунки терговда ҳал қилинадиган барча масалалар ва ҳолатлар унга боғлиқ бўлиб, ишнинг очилиш ка-лити ҳам боланинг онаси ҳисобланади. 3-§. Терговни режалаштириш ва версия юритиш

Терговнинг мазкур босқичида қуйидаги асосий вазифаларни ҳал этмоқ зарурдир. Содир бўлган жиноятнинг барча элементлари: қ отилнинг шахси, жабрланувчининг шахси, қотилликнинг мақсади ва қасднинг мотиви, жиноий ҳаракат жабрланувчининг шахсига қараш-лими ёки унинг жамиятдаги мавқеи-лавозимига қарши қаратилганми, жиноятни бир шахс ёки гуруҳ томонидан содир қилинганми, қотил топилмаган бўлса уни тезкор қидирув чораларини қўллаб яширинган жойини аниқлаш ва қўлга олиш, жиноят қуролини топиш, ғаразли мақсадда содир қилинган қотиллик ишлари бўйича ўғирланган, олиб кетилган қимматли буюмларни топиш каби чоралари кўрилади. Терговни тўғри ташкил қилиш ва ҳаракатларни тегишли кетма-кетликда олиб бориш учун, аниқланиши лозим бўладиган барча ҳолатлар юзасидан версия — тусмоллар тузиш, терговни режалашти-риш, тезкор-қидирув ходимлари билан яқиндан ҳамкорликда бўлиш, қотилликнинг мураккаб вазиятларини тергов қилишда тезкор-тергов гуруҳини ташкил қилиш билан олиб бориш зарур бўлади. Терговнинг дастлабки босқичида кечиктириб бўлмайдиган тер-гов ва тезкор ҳаракатларини ўтказмоқ лозим бўлади. Булардан би-ринчи навбатда қотиллик ҳодисаси юз берган ва жабрланувчининг мурдаси топилган жойлар кўздан кечирилади. Кўздан кечириш ҳаракатининг умумий тартиб қоидалари мазкур дарсликнинг тактика қисмида тўла ёритилган бўлиб, қотиллик жи-ноятларини т е ргов қилишда содир бўлган ҳодисанинг ўзига хослик хусусиятларини назарда тутган ҳолда, кўздан

кечиришнинг тактика қоидаларини қўллаш билан юқорида келтирилган вазифаларни ҳал қилмоқ мумкин бўлади. Жиноят содир бўлган жой билан жабрланувчининг танаси то- пилган жой бир бўлса, кўздан кечириш, мурдадан, яъни марказдан бошланмоғи маъқул бўлади, сўнгра атроф-муҳит, жиноятчининг ки-риш-чиқиш йўллари, излар, жиноят қуроли ва бошқалар кўздан кечи-рилади. Қотиллик жиноятлари бўйича ҳодиса жойини кўздан кечириш-нинг ўзига хос усуллари мавжуддир. Биринчи навбатда жиноят содир бўлган ва мурда топилган жойлар бир ердами, агар хар ҳил жойда бўлган бўлса қон изларининг хусусиятлари, суркалиш, томчи каби шакллари мурданинг бир жойдан иккинчи жойга олиб келишда ҳосил бўлади, қўшимча равишда ерда судралиш излари ҳам мавжуд бўлади. Қотиллик содир бўлган жойда топилган мурда ёнида қон излари сач-раш, оқиш ва кўп миқдорда кўлмак шаклда ҳосил бўлади. Бу белги-ларнинг йўқлиги мурда бошқа жойдан келтирилган транспорт воси-тасида олиб келинган, деган версия-тахминга асос бўлади. Ҳодиса жойини кўздан кечиришда икки гуруҳ изларга эътибор бермоқ лозим. Биринчи гуруҳ излар қотил билан жабрланувчининг ўзаро ҳаракати натижасида ҳосил бўладиган излар, қотилнинг жаро-ҳат етказиш услуби, қуроли, жабрланувчининг қаршилик кўрсатиши, ҳимояланиш каби ҳолатларидан ҳосил бўладиган аломатлар. Иккинчи гуруҳ излар жиноий ҳодисага алоқаси бўлмаган шахс-лардан қоладиган излардир. Бу икки хил изларни мазкур

жойда ҳозир бўлганлар, гувоҳлардан олинадиган оғзаки маълумот асосида олиш мумкин. Шунингдек, тезкорлик суриштируви орқали ҳодиса жойи-нинг аввалги ҳолати ва унга қандай ўзгаришлар киритилганлиги ҳам аниқлаб олинади. Жабрлану в чинииг мурдасини кўздан кечиришда аниқланиши ло-зим бўлган ҳолатлар қуйидагилардир: - шахси, ҳужжатлари ёки бошқа буюмлари, кийимлари, ташқи қиёфаси, алоҳида белгилари; - қотил билан, уйи ва оила аъзолари, қариндошлари ҳамкасабалари ва бошқа танишлари билан алоқаси; - ўлимнинг юз берган вақти, сабаби, етказилган жароҳатларнинг қайси бири ўлимга сабаб бўлганлиги; - жиноий ҳаракатнинг механизмини, жароҳатлар қандай қурол билан етказилганлиги; - қотиллик жинояти содир қилинаётганда кимлар бўлгани, эшитгани; - жиноятнинг субъектив томонини, қасддан ёки эҳтиётсизлик- дан содир бўлганлиги. Юқорида келтирилган ҳолатларнинг баъзиларини аниқланиши жиноятчини қаердан ва кимлар орасидан излашга имкон беради. Ўлим вақти мурда аломатлари асосида (совуш, қотиш доғлар- нинг ҳосил бўлиши, чириши ва бошқалар аниқланади, ўлим сабаби жароҳатларнинг оғир-енгиллиги, кетма-кетлиги ва қандай қуролдан зарар етказилганлиги, жароҳатнинг қайси-бири ўлимга сабаб бўлган-лиги, мурдани кўздан кечиришда тиббиёт соҳасидаги мутахассис иштирокида белгиланади.

Жиноятни содир қилишда ишлатилган қурол сифати, жароҳат етказиш усули, ўта раҳмсизлик билан кўп жароҳат етказиш, ўлим юз бергандан сўнг ҳам қуролни ишлатиш жиноятчи шахсидан хабар бе-ради. Жабрланувчи шахси номаълум бўлиб, терговнинг бошланғич даврида аниқланмаган бўлса, уни жиноий рўйхат қоидасига биноан шахси номаълум мурда картаси тузилади, қўл ва ўн бармоқ излари бўйича дактилокарта тузилади, асосий ва қўшимча формула чиқари-либ, рўйхатга олинади. Дактилокартада ташқи қиёфа белгилари, айрим кўзга ташлана- диган белги-аломатлар кўрсатилади. Терговнинг сўнгги босқичларида ана шу карталар асосида жабрланувчининг шахси таниб олиш учун кўрсатилиб, аниқланади. Информация маркази маълумотлари асосида бедарак йўқолганларнинг шахслари қиёсланади. Мурда бўлаги топилиши асосида қузғатиладиган жиноят ишла-ри бўйича бўлак топилган жойда кўздан кечирилади, унинг ўралган, ўралмаган ҳолатига, жароҳатларнинг хусусияти, тахминан қандай қуролдаи етказилганлигига эътибор берилади. Бўлак ўралган материал сифати (қоғоз, мато, целлофан) гуруҳ мансублиги белгиланади. Мурда бўлаги бўйича жабрланувчининг жинси, ёши, миллат гуруҳи, иложи борича индивидуал белги-аломатлари хатга олинади. Жиноятнинг содир этилган ва жароҳат етказилган вақти, ўлим содир бўлиш вақти ва сабаби, мурданинг қотилликдан сўнг қанча вақт ўтгандан сўнг бўлакланганлиги, қандай қурол ва усулда бўлак- ланганлиги, касб- ҳ унар хусусияти ҳам кўздан кечириш натижасида

белгиланади. Кўздан кечириш ўтказилиб, барча маълумотлар баён- номада акс эттирилгандан сўнг суд-тиббиёт экспертизаси тайинла- ниб, юқорида келтирилган тахмин-версиялар дастлабки малумотлар ўз тасдиғини топмоғи лозим бўлади. Ҳодиса жойини, мурдани (бўлагини) кўздан кечириш билан бир қаторда тезкор-қидирув ҳаракатлари ҳам ўтказилади. Биринчи н а вбатда ҳодиса жойида ҳозир бўлган кўрган билганлардан оғзаки маълумотлар олинади, қачон, ким томонидан эътибор берилиб, жи- ноят излари аниқланганлиги, жиноятчи ҳақидаги маълумотлар, ўзга-риб-босилиб кетмаган, "иссиқ" из-аломатларни аниқлаш юзасидан махсус итлар ишга солинади, маълум шахслар орқасидан кузатувлар ўтказилади, ахборот-маълумот марказидан бедарак йўқолган шахслар ҳақидаги маълумотлар, ташқи қиёфа белгилари ва шу каби бошқа маълумотлар йиғилиб, улар сўнгги тергов ҳаракатларини ташкил қилиш ва ўтказишга, янги тахмин- версияларни тузишга ёрдам беради. Кўздан кечириш ва тезкор қидирув чоралари ёрдамида топилган бошқа мурда бўлаклари ўзаро қиёсланиб, бир шахснинг танасига те-гиш эканлиги аниқланади. Ҳодиса жойини, мурда ва унинг бўлагини топилган жойида кўздан кечирилгандан сўнг суд-тиббиёт экспертизаси тайинланади. Экспертиза ҳал қилинадиган масалалар қуйидагилардир: - жабрланувчининг танасидаги жароҳатларнинг тавсифи; - жароҳатлар қандай қуролдан етказилган; - жароҳатларнинг қандай олдинма-кетинликда етказилиши; - ўлим вақти ва сабаби , қайси жароҳат ўлимга сабаб бўлган;

- жароҳатларнинг сони кўп бўлган тақдирда, қайсилари ҳаётий даврида, қайсилари ўлим юз бергандан сўнг етказилганлиги; - жароҳатлар жабрланувчининг ўзи томонидан етказилиши мумкинми ва бошқалар. Мурда бўлаги ва бир неча бўлаклари юзасидан экспертиза тек- ширувида ҳал қилинадиган масалалар: - мурда бўлаклари бир шахс танасига тегишлими; - мурда бўлаги (бўлаклари) бўйича жабрланувчининг шахсига тегишли маълумотлар, жинси, миллати, тахминан ёши, касб-ҳунари ва бошқалар; - жароҳатлар мавжуд бўлса, қандай қуролдан етказилган, тирик вақтида ёки ўлим юз бергандан сўнг етказилганми; - мурдани бўлаклаш қандай қурол-асбоб ва усул билан содир этилган, касб-ҳунар ва бошқалар; - қотиллик содир қилган ва мурда бўлакланган вақти; - жароҳатлар мавжуд бўлса қандай қуролдан етказилган, тирик вақтида ёки ўлим юз бергандан сўнг етказилганми; - мурдани бўлаклаш қандай қурол-асбоб ва усул билан содир этилган, касб-ҳунар хусусиятлари; - мурда бўлаги таркибида бегона моддалар (заҳарловчи, алкогол, наркот и к) қолдиқлари мавжудми ва шу каби жиноятга оид бўлган бошқа масалалар. Бедарак йўқолган шахсларни «жиноят қурбони" деган версия асо-сида қўзғатилган ишлар юзасидан (7-вазият) тегишли текширувлар, тез-кор-қидирув чоралари ўтказилиб бўлгандан сўнг йўқолган шахс жи-ноят, бахтсиз ҳодиса ёки бошқа бирор ҳодиса қурбони, деган версияни текшириш лозим бўлади, унинг мурдаси

қидирилади, топилган ҳоллар-да шахси аниқланиб, бедарак йўқолган билан қиёсланади. Бундай вазиятни мурда мавжуд бўлган ҳолатлар каби дастлабки кўздан кечирув ва суд-тиббиёт экспертизаси ўтказилиб, тергов давом эттирилади. Бедарак йўқолган шахснинг мурдаси топилмаган ҳолларда тер-- говнинг дастлабки босқичида қуйидаги масалаларни ҳал этиш лозим бўлади: - йўқолган шахснинг ташқи қиёфа белгилари, яшаш тарзи, қарин-дошлари, оила аъзолари билан мулоқоти, кимлар билан зиддиятли муомалада бўлганлиги ҳақидаги ва бошқа маълумотларни аниқлаш; - бедарак йўқолган шахснинг ҳаёти давридаги фотосуратини то-пиш ва ишга қўшиш; - қўл-бармоқ излари алфавит дактилокартаси информация мар- казидан текширилиши; - дастхати, ўз қўли билан ёзилган ҳужжатларни ишга қўшилиши; - бедарак йўқолганлик ҳақида ариза берган шахсни сўроқ қилиш билан у қачон, қаерда охирги марта кўрганлиги, суҳбат, хабар қандай мавзуда бўлганлигини аниқлаши лозим; - йўқолган шахс қандай кийимда бўлган, руҳий, эмоционал ҳо- лати, қандайлиги, бирор қиммат нарса сотиб олиш ёки сотиш ҳақида гап бўлганми каби маълумотларни тўла ва аниқ равшанлантириш. Бедарак йўқолган шахснинг «жиноят қурбони» деган версияни текшириш учун, унинг мурдасини, жиноят қуроли ва изларини, қон изларини, ариза берган шахснинг яшаш жойида, йўқолган шахснинг

охирги бўлган манзили-жойида ва бошқа жиноятда гумон қилинганларнинг турар жойларида излаш лозим. Топилган излар, ашёлар бўйича тегишли текширувлар ўтказилади. Янги туғилган чақалоқни онаси томонидан ўлдирилиши ёки таш-лаб кетиши натижасида ўлим юз бериши ҳодисаларини тергов қилишда биринчи навбатда боланинг мурдасини топилган жойида кўздан кечирилади, унинг ўралганлиги, материалининг ўзига хос хусусиятлари, яланғоч, ярим яланғоч ҳолати янги туғилганлик белгилари, ўлим юз берган вақтдан топилгангача бўлган муддат, танасида қандай жароҳат-лар мавжуд, ўлимнинг сабаби, жиноятнинг механизми аниқланади. Кўздан кечириш жараёнида ва сўнгра экспертиза текшируви ўтказилиб, бола тирик туғилганми ёки ўлик ҳолдами, тирик туғилган бўлса, туғил-гандан сўнг неча вақт яшаган, туғилиш шароити ва жойлари (касалхо-нада, уйда ёки бошқа жойда) аниқланади. Боланинг онасини топиш дастлабки тергов вазифаларидан бири. Аҳоли гавжум яшайдиган шаҳар шароитларида бу масалани ҳал этмоқ анча қийинчиликларни келтириб чиқаради. Касалхоналар (туғруқхоналар)га мурожаат қилган оналарнинг шахси аниқланади, уларнинг қандай масала бўйича мурожаат қилган- ликлари: туғиш, она бўлиш ёки хомилани тушириш, туғишни олдини олиш масаласи бўйича текширилиб, улар ичида қайсиларининг хоми- ладан бўшалиши номаълум шароитда юз берганлиги ва касалхонага му-рожаат этмаганлиги ҳоллари бўйича текширилади, ўлган боланинг она-си шулар орасидан қидирилади. Шубҳаланувчи аёл биринчи навбатда тиббиёт ҳужжатлари асо- сида, сўнгра гувоҳлантириш ва экспертиза текшируви ўтказиш билан

қачон туққан, саломатлик ҳолати, туғиш жараёни нормал кечганми, туғиш оқибатида нохуш ҳоллар юз берганми аниқланади. Кўрсатилган вазиятлар ҳал этилгандан сўнг, муайян аёлдан гумон қилиш учун етарли асослар яратилади ва уни сўроқ қилиш ҳам мумкин бўлади. Сўроқ ўтказишдан олдин терговчининг қўлида гувоҳлантириш, кўздан кечириш баённомалари, суд-тиббиёт экспертизаси хулосаларининг бўлиши лозим. Улар далил сифатида ишлатилиб, ёлғон кўрсатув беришининг олдини олишга ва фош этишга ёрдам беради.

АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. “Ўзбекистон” Тошкент, 2003 2. И.А.Каримов “Адолат - қонун устуворлигида”. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг II чақириқ 6-сессиясида сўзлаган нутқи “Ўзбекистон овози” газетаси, 2001 й. 30 август. 3. И.А.Каримов. Биз танлаган йўл демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли -Т: “Ўзбекистон”, 2003 4. И.А.Каримов. Тинчлик ва ҳавфсизлигимиз ўз куч - қу д ратимизга, ҳамжи ҳ атлигимиз ва қа т ъий иродамизга боғлиқ Т: “Ўзбекистон”, 2004 5. И.А.Каримов. Бизнинг мақсад-жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизациялаштириш ва ислоҳ қилишдир. Т: “Ўзбекистон”, 2005 6. Алимова Р.А, Отахўжаев С.А. – Суд экспертизасини ташкил қилиш ва ўтказиш масалалари. Тошкент, 2001 7. Криминалистика техникаси; Ўқув қўлланма, Тошкент, 1999 8. Криминалистика тактикаси; Ўқув қўлланма, Тошкент, 2000 9. Криминалистика; Дарслик. I-II қисм. Тошкент. 2003 й. 10. Криминалистика; Учебник. Москва “БЕК”. 2000 г. 11. Криминалистика; Учебник. Москва. 2004 г. 12. Норбоев А. – Ҳодиса жойини кўздан кечириш. Услубий қўлланма Тошкент. 1999 й. 13. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Экология жиноятларини тергов қилиш

Kонтрабанда жиноятларини тергов қилиш

Ўғирлик, талончилик ва босқинчилик жиноятларини тергов қилиш

Порахўрликни тергов қилиш услублари ( порахурликни тергов килиш услублари

Давлат ва жамоат мулкини мансабдор шахслар томонидан талон-тарож қилиш жиноятларини тергов қилиш