Shaxs ma’naviy shakllanishining noqulay sharoitlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Shaxs ma’naviy shakllanishining noqulay sharoitlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

365.5 KB

Ko'chirib olish

Shaxs ma’naviy shakllanishining noqulay sharoitlari Reja: 1. Shaxs ma’naviy shakllanishining noqulay sharoitlari 2. Insonni ijtimoiy hayotga yo‘naltirish 3. Shaxsning ma’naviy shakllanishida mehnat jamoalari ham muhim o‘rin tutadi.

Shaxs ma’naviy shakllanishining noqulay sharoitlari Shaxsning ma’naviy shakllanishiga turli ko‘rinishdagi ijtimoiy muhit ta’sir qiladi. Jamiyat ijtimoiy hayotida, shaxs faoliyati mazmunidan kelib chiqqan holda, shaxs bilan muntazam aloqada bo‘ladigan muhit uch guruhga ajratiladi: 1) kichik muhit (oila, maktab, mehnat jamoasi, do‘stlar va tanishlar doirasi); 2) katta muhit (ijtimoiy tabaqalar, kasbiy guruhlar, milliy guruhlar, demografik guruhlar, diniy guruhlar); 3) umumijtimoiy sharoit. Ushbu guruhlarga kiruvchi ijtimoiy muhitlar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, shaxs ma’naviy shakllanishiga bevosita yoki bilvosita ta’sir qiladi. Shaxs bilan uning ma’naviy shakllanishiga ta’sir qiluvchi kichik, katta va umumijtimoiy muhitning aloqasini shartli ravishda quyidagicha tasvirlash mumkin: Ushbu tasvirdan ko‘rinib turibdiki, har uch guruhdagi muhit shaxsga bevosita yoki ikkinchi bir muhit orqali bilvosita ta’sir qiladi. Shuni ham qayd etib o‘tish lozimki, shaxsning o‘zi ham muhitlarga bevosita yoki ikkinchi bir muhit orqali bilvosita ta’sir qiladi. Kriminologik nuqtai nazardan shaxsning ma’naviy shakllanishida asosan kichik muhitga kiruvchi oila, maktab, mehnat jamoalari, oiladan tashqari maishiy turmushdagi noqulay salbiy sharoitlarni tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Chunki inson hayotining, avvalo, dunyoqarash shakllanishi davrining asosiy qismi kichik muhitga kiruvchi oilada, maktabda, mehnat jamoalarida o‘tadi, ikkinchidan, shaxs ma’naviy shakllanishiga bu muhit bevosita ta’sir qiladi. SHAXS UMUMIJTIMOIY KATTA KICHIK MUHIT MUHIT SHAROIT

Shaxs ma’naviy shakllanishida kichik muhitning ta’sirini quyidagicha tasvirlash mumkin: Jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar qanchalik sog‘lom bo‘lsa, kichik muhitda shaxsning ma’naviy shakllanishiga ta’sir qiluvchi salbiy sharoitlar shunchalik kam bo‘ladi. Shu bilan birga, kichik muhit qancha ijobiy omillarga boy bo‘lsa, jamiyat shuncha sog‘lom bo‘ladi va taraqqiy etadi. Shaxsning ma’naviy, shuningdek salbiy ma’naviy shakllanishida kichik muhit, ya’ni oila, maktab, mehnat jamoasi, maishiy turmush muhim o‘rin tutadi. Chunki ular jamiyatda mavjud salbiy jarayonlar, voqealar, omillarning shaxsga ta’sirining oldini olish, ularni kuchsizlantirish, hatto tozalab o‘tkazish imkoniyatlariga ega. Shuning uchun ham quyida oila, maktab, mehnat jamoalari va oiladan tashqaridagi maishiy turmushda shaxs ma’naviy shakllanishiga ta’sir qiluvchi salbiy holatlarni batafsilroq ko‘rib o‘tamiz. Falsafa va jamiyatshunoslikka oid adabiyotlarda oilani umumiy turmushga asoslangan va o‘zaro javobgarlik bilan bog‘liq ota-ona va ular bolalarining majmui, deb ko‘rsatishadi. Oilada er-xotin, ota-ona va farzandlar o‘rtasidagi munosabatlar tizimi, o‘zaro ma’naviy va xuquqiy javobgarlik, oila a’zolarining ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish borasida birgalikdagi harakati, jismoniy va ma’naviy sog‘lom avlodni vujudga keltirish vazifalari kabi xususiyatlar mavjuddir. oila ma ktab mehnat jamoasi Jamiyat shaxs jinoiy xatti - harakat oiladan tashqaridagi maishiy turmush muayyan hayotiy vaziyat

Oilaning shaxs ma’naviy shakllanishidagi kriminologik ahamiyati shundan iboratki, insonning shaxs sifatida poydevori shu joyda quriladi. Inson o‘zini o‘rab olgan dunyo haqidagi dastlabki bilimni, yaxshi va yomon, xulq normalari haqidagi dastlabki tasavvurni, birinchi tarbiyaviy ta’sirni oilada oladi. U shaxs sifatida dastlabki qadamni oilada qo‘yadi. Shuning uchun inson tarbiyasi u tug‘ilgan kundan boshlanmog‘i lozim. Insonni ijtimoiy hayotga yo‘naltirish – oilaning asosiy vazifasi hisoblanadi. Oila shaxsning ijtimoiy, iqtisodiy va demografik jarayonlar bilan aloqasini ta’minlaydi. Oila shaxsning ma’naviy shakllanishida cheksiz, hatto noyob, hyech bir boshqa muhitda bo‘lmagan imkoniyatlarga ega. Shu bilan birga, oila jamiyatda ijtimoiy, iqtisodiy, demografik jarayonlar ta’siri ostidadir. U jamiyat ijtimoiy hayotining turli sohalarida ro‘y berayotgan jarayonlar, o‘zgarishlardan juda tez ta’sirlanadi va unga u yoki bu tarzda javob beradi. Keyingi vaqtlarda jamiyatda, ayniqsa, uning iqtisodiy sohasida vujudga kelgan qiyinchiliklar ayrim oilalarda bir qancha salbiy g‘ayriijtimoiy holatlar vujudga kelishiga olib keldi. Shunday jarayonlardan biri – oilada moddiy boylikning ma’naviy boylikdan ustun qo‘yilishidir. Ma’naviyat – insonning, xalqning, jamiyatning, davlatning kuch- qudratidir. U yo‘q joyda hyech qachon baxt-saodat bo‘lmaydi, nafaqat ko‘hna tarix, balki yangi tarix ham buning ko‘plab misollarini beradi. Inson oilada qanchalik yaxshi tarbiya olsa, ota-ona qanchalik ko‘p ijobiy xislatlarni o‘rgatsa, oilada shaxs ma’naviy shakllanishini oziqlantiruvchi sog‘lom vaziyat mavjud bo‘lsa, bu oiladan doimo ma’naviy sog‘lom, barkamol insonlar yetishib chiqadi. Oiladagi nosog‘lom vaziyat, urush-janjal, oila a’zolari o‘rtasida g‘ayriijtimoiy munosabatlar va boshqa noqulay sharoitlar esa shaxs salbiy ma’naviy shakllanishining asosiy manbai hisoblanadi. Shu o‘rinda, qush uyasida ko‘rganini qiladi, degan maqolni keltirish o‘rinlidir. Kriminologik nuqtai nazardan, oiladagi shaxsning salbiy ma’naviy shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillarni ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruhga obyektiv omillar, ya’ni ota-onaning uzoq davomli kasalligi, to‘liqsiz oila, moddiy qiyinchiliklar, ayrim ota-onalarning madaniyati, ma’lumot darajasining

pastligi, ota-ona asosiy vaqtlarini jamoat ishlariga sarf qilib, bola tarbiyasiga vaqtning yo‘qligi yoki yetishmasligi, turar-joy va maishiy sharoitlarning yomonligi va boshqalar kiradi. Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida bozor munosabatlariga o‘tish bilan bog‘liq bir qator qiyinchiliklarning vujudga kelishi oilada shaxs salbiy ma’naviy shakllanishiga ta’sir qiluvchi obyektiv omillarning bir muncha kuchayishiga olib keldi. Bu obyektiv omillar shaxsda bevosita salbiy ma’naviy xususiyatlarni shakllantirmasa-da, lekin shaxs salbiy ma’naviy shakllanishi uchun qulay sharoit hisoblanadi. Masalan, voyaga yetmagan shaxsning ota-onasi uzoq davomli kasal bo‘lib yotishi. Bu holat uni o‘qishdan qolishga, bu esa zanjirli halqa shaklida bilim va madaniyat darajasining past bo‘lishiga, u, o‘z navbatida, o‘zini qanoatlantiradigan ishni topa olmaslikka, ichkilikbozlikka berilishiga olib kelishi mumkin. Bu jarayonni shartli ravishda quyidagicha tasvirlash mumkin: oilada ota - onaning uzoq vaqt kasal bo‘lishi Shaxs jinoyat moddiy qiyinchilik bilim darajasining past bo‘lishi madaniy at darajasining pastligi qanoatlanadi gan ish topishning qiyinligi ijtimoiy foydali mehnatdan ajralish ichkilikbozlik

Shaxsning salbiy ma’naviy shakllanishida obyektiv omillarning kriminologik ahamiyatini kamaytirmagan holda, shuni qayd etish kerakki, subyektiv omillar oilaning ma’naviy-pedagogik yo‘nalishini va unda shakllangan tarbiyaviy munosabatlarni belgilashda hal qiluvchi o‘rin egallaydi. Oilada shaxs salbiy ma’naviy shakllanishining asosiy subyektiv omillaridan biri – oiladagi ma’naviy-pedagogik zaiflik bo‘lib, u hayotda turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Oilada ma’naviy-pedagogik zaiflikning eng xavfli va og‘ir ko‘rinishi oila a’zolaridan birining boshqa birini, ayniqsa, oiladagi kattalar kichiklarni jinoiy faoliyatga, ichkilikbozlikka, talonchilikka, fohishabozlikka va boshqa g‘ayriijtimoiy mashg‘ulot bilan shug‘ullanishga to‘g‘ridan-to‘g‘ri jalb qilishidir. Bunday holatlar hayotda kamdan-kam uchrasa-da, lekin juda ham xavfli hisoblanadi. Keyingi vaqtlarda ayrim ota-onalar tomonidan oiladagi moddiy qiyinchiliklarni yengish maqsadida farzandlarini savdo-sotiq bilan bog‘liq qonunga xilof xatti-harakatlarni sodir etishga jalb qilish hollari ko‘payib bormoqda. Bunday hodisalar tashqaridan xavfli ko‘rinmasa-da, shaxs salbiy shakllanishiga ta’sir qiluvchi kriminogen omillardan hisoblanadi, ya’ni insonda, ayniqsa, voyaga yetmaganlarda qonunni mensimaslik, uni chetlab o‘tish mumkin yoki uni buzganini hyech kim bilmasa bo‘ldi, degan qarash shakllanadi. Bugun yengil, uncha xavfli bo‘lmagan qonunga xilof harakatni sodir qilgan shaxs, ertaga undan xavflirog‘ini ham sodir qilishi mumkin. Oiladagi ma’naviy-pedagogik zaiflikning yana bir ko‘rinishi – bu oila a’zolari boshqa oila a’zolarini jinoiy faoliyatga yoki g‘ayriijtimoiy xattiharakatga to‘g‘ridan to‘g‘ri jalb qilmasa-da, lekin o‘zlarining jinoiy faoliyati yoki g‘ayriijtimoiy mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanishi orqali ta’sir qilishidir. Ko‘pgina kriminologik tadqiqotlar bu ko‘rinishning ham ijtimoiy xavfliligini va shaxsning salbiy ma’naviy shakllanishida muhim ahamiyatga ega ekanligini tasdiqlagan. Ko‘pincha jinoyat sodir qilgan shaxslarning otaonasi yoki boshqa oila a’zolari ichkilikbozlik, shafqatsizlik, buzuqlik bilan muntazam ravishda shug‘ullanib kelayotgan oilada tarbiya ko‘rgan bo‘ladi.

Oilada ota-ona yoki uning boshqa a’zolari tomonidan hayotda uchrab turadigan g‘ayriijtimoiy qarashlar va odatlarning, an’analarning umuminsoniy burchlarga, mehnatga hurmatsizlik munosabatlarini, axloqqa zid turmush tarzini va jinoiy xatti-harakatlarni ijobiy baholash, ularni qo‘llab fikr bildirish ham undagi ma’naviy-pedagogik zaiflikning bir ko‘rinishidir. Hozirgi kunda ayrim oilalarda ota-onalari yoki boshqa oila a’zolari tomonidan yaxshi hayot tarziga g‘ayriijtimoiy, qonunga xilof yo‘llar bilan erishishning ma’qullanishi, ijobiy baholanishi tez-tez uchrab turadi. Bunday holatlar, ayniqsa, tadbirkorlik sohasida, qanday yo‘l bilan bo‘lishidan qat’i nazar, foyda olishning ko‘pchilik tomonidan ma’qullanishi, hatto ijobiy baholanishi ko‘payib bormoqda. Oiladagi ma’naviy-pedagogik zaiflikning yana bir ko‘rinishi bo‘lib, undagi nosog‘lom ma’naviy-ruhiy muhit, g‘ayritabiiy munosabatlar, nizolar, janjallar, kelishmovchiliklar, qo‘pollikning mavjudligi, birlikning, birbiriga. g‘amxo‘rlikning yo‘qligi va hokazolar hisoblanadi. Ba’zi ota-onalar bolalar huzurida o‘zaro janjallashadilar, bo‘lmag‘ur so‘zlarni ham ishlatadilar. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, ota-onaning har bir harakatini bolalar diqqat bilan kuzatib boradilar. Ota-ona o‘rtasidagi doimiy janjallar esa hatto bola asab tizimini ishdan chiqaradi. Serjanjal oilalarda o‘sayotgan bola darsni o‘zlashtira olmaydi, oqibatda bunday yoshlarda o‘zgacha kayfiyat paydo bo‘ladi, o‘zlariga ishonmay qolishadi. Bunday kezlarda bolalar uchun har qanday qadriyat o‘z kuchini yo‘qotadi. Tabiiyki, muntazam janjal eshitilib turadigan oilalarda tarbiyalangan bolalarning jahli tez chiqadigan, ruhan tez charchaydigan bo‘lib qoladi. Bunday alamzada bolalar o‘zboshimchalik bilan g‘ayritabiiy, hatto g‘ayriqonuniy ishlarga qo‘l urishadi. Kriminologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bunday nosog‘lom oilalardan har tomonlama sog‘lom oilalarga nisbatan jinoyatchilar 10 marta ko‘p yetishib chiqadi 1 . Qonunbuzarlik sodir etgan voyaga yetmaganlarning aksariyatini ota-onasi ichkilikbozlikka berilganligi, janjal va muntazam nizolar kelib chiqadigan nosog‘lom oilada yashaganligi kuzatilmoqda. 1 Антонян Ю. М. Социальная среда и формирование личности преступника. – М., 1975. – С. 45.

Bundan tashqari, oiladagi noto‘g‘ri tarbiya ham shaxs ma’naviy shakllanishining asosiy manbalaridan biri hisoblanadi. Noto‘g‘ri tarbiyaning xavfliligi shundan iboratki shaxs ma’naviy-ruhiy sohasidagi barcha salbiy xususiyatlar yashirin ravishda asta-sekin shakllanib va mustahkamlanib boradi. Tashqaridan ota-ona uchun bu tarbiyadagi yo‘l qo‘yilayotgan xato va kamchiliklar oddiy hayotiy, hech bir ziyoni yo‘q hodisadek ko‘rinsa-da, lekin ular asta-sekin mustahkam salbiy yo‘nalishdagi xususiyatlarni shakllantiradi. Bunday holatlar ko‘pgina yaxshi oilalarga ham xosdir va ularni o‘z vaqtida tushunish va kuchsizlantirish choralarini amalga oshirish qiyin bo‘ladi. Oilaviy tarbiyada yo‘l qo‘yiladigan xato va kamchiliklar orasida eng ko‘p tarqalganlari quyidagi ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi: bolalarni me’yoridan ortiqcha erkalash, injiqliklari va tantiqliklariga erk berib qo‘yish, me’yoridan ortiq qulayliklar yaratish, ijtimoiy foydali bo‘lgan u yoki bu burchlarni bajarishdan, hatto kuchi yetadigan mehnatdan ozod qilish, ehtiyojlarini cheksiz ravishda qondirib borish, shaxsiyatparast, dangasa qilib tarbiyalash va hokazolar. Oiladagi bunday noto‘g‘ri tarbiya bolani shaxsiyatparast, ochko‘z, jamiyat manfaatlari va maqsadlariga befarq munosabatda bo‘luvchi shaxs qilib shakllantiradi. Oila tarbiyasidagi salbiy holatlardan yana biri – ota-onaning bola tarbiyasi bo‘yicha o‘z vazifasini bajarmasligi. Bunday oilalarda umuman tarbiya yo‘q, farzandlar o‘z holiga tashlab qo‘yiladi. Bunday holatda bola umuman tarbiyadan chetda qoladi, uning ustidan nazorat amalga oshirilmaydi. Bu esa shaxsning, ayniqsa, voyaga yetmagan shaxslarning nazoratsiz qolishiga, to‘g‘ri kelgan shaxslar bilan tanishishiga, turli salbiy yo‘nalishga ega bo‘lgan shaxs yoki guruh ta’siriga tushib qolishiga olib keladi. Afsuslanarli tomoni shundaki, nazoratsiz qolgan o‘smirlar o‘qishni tashlab ketib, maktab tarbiyasidan mahrum bo‘lgan bolalar yomon sharoitlar va ko‘cha- kuydagi salbiy holatlar ta’sirida jinoyat qilishga moyil bo‘lib qoladilar. Kriminologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, voyaga yetmaganlar tomonidan sodir qilingan beshta jinoyatdan to‘rttasi nazoratsizlik, salbiy shaxslar va guruhlar ta’siri ostida yuz bergan.

Shaxsning ma’naviy shakllanishida umumta’lim maktablari, kasbhunar kollejlari muhim o‘rin tutadi. Yuksak ma’naviyatli, madaniyatli, komil inson, avvalo o‘z Vatanini sevmog‘i, ajdodlari yaratgan bebaho ilmu hunar jabhalarini imkon qadar egallamog‘i va shu bilan birga, butun insoniyatga xos qadriyatlardan boxabar bo‘lmog‘i, ularni asrash va boyitish yo‘lida sa’y harakat qilmog‘i lozim. Bu – g‘oyat sharafli, murakkab va mas’uliyatli vazifani ta’lim tizimi amalga oshiradi. Ta’lim ilm berish va tarbiyalashni o‘z ichiga oladi, u respublikaning aql- zakovat va ilm borasidagi kuch-qudratini rivojlantirish, jamiyat, oila va davlat oldidagi o‘z mas’uliyatini anglaydigan har jihatdan barkamol erkin shaxsni shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi. Ta’lim va tarbiyaning insonparvarligi hamda demokratikligi, ta’limda umuminsoniy va milliy-madaniy va jismoniy tarbiya dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv, tarbiyalanuvchilar va ta’lim oluvchilarni hurmatlash, ta’lim sohasida davlat siyosatining asosiy prinsiplari sifatida ko‘rsatilgan. Umumiy ta’lim uzluksiz davlat ta’limi tizimida asosiy bo‘g‘in bo‘lib, ta’lim oluvchilar ilmiy bilim, mehnat va boshlang‘ich kasb- kor ko‘nikmalari, ishbilarmonlik asoslarini egallashlarini, shuningdek, o‘z ijodiy qobiliyatlari va ma’naviy fazilatlarini rivojlantirishlarini ta’minlaydi. Bizda tashkil topgan maorif va fan tizimi bozor iqtisodiga necha o‘n yillab o‘tgan mamlakatlarda ham yo‘q. Bular – bizning baxtimiz, boyligimiz. Maqsad – barpo etilgan mukammal tizimni yo‘qotmaslik, uni milliy mustaqillik asosida qaytadan tashkil etish va yangi milliy mazmun bilan boyitishdir. Shu bilan birga, avvalgi yillarda ta’lim tizimimiz jahon sivilizatsiyasining ilg‘or yutuqlaridan va xalqimizning tarixiy ildizlaridan ajralib qolgan edi. Hozirgi davrda umumta’lim tizimida shaxs salbiy ma’naviy shakllanishini oziqlantiruvchi asosiy manbalardan bo‘lib turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladigan pedagogik yo‘nalishning kuchsizligi hisoblanadi. Pedagogik yo‘nalishning kuchsizligi avvalo maktabda yosh avlod bilan olib boriladigan mehnat tarbiyasidagi mavjud xato va kamchiliklarda ko‘rinadi. Mehnat tarbiyasi shaxs ma’naviy shakllanishidagi eng muhim omillardan biri hisoblanadi.

Maktabda ma’naviy, huquqiy, estetik, jismoniy va boshqa sohalardagi tarbiyalarda ham xato va kamchiliklar mavjud. Bunday xato va kamchiliklar tarbiyada noto‘g‘ri, qotib qolgan eski usullarni va chegaralangan shakllarni qo‘llash, o‘qishga bog‘liq bo‘lmagan holda ishga jalb qilish, tarbiyaviy ta’sirni buyruqbozlik bilan almashtirish, tarbiyaviy ta’sirni o‘tkazishda bolalar psixologiyasini e’tiborga olmaslik yoki inkor etish, o‘quvchilarda mustaqillikni va tashabbuskorlikni shakllantirish uchun shart-sharoit yaratmaslik, hatto ularni taqiqlash, o‘quvchilardagi yaxshi axloq va xatti-harakatni o‘z vaqtida baholay bilmaslik, ko‘zbo‘yamachilik, talabchanlikning sustligi yoki umuman yo‘qligi, ta’lim va tarbiya jarayonida mavjud bo‘lgan salbiy holatlarni yashirish, intizomni va axloq normalarini buzganlarga bir xilda baho bermaslik va chora ko‘rmaslik, oila, jamoat tashkilotlari bilan aloqaning sustligidir. Maktabda shaxs salbiy ma’naviy shakllanishining asosiy manbalaridan yana biri – pedagogik jamoadagi nosog‘lom vaziyat, ayniqsa, ayrim pedagoglarning kasbiy axloq normalaridan chetga chiqishi, hatto axloqqa, huquqqa zid hayot tarzini yuritishi hisoblanadi. Bunday holatlar o‘quvchilarning o‘z ustozlaridan begonalashuviga, ular o‘rtasida salbiy, nizoli munosabatlarning vujudga kelishiga, bir-birlarini tushunmaslikka olib keladi. Shunga ko‘ra, yuksak axloqiy fazilatlarga tegishli ma’lumot va kasbkor tayyorgarligiga ega shaxslarga davlat tasarrufidagi ta’lim muassasalarida pedagog va tarbiyachi sifatida ishlash uchun ruxsat etiladi. Pedagoglarning axloq-odob qoidalariga rioya qilishlari, bola, o‘quvchi va talaba shaxsining qadr-qimmatini hurmatlashlari, ularni mehnatga, qonunlarga, ota-onalar va xotin-qizlarga, ma’naviy, tarixiy, madaniy-milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, atrof muhitga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish ruhida tarbiyalashlari shart. Bunday ulug‘ va juda mas’uliyatli majburiyatni bajarish uchun ular o‘zlarining butun faoliyatlari va shaxsiy namunalari bilan umuminsoniy axloq qoidalariga, haqiqat, adolat, vatanparvarlik, insonparvarlik, yaxshilik va boshqa xayrli xislatlarga nisbatan hurmatni qaror toptirishlari lozim.

Shaxsning ma’naviy shakllanishida mehnat jamoalari ham muhim o‘rin tutadi. Bozor iqtisodiga o‘tish munosabati bilan hozirgi kunda Respublikamizda turli mulk shakllariga, shuningdek, xususiy mulkka asoslangan ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va boshqa sohalardagi korxona, tashkilot va muassasalar mavjud. O‘tish davrida vujudga kelgan obyektiv qiyinchiliklar korxona, muassasa va tashkilotlar mehnat jamoalarida ham bir qator avvaldan mavjud bo‘lgan salbiy holatlarni yanada kuchaytirib, yangi salbiy jarayonlar paydo bo‘lishiga olib keladi. Mehnat jamoalarini boshqarishda esa hali-hamon ma’muriy buyruqbozlik davridagi usullar qo‘llanilmoqda. Ayrim davlat va tashkilot rahbarlarining tushunchasi, dunyoqarashi, ish uslublari eski zamonda qotib qolgan. Ularning asosiy ish uslubi boqimandalik. Go‘yo ularning ishini davlat bajarishi, muammolarini kimdir hal qilib berishi kerak. Bunday eskicha fikrlaydigan rahbarlar bilmaydiki, haqiqiy tadbirkorlar allaqachon yangicha uslubda ishlashga o‘tgan. Har bir insonning, ayniqsa, mehnat jamoasiga yaqindan qo‘shilgan yosh ishchi, xizmatchi yoki mutaxassisning ko‘pgina xususiyatlari shu jamoadagi muhit ta’sirida shakllanadi, o‘zgaradi va mustahkamlanadi. Mehnat jamoasi shaxs o‘z ehtiyojini qondirish va manfaatlarini amalga oshirish uchun qobiliyatlarini ishga soladigan asosiy sohadir. Shuning uchun ham mehnat jamoasida sog‘lom muhit bo‘lib, ijobiy an’ana va odatlarga boy bo‘lsa, u yerda ishlaydigan shaxslarning ma’naviy shakllanishi doimo ijobiy yo‘nalishda bo‘ladi, turli huquqbuzarliklarga o‘rin qolmaydi. Agar mehnat jamoasida nosog‘lom muhit bo‘lib, u yerda ichkilikbozlik, tashmachilik, oshna-og‘aynigarchilik, ko‘zbo‘yamachilik va shu kabi salbiy illatlar mavjud bo‘lsa. bu jamoa a’zolarining, ayniqsa, yosh avlodning salbiy ma’naviy shakllanishi uchun qulay sharoit vujudga keladi.

Shaxs salbiy ma’naviy shakllanishining asosiy manbalari mehnat jamoalari faoliyatidagi quyidagi kamchilik va salbiy holatlar hisoblanadi: – ishlab chiqarish faoliyatini ma’muriy-buyruqbozlik usullari asosida boshqarish, mehnatga odilona haq to‘lamaslik, mehnat, moliyaviy va texnologik intizomning sustligi; – mulkni davlat tasarrufidan chiqarishdagi sustkashlik, suiiste’molliklar, xato va kamchiliklar; – davlat va jamoat mulkiga bo‘lgan xo‘jasizlik va unga rahbarlarning befarqligi; – moddiy boyliklarni hisobga olish va qo‘riqlashning talabga javob bermasligi, ayrim joylarda o‘z holiga tashlab qo‘yilganligi; – ishlab chiqarish texnologiyasining buzilishi, ko‘zbo‘yamachilik, mavjud kamchiliklarning yashirilishi; – mehnat jamoasida tashmachilikning odat tusiga aylanib qolganligi; – tashkilot ma’muriyati tomonidan ishlab chiqarish sharoitlarini yaxshilashga, mehnat xavfsizligini ta’minlashga, ishchilar kasb mahoratini oshirishga yetarli darajada e’tibor berilmasligi; – ishchi va xizmatchilarning moddiy va maishiy ehtiyojlariga va ma’naviy talablariga befarq munosabatda bo‘lish, mansabparastlik, qo‘pollik, tanqidni ta’qib ostiga olish; – kadrlarni tanlashda qarindosh-urug‘chilik, oshna-og‘aynigarchilik, rahbarlarga sodiqlik, itoatkorlik prinsiplarini qo‘llash va boshqa kamchiliklar; – mehnat jamoasidagi nosog‘lom vaziyat, uning ichida bir-biriga qarshi bo‘lgan guruh va to‘dalarning mavjudligi va ular o‘rtasidagi doimiy nizo va kamchiliklar; – mehnat jamoasida ichkilikbozlik, ishga kechikib kelish va ishga sababsiz kelmaslik holatlarining odat tusiga kirib qolganligi;

– mehnat jamoasida sodir etilayotgan huquqbuzarlik va boshqa salbiy hodisalarga qarshi kurashishning sustligi, ayrimlarida esa umuman yo‘qligi, huquqbuzarlarning jazosiz qolishi. Yuqoridagi shaxs ma’naviy shakllanishiga ta’sir qiluvchi mehnat jamoalari faoliyatida mavjud salbiy omillarni bartaraf qilishning birdan bir yo‘li iqtisodiy islohotlarni tez sur’atlar bilan amalga oshirishdir. Respublikamizda bosqichma- bosqich bozor iqtisodiga o‘tish, iqtisodiy islohotlarning o‘tkazilishi, mulkning davlat tasarrufidan chiqarilishi, korxona, tashkilot va muassasalarga iqtisodiy erkinlikning berilishi mehnat faoliyatidagi yuqorida sanab o‘tgan salbiy omillarni bartaraf qilish, ularning ta’sirini kuchsizlantirish va ularga to‘siqlar o‘rnatishni bevosita shu korxona, tashkilot va muassasa rahbarlari zimmasiga yuklaydi. Shuni qayd etish lozimki, ishlab chiqqan dasturimiz, tadbirlarimizni hayotga tatbiq qilishda ayrim rahbarlar va xodimlarning tushunchasi, islohotga munosabati va mas’uliyati, ish bajarish intizomi ko‘p joylarda talab darajasida emas. Hayotiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, insofli, yaxshilikka intiluvchi, kuchli rahbar atrofida sog‘lom fikrlovchi, izlanuvchan, tadbirkor va ishbilarmon kishilar ko‘payadi. Qarabsizki, bunday ish qaynab turgan joyda muhit ham sog‘lom, odamlarning kayfiyati ham yaxshi. Qo‘lidan ish kelmaydigan, manmanlikka berilgan, g‘o‘daygan, atrofdagilarni mensimaydigan, urug‘chilikni, mahalliychilikni avj oldirgan, avvalo, o‘z manfaatini ko‘zlaydigan rahbar shunday nosog‘lom ahvolga, janjal, to‘polon, qarama-qarshilik va adovatga to‘la muhitga sabab bo‘ladi. Shaxs ma’naviy shakllanishi jarayonida kriminologik ahamiyatga ega bo‘lgan yana bir kichik muhit oiladan tashqaridagi maishiy turmush hisoblanadi. Chunki inson ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan vaqtining ma’lum bir qismini oilada o‘tkazsa, qolgan qismini esa norasmiy kichik guruhlarda o‘tkazadi. Bunday norasmiy guruhlar yoshlari bo‘yicha tengdoshlar, sinfdoshlar, kursdoshlarga, mashg‘ulot turi bo‘yicha kasbdoshlar, yashash joyi bo‘yicha mahalladoshlar, qishloqdoshlar, tug‘ilgan joyi bo‘yicha yurtdoshlar va boshqa guruhlarga bo‘linishi mumkin.

Insonning maishiy turmushi uning shaxsiy ishi va u asosan o‘zining dam olish vaqtini norasmiy guruhlarda o‘tkazadi. Shuning uchun bu kichik norasmiy guruhlardagi muhit, urf-odat, an’ana, yozilmagan tartib va qoidalar shaxs ma’naviy shakllanishining asosiy manbalari hisoblanadi. Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida ijtimoiy hayotning turli sohalarida vujudga kelgan va yuz berayotgan qiyinchiliklar kishilarning oila bilan bog‘liq bo‘lmagan maishiy turmush sohasini ham chetlab o‘tmadi. Iqtisodiy qiyinchiliklar ko‘pgina dam olish makonlarining, kishilar o‘zlarining dam olish kunlarini va bo‘sh vaqtlarini o‘tkazadigan madaniy-maorif maskanlarini, sport o‘yingohlarining faoliyat ko‘rsatishidagi vaqtinchalik uzilishlarga, ayrimlarining esa butunlay yopilishiga yoki tijorat tizimlariga aylantirishlariga olib keldi. Bunday holatda ko‘pincha kishilar, ayniqsa yoshlar o‘zlarining bo‘sh vaqtlarini ma’naviy buzuqlikni, zo‘ravonlikni, g‘arbcha «yaxshi hayotni» targ‘ib qiluvchi filmlar namoyish qilinadigan videozallarda, xonadonlarda o‘tkazadilar. Oqibatda oila, maktab va jamoatchilik nazoratidan chetda qolgan, bo‘sh vaqtlarini qayerda o‘tkazishini bilmagan shaxslar, ayniqsa, voyaga yetmaganlar va yoshlar salbiy yo‘nalishga ega bo‘lgan, «xavfli guruh»ga kiruvchi, muqaddam sudlangan shaxslar, jinoyat olamining vakillari ta’siriga tushib qolmoqdalar. Hozirgi kunda jamiyatda yoshlar va voyaga yetmaganlarning salbiy yo‘nalishga ega bo‘lgan norasmiy guruhlari ko‘payib bormoqda. Bunday norasmiy guruhlarda giyohvandlik moddalarini iste’mol qilish, bo‘sh vaqtlarini turli maishiy, ma’naviy buzuqlikni, jinoyat hisobiga «yaxshi yashashni», zo‘ravonlikni targ‘ib qiluvchi adabiyotlarning tarqatilishi, videofilmlarning namoyish qilinishi odat tusiga kirib bormoqda. G‘ayriijtimoiy mazmunga ega videofilmlarning tomoshabinlarga salbiy ruhiy ta’siri turlicha bo‘lib, uni baholash juda murakkabdir. Filmda hodisalarning ko‘rgazmali qilib ko‘rsatilishi, yuqori texnik daraja – tomoshabinni undagi voqeada ishtirok etayotgandek his qilishga olib keladi, bularning hammasi birgalikda filmning shaxsga, uning ruhiyatiga ta’sirini kuchaytiradi.

Salbiy mazmundagi bunday filmlarning ta’siri, avvalo, shaxsning hishayajon sohasiga ta’sir qiladi, unda eng yovuz, hayvoniy his-hayajon chaqiruvchi holatni: o‘ta sharmsizlik, yovuzlik, qonxo‘rlik, rahmsizlik, qo‘pol jismoniy kuch bilan atrofdagilarga o‘zini namoyish etish, bu orqali ularda qo‘rquv hosil qilishga harakat qilishni uyg‘otadi va kuchaytiradi. Bunday his-hayajon ma’lum bir vaziyatda shaxsda keyingi xatti-harakat yo‘lini tanlashni belgilab berishda asosiy o‘rin tutadi yoki unga faol ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘pgina bunday vaziyatlarda ijtimoiy salbiy, shuningdek, jinoiy xattiharakatlarning motivlari kelib chiqadi. Bunday salbiy mazmunga ega filmlar asta-sekin shaxsning ongiga ham ta’sir qiladi, uni buzadi, ijtimoiy va ma’naviy qadriyatlarini o‘zgartiradi, ma’naviy qiziqishi va ehtiyojlari doirasini toraytiradi. Bularning hammasi birga, shaxsning irodasiga ta’sir qiladi, undagi ijtimoiy-salbiy xususiyatlar uyg‘onishiga va ularning ta’siriga qarshi tura oladigan qobiliyatni u yoki bu darajada yo‘q qila boradi va shaxsning ma’naviy shakllanishiga salbiy ta’sir qiluvchi sharoit sifatida harakat qiladi. Shahvoniylik texnologiyasi va zo‘ravonlik usullarini targ‘ib qiluvchi filmlar shaxsni nazoratdan ozod qiladi, tarbiya va muhit ta’sirida shaxsda shakllangan, uni salbiy xattiharakatlardan ushlab turuvchi eng noyob ijobiy xislatlarni kuchsizlantiradi, ta’sirini yo‘qotadi va to‘xtatib qo‘yadi. Buning hammasi shaxsda g‘ayriijtimoiy yo‘nalishning shakllanishiga va uning ijtimoiy xavfli xatti-harakat sodir qilishiga olib keladi 2 . Mutaxassislarning ta’kidlashicha, shahvoniylikni targ‘ib qiluvchi filmlar shaxs axloqiy-ma’naviy qadriyatlarini buzishga olib keladi, yashirin hissiyot va xohishlarni uyg‘otadi. Bunday filmlar asosan ayollar va bolalar, o‘smirlar uchun xavflidir. Zo‘ravonlikni, yovuzlikni, qonxo‘rlikni targ‘ib qiluvchi filmlar esa nafaqat inson ruhiyatini jarohatlaydi, balki uni butunlay «portlatadi» va ko‘pincha og‘ir ruhiy buzilishlarga olib keladi. Bunday o‘ta salbiy mazmunga ega filmlarni ko‘rish oqibatida og‘ir ruhiy buzilishlarga ega bo‘lgan shaxslar, ayniqsa voyaga yetmaganlar va yoshlar kutilmagan og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlarni sodir qilishlari mumkin. 2 Қодиров Р. Видео и преступность. – Т., 1992. – Б. 14–18.

Kriminologik izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, shahvoniy buzuqlikni targ‘ib qiluvchi filmlar tomoshabinlarining 63,3 %ni erkaklar va 36,7 %ni ayollar tashkil qiladi. Shunisi xavfliki, jami tomoshabinlarning 30 % voyaga yetmaganlar, 68% 40 yoshgacha bo‘lgan, 2 % gina 40 yoshdan yuqori bo‘lgan shaxslar tashkil etadi. Tomoshabinlarning 70 % bo‘ydoqlardan iborat. Ijtimoiy kelib chiqishi bo‘yicha tomoshabinlarning 43,7 % ni talabalar, 31,7 % xizmatchilar, 20,3 % maktab o‘quvchilari, 4 % ishchilar ekanligi aniqlangan. Qiziqarli tomoni shundaki, tomoshabinlarning 64,3 % bunday salbiy mazmundagi filmlarni ko‘rishni dam olish vaqtini o‘tkazishning doimiy shakli deb hisoblashadi. Shu bilan birga, ularning 67 % tomosha qilgan filmlarining ijtimoiy ma’naviyatga va kishilarning axloqiy ahvoliga salbiy ta’sir qilishini, 54 % ijtimoiy xavfli ekanligini qayd etishdi 3 . Shaxs ma’naviy shakllanishida salbiy mazmunga ega filmlar, adabiyotlar va boshqa turli manbalarning, voqea, hodisa va jarayonlarning tutgan o‘rni va ularning muayyan jinoyat sodir qilinishidagi roli ko‘pgina kriminologlar tomonidan o‘rganib chiqilgan. 3 Qarang: O‘sha asar. – B. 67.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2..Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. .Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni.

O'xshashlar

Muayyan jinoyatning sodir etilish mexanizmi

Shaxs psixologiyasi

Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari

Bugungi jinoyatchilikning sabab va sharoitlari tavsifi

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning sabab va sharoitlari