Muayyan jinoyatning sodir etilish mexanizmi - Huquqshunoslik - Referatlar

Muayyan jinoyatning sodir etilish mexanizmi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

280 KB

Ko'chirib olish

Muayyan jinoyatning sodir etilish mexanizmi Reja: 1. Muayyan jinoyatning sababi va sharoiti 2. Muayyan jinoyat sodir etilishining ijtimoiy-ruhiy jarayoni

Muayyan jinoyatning sababi va sharoiti Jinoyatchilikning oldini olishni takomillashtirish va uning samaradorligini oshirish har bir muayyan jinoiy xatti-harakatning ichki qonuniyatlarini va uning to‘liq jarayonini chuqur va har tomonlama o‘rganishni talab qiladi. Shaxs tomonidan sodir qilingan jinoiy xatti-harakat, har qanday boshqa turdagi insoniy xatti-harakat kabi, shaxsning o‘ziga xos xususiyatlari bilan u shunday xatti- harakatni sodir qilish haqida qaror qabul qilgan vaqtdagi obyektiv vaziyat (tashqi muhit) o‘rtasidagi aloqa (bog‘lanish) natijasidir. Bu jarayonni oddiygina qilib, quyidagicha tasvirlash mumkin: shaxsda mavjud bo ‘ lgan o ‘ ziga xos xususiyatlar shaxs xatti-harakatini sodir qilish haqida qaror qabul qilgan vaqtdagi obyektiv vaziyat xatti-harakat Muayyan jinoyat sodir qilishning sabab va sharoitlarini aniqlash uchun, avvalo shaxsga salbiy ta’sir qilish manbai va yo‘llari, shaxs shakllanishining salbiy sharoitlarini o‘rganish lozim. Shaxsdagi salbiy ma’naviy-ruhiy xususiyatlar uni o‘rab olgan ijtimoiy muhitdagi yo‘nalishlar va ijtimoiy hayotdan chetdagi qarashlarni o‘zlashtirish mahsulidir. Bu salbiy ma’naviy-ruhiy xususiyatlar shaxsda odamlar bilan bo‘ladigan uzluksiz va bevosita munosabatlarda shakllanadi. Shuning uchun ham muayyan jinoiy xatti-harakat muammosi, shaxs bilan ijtimoiy muhit aloqasi taqozo qiladigan uning kelib chiqish muammosiga aylanadi.

Har qanday muayyan jinoyatning sabab va sharoitlarini o‘rganish tashqaridan oddiygina ko‘rinsa-da, lekin juda ham murakkab, bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan bir necha qismlardan iborat jarayonni o‘rganishni taqozo qiladi. Har bir jinoyat bir tomondan uni sodir qilgan shaxsning o‘ziga xos xususiyatlari, ya’ni ehtiyojlari, manfaatlari, motivlari, maqsadlari, ularning natijasi bo‘lgan turli ijtimoiy qadriyatlarga, o‘rnatilgan huquqiy qoidalar va taqiqlarga qarashlari va munosabatlari bilan, ikkinchi tomondan, shaxsdagi o‘ziga xos xususiyatlar bilan aloqada, uzviy bog‘liqlikda qasddan jinoyat sodir qilish niyati va jur’atini yoki ehtiyotsizlik bo‘yicha jinoiy oqibatga olib keladigan harakatni (harakatsizlikni) chaqiradigan tashqi obyektiv omillar (tashqi muhitdagi) yig‘indisi bilan izohlanadi. Shuni qayd etish lozimki, shaxsdagi o‘ziga xos xususiyatlar ham o‘z vaqtida shaxsning tashqi muhit bilan aloqasi natijasida shakllanadi. Shuning uchun ham kriminologiya muayyan jinoyatning sabab va sharoitlarini o‘rganishda shaxsdagi mavjud bo‘lgan o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq qilish bilan cheklanmaydi, balki ularning paydo bo‘lishi va rivojlanishini, ya’ni shaxsning ma’naviy shakllanish sharoitlarini ham tadqiq qiladi. Bu esa jinoyatchilikning oldini olishda dastlabki profilaktikani amalga oshirishda muhim ahamiyatga egadir. Har bir muayyan jinoyat shaxsdagi noqulay sharoitlar ta’sirida shakllangan salbiy ma’naviy-ruhiy xususiyatlar va ularning jinoiy xatti-harakatda namoyon bo‘lishiga (ko‘rinishiga) yordamlashuvchi tashqi obyektiv omillar, ya’ni jinoiy vaziyat o‘rtasidagi aloqaning natijasidir. Bu yerda shaxsdagi salbiy ma’naviy-ruhiy xususiyatlar jinoyatning sababi bo‘lib harakat qilsa, bu xususiyatlarning jinoiy xatti-harakatda namoyon bo‘lishga yordamlashgan obyektiv tashqi omillar esa sharoit hisoblanadi. Ushbu jarayonni quyidagicha tasvirlash mumkin: S – sabab; Sh – sharoit; O – oqibat

jinoyat Ushbu tasvirdan ko‘rinib turibdiki, muayyan jinoyat sodir qilinishida shaxs ijtimoiy muhit bilan ikki darajada aloqada bo‘ladi. Birinchi darajada individ ma’naviy shakllanish sharoitida ijtimoiy muhit bilan aloqada bo‘lib, undagi noqulay sharoitlar ta’sirida shaxsdagi salbiy ma’naviy-ruhiy xususiyatlar paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Ikkinchi darajada esa shaxs jinoyat sodir qilishda muayyan hayotiy vaziyat bilan aloqada bo‘ladi, bunda obyektiv hayotiy vaziyat shaxsdagi salbiy ma’naviy xususiyatlarning muayyan jinoiy xatti-harakatda namoyon bo‘lishiga ko‘maklashadi. Birinchi darajadagi aloqa natijasida shaxs tomonidan jinoyat sodir qilish imkoniyatining ruhiy shart-sharoitlari vujudga kelsa, ikkinchi darajada bu imkoniyat amalga oshiriladi. Mana shu ikki darajada ham jinoyatchilikning jamiyatda bo‘lishini taqozo qiladigan sabab va sharoitlar bilan alohida olingan jinoyat sabab va sharoitlari o‘rtasida aloqaning namoyon bo‘lishini ko‘ramiz. Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari hisoblangan jamiyatdagi asosan salbiy hodisa, voqyea, jarayonlar shaxs ma’naviy shakllanishi sharoitlariga kirib, ularning mazmunida namoyon bo‘ladi va shu vaqtning o‘zida ular shaxsning o‘zi mavjud bo‘lgan va harakat qilayotgan muayyan vaziyatni belgilab beradi. O‘z navbatida, alohida jinoyatlarning sabablari muayyan darajada jinoyatchilikning sabablarini va haqiqiy voqelikda vujudga keladigan muayyan vaziyatni aks ettiradi. ijtimoiy muhit shaxs ma’naviy shakllanishining noqulay sharoitlari Shax ijtimoiy muhit shaxsning ma’naviy - ruhiy xususiyatlari, jamiyatga zid qarashlari yoki qarashlari tizimi sh s о sh s

Jinoyatchilikning oldini olish subyektlari, ayniqsa, ichki ishlar organlari har ikkala darajada ham profilaktik faoliyatni amalga oshiradilar. Birinchi darajada ular oilada, maktab va o‘quv muassasalarida, mehnat jamoalarida, yashash joylarida va boshqa ijtimoiy sohalarda shaxsning ma’naviy shakllanishiga salbiy ta’sir qiluvchi sharoitlarni aniqlash va ularni bartaraf qilish, ta’sirini susaytirish va to‘siqlar o‘rnatish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshiradi. Ikkinchi darajada esa asosan shaxsdagi salbiy ma’naviy xususiyatlarning muayyan jinoiy xatti- harakatda namoyon bo‘lishiga ko‘maklashuvchi kriminogen vaziyatlar vujudga kelishining oldini olish, ularni o‘z vaqtida aniqlash va kuchsizlantirish chora- tadbirlarini amalga oshiradi. Har qanday muayyan jinoyatning bevosita sababi sifatida obyektiv va subyektiv omillarning murakkab aloqasi va aloqada bo‘lgan shaxs hamda muhitning alohida qismlari harakat qiladi. Jinoyat sabablarini ochish shaxsning ma’naviy shakllanish, buzilish va ijtimoiy begonalashish jarayoniga kirib borish bilan bog‘liqdir. Shuning uchun ham alohida jinoyatning sabab va sharoitlarini tadqiq qilish shaxsning ijtimoiy muhit bilan aloqasining har ikkala darajasini hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak. Shu nuqtai nazardan kriminologiyada jinoyatlarning oldini olish vazifalaridan kelib chiqqan holda muayyan jinoyat sodir qilishi bilan bog‘liq bo‘lgan: – muayyan jinoyat sodir qilishning ijtimoiy-ruhiy jarayoni; – muayyan jinoiy xatti-harakatning subyektiv sababi bo‘lgan shaxsdagi salbiy ma’naviy-ruhiy xususiyatlarining shakllanish sharoitlari; – muayyan jinoyat sodir etilishini osonlashtiruvchi yoki sodir etilishga ko‘maklashuvchi, yordamlashuvchi tashqi vaziyat va omillar. Ular alohidaalohida ko‘rib chiqilishi lozim.

Muayyan jinoyat sodir etilishining ijtimoiy-ruhiy jarayoni Har qanday insoniy xatti-harakat kabi, muayyan jinoiy xatti-harakat ham bir qancha belgilangan bo‘lim va bosqichlardan iborat bo‘lgan murakkab ijtimoiy- ruhiy jarayonni o‘z ichiga oladi. Muayyan jinoyat sodir etilish ijtimoiy-ruhiy jarayonining kriminologik ahamiyatga ega bo‘lgan asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, shaxsning ma’naviy-ruhiy xususiyatlari hisoblanadi. Bu xususiyatlar ichida shaxsning, ehtiyoji, manfaatlari, motivlari maqsadlari u sodir etgan jinoiy xatti- harakat bilan bevosita bog‘liqdir. Shuni qayd etish lozimki, muayyan jinoyat sodir etishning ijtimoiy-ruhiy jarayoni bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan, lekin kriminologik nuqtai nazardan alohida-alohida ahamiyatga ega bo‘lgan bir necha bosqichdan iborat. Kriminologik adabiyotlarda muayyan jinoyat sodir qilinishining ijtimoiy- ruhiy jarayoni quyidagi bosqichlarga ajratiladi: 1) shaxsda salbiy ma’naviy-ruhiy xususiyatlarning shakllanishi va kuchayish; 2) shaxs tomonidan jinoiy xatti-harakatni (niyatni) amalga oshirish qarorining qabul qilinishi; 3) jinoiy xatti-harakatni amalga oshirish. Kriminologiyada qonunga zid xulq shakllanishining asosiy bosqichlarini quyidagicha tasniflash umume’tirof etilgan: Ijtimoiy muhit hayot va tarbiya sharoiti huquqbuzarlik sodir etishga ko‘maklashuvchi sharoit muayyan vaziyat shaxs xatti - harakat qaror

Muayyan jinoiy xatti-harakat jarayoni kundalik oddiy qonunga zid bo‘lmagan xatti-harakat jarayonidan shakli bilan emas, balki mazmuni va mohiyati bilan farq qiladi. Xatti-harakatning jinoiy yo‘nalishi uni sodir etish jarayonining alohida qismlaridagi kamchilik va nuqsonlar hamda shaxs shakllanishining turli bosqichlaridagi buzilishlar bilan taqozo qilinadi. Shuning uchun ham kriminologiyada jinoiy xulq shakllanish jarayonini quyidagi toifalarga ajratishadi: 1) shaxs ehtiyoji va manfaatlari buzilishi bilan bog‘liq jinoiy xulq shakllanish jarayoni; 2) shaxs ehtiyoji (manfaati) va imkoniyati o‘rtasidagi farq (qarama-qarshilik) bilan bog‘liq jarayonlar; 3) shaxs ma’naviy va huquqiy tasavvurining, qadriyatlar va ijtimoiy yo‘nalishining buzilishi bilan bog‘liq jarayonlar; 4) qaror qabul qilish va amalga oshirishdagi nuqson va kamchiliklar bilan bog‘liq jarayonlar. Jinoiy xatti-harakat jarayoni quyidagi asosiy qismlarni o‘z ichiga oladi: motivatsiya, qaror qabul qilish va uni amalga oshirish. Har qanday ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan xatti-harakat shaxsdagi o‘ziga xos xususiyatlar bilan tashqi muhit o‘rtasidagi aloqaning natijasi, degan fikrga asoslangan holda muayyan jinoiy xatti-harakat jarayonini quyidagicha tasvirlasa bo‘ladi: Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, jinoiy xatti-harakatni sodir etish jarayoni qonunga itoat etuvchi shaxs xatti-harakati jarayonidan shakli bo‘yicha farq qilmaydi. Jinoiy xatti-harakatning o‘ziga xosligi uning mazmuni va ko‘rinishidadir. Xatti-harakatning jinoyatga aylanishini taqozo qiladigan kamchilik va buzilishlar butun ruhiy jarayonga yoki uning alohida bir yoxud bir necha qismiga, shuningdek, jarayonning bir yoki bir necha bosqichlariga xos bo‘lishi mumkin. Shaxsning xususiyatlari motivatsiya amalga oshirish qaror Shaxsning xususiyatlari

Shu bilan birga, bu kamchilik va buzilishlar ruhiy jarayonning turli qismlari va bosqichlarida davom etish muddati va darajasi bo‘yicha turlicha bo‘ladi. Muayyan jinoyat sodir etilish ijtimoiy-ruhiy jarayonining bosqichlaridagi kamchilik va buzilishlar o‘rtasida uzilishlar, ba’zi holatlarda ancha vaqtni tashkil qilishi yoki jarayonning birinchi bosqichidagi kamchilik va buzilishlar ikkinchi bosqichda kuchayishi yoxud susayishi mumkin. Ayrim jinoyatlarning sodir etilishida shaxsni muayyan jinoiy xatti-harakatni sodir etishga undovchi motivning shakllanishi bilan shu xatti-harakatni amalga oshirish qarorini qabul qilish o‘rtasida, shuningdek, qaror qabul qilingan jarayon bilan uni amalga oshirish jarayoni o‘rtasida vaqt bo‘yicha farq ancha muddatni, hatto yillarni tashkil qilsa, boshqa bir jinoyat sodir etish jarayoni bosqichlari o‘rtasidagi bunday farq juda ham qisqa, hatto bo‘lmasligi ham mumkin. Jinoiy xatti-harakatning o‘ziga xosligini bilish nafaqat nazariy, balki amaliy nuqtai nazardan ham muhim ahamiyatga ega. Agar nazariy jihatdan bu shaxsda mavjud bo‘lgan salbiy ma’naviy-ruhiy xususiyatlarni va jinoyatning sabab va sharoiti bo‘lib harakat qilgan tashqi muhitdagi salbiy hodisa va jarayonlarni ochib bersa, amaliy jihatdan ularning oldini olish choratadbirlarini aniqlashga yordam beradi. Shuning uchun ham muayyan xattiharakatning jinoiy yo‘nalishini belgilab beradigan, uning asosiy qismlari bo‘lgan motivatsiya, qaror qabul qilish va uni amalga oshirish bosqichlaridagi nuqson va buzilishlarni batafsil ko‘rib chiqish lozim. Muayyan jinoyat sodir etish ijtimoiy-ruhiy jarayonining eng muhim qismi motiv hisoblanadi. Motiv ijtimoiy xavfli hisoblangan va jinoyat qonunida jinoyat deb ko‘rsatilgan muayyan maqsadga yo‘naltirilgan xatti-harakatni sodir qilishga olib kelgan anglangan niyat (istak, xohish). Har qanday anglangan insoniy faoliyatni, shuningdek, jinoiy xatti-harakatni sodir etish istagini shaxsning ehtiyoji belgilab beradi. Chunki har bir insoniy xattiharakat shaxs his etgan ehtiyojni qondirish bilan bog‘liqdir. Shaxsdagi ehtiyojning biror narsaga bo‘lgan talabi, hojat, zarurat, muhtojligidir.

Inson ehtiyoji ko‘p va turlicha. Bu oddiy ovqatga, kiyimga, issiqlikka, sevgiga, onalikka, farzandga bo‘lgan, ya’ni o‘zini saqlab qolish va ko‘payishda hayotiy zarur biologik va fiziologik ehtiyojlardan tortib, to bir-biri bilan qo‘shilib ketgan moddiy va ma’naviy xarakterdagi ijtimoiy ehtiyojlarni, ya’ni axborotga, bilimga, mehnatga, ijodiyotga, muloqotga, ijtimoiy faoliyatga, o‘zi fikrini ifodalash, o‘zini namoyon qilish kabi boshqa qator ehtiyojlarni o‘z ichiga oladi. Inson tomonidan muhim, shaxsiy ahamiyatga ega deb tan olingan va qondirilishi kerak bo‘lgan anglangan va ongli ehtiyoj manfaat xususiyatini oladi. Manfaat har qanday muayyan xatti-harakatning yoki xulqning yo‘nalishini belgilovchi bevosita subyektiv sababdir. Shaxsiy va jamiyat manfaatining bir-biriga qarshi qo‘yilishi, shaxsiy manfaatning qonun bilan mustahkamlangan va qo‘riqlanadigan jamiyat manfaatidan ustun qo‘yilishi jinoyatga olib keladigan nizoni keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham jamiyat manfaatlari bilan shaxsiy manfaatlar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarni bartaraf qilish va ularni muvofiqlashtirish bo‘yicha umumdavlat miqyosida chora-tadbirlarni amalga oshirish jinoyatchilikning oldini olishning asosiy yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. O‘z mustaqilligini kundan kunga mustahkamlab borayotgan, demokratik, huquqiy, adolatli davlat qurishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan respublikamizda shaxsiy va jamiyat manfaatlarini moslashtirish, ular o‘rtasidagi qarama- qarshiliklarni bartaraf qilish bo‘yicha ko‘pgina choratadbirlar amalga oshirilmoqda. Bizga ma’lumki, jamiyat manfaatlariga zid holda shaxsiy manfaatni qondirishning eng og‘ir turi, amaldagi qonunlarga ko‘ra jinoyat hisoblanadi. Har bir muayyan jinoyat negizida shaxsiy manfaat va uni jamiyat, shuningdek, boshqa fuqarolarning manfaatlariga zarar keltirish orqali qondirish yotadi. Shaxsning o‘z ehtiyojlarini jamiyat manfaatlariga zid va zarar yetkazgan holda qondirishga bo‘lgan xohishi alohida jinoyatning bevosita psixologik sababi sifatida namoyon bo‘ladi.

Inson ehtiyojlarini ijtimoiy mohiyati va ahamiyati nuqtai nazardan quyidagilarga ajratish mumkin: – inson yashashi sharoitini ta’minlovchi hayotiy zarur ehtiyojlar (ovqat, issiqlik, o‘zini himoya qilish va h.k.); – me’yoriy, ijtimoiy maqullangan ehtiyojlar (bilim olish, muloqot, o‘z fikrini bildirish, maishiy sharoit); – nuqsonli, ya’ni hayotiy zarur me’yoriy ehtiyojlarning buzilishi hisobiga shakllangan ehtiyojlar; – buzilgan (aynigan, buzuq) ijtimoiy zid ehtiyojlar, ya’ni qondirilishi jamiyat manfaatlariga, shuningdek, shaxsning me’yoriy manfaatlariga obyektiv qarama- qarshi bo‘lgan ehtiyojlar (ichkilikbozlik, tekinxo‘rlik, haromtomoqlik, jinsiy buzuqlik, giyohvandlik va h.k.) 1 . Bu ehtiyojlar ichida jamiyat uchun ijtimoiy xavflisi va ko‘pgina hollarda jinoyat sodir qilishga olib keladigani jamiyatga zid, buzilgan ehtiyojlardir. Ko‘pgina holatlarda sodir etilgan jinoyatlar ehtiyojning mazmuniga emas, balki uni qondirish xarakteri, usuliga bog‘liqligi kuzatiladi. Yuridik adabiyotlarda muayyan jinoyat motivlari turlicha tasniflanadi. Jinoyat motivlarini tasniflashda ularni qasddan sodir etiladigan jinoyat motivlariga va ehtiyotsizlik jinoyatlari motivlariga ajratish lozim. Qasddan sodir etilgan jinoyatlarning motivlarini jinoiy yo‘l bilan amalga oshiriladigan quyidagi xohishlarga ajratish mumkin: – g‘araz, ya’ni shaxsiy boylik orttirish xohishini uyg‘otuvchi; – o‘zi va yaqinlarining eng kam hayotiy ehtiyojlarini ta’minlashga bo‘lgan xohish; – biologik mavjudot sifatida shaxsning oddiy hayotini ta’minlovchi ehtiyojlarni qondirish xohishi (ovqatga bo‘lgan ehtiyojini qondirish, sovuqdan himoyalanish; jinsiy ehtiyoj va h.k.); 1 Кудравцев В.Н. Правовое поведение: паталогия. – М., 1982. – С. 105.

– shaxsiy rejalarini, xohishini, niyatini amalga oshirishga xalaqit beruvchi jamiyat talablari, ijtimoiy xulq me’yorlariga bo‘lgan mensimaslik munosabati; – shaxsiy omadsizligi, ko‘rolmasligi; ijtimoiy noqulayliklar ta’sirida atrof muhitga, kishilarga bo‘lgan dushmanlik munosabati natijasida atrofdagilarga, hatto shaxsan tanimaydigan kishilarga nisbatan paydo bo‘lgan yomonlik qilish xohishi; – shaxslar o‘rtasidagi nizolar (yoqtirmaslik, alam, qasd, rashk, ko‘ra olmaslik); – tajovuzkorlik yoki shafqatsizlik birdan-bir maqsad sifatida, o‘zini namoyon qilishda buzilgan ehtiyojlarning ko‘rinishi; – milliy ekstremizm, diniy aqidaparastlik o‘zini «begonalarni» turli shakllarda ezish huquqiga ega bo‘lgan imtiyozli guruh a’zosi deb anglashga asoslangan guruhiy birdamlikning boshqa shakllari; – obro‘, buyruq, qo‘rqitish tazyig‘iga bo‘ysunish (xulqni tanlashga umuman imkoniyat saqlanib qolgan holda); – shaxsning o‘zi mansub bo‘lgan muhitdagi qulaylik darajasini saqlashga, yuqori talablarga mos keladigan buyumlarni olish va iste’mol qilish xohishi; – davlat va jamiyat tuzumiga dushmanlik, uni zo‘ravonlik yo‘li bilan o‘zgartirish xohishi. Ehtiyotsizlik orqasida sodir etiladigan jinoyatlarning motivlari mazmuni bo‘yicha jinoiy yo‘l bilan amalga oshiriladigan quyidagi istaklarga bo‘linadi: – xizmatga oid huquq va burchlari, yo‘l harakati ishtirokchilari harakatlarini tartibga soladigan qoidalarni mensimaslik – yengiltak munosabat; – o‘ziga yuqori baho berish, o‘zini qo‘rqmas, har narsani eplay oladigan, tavakkal qilishga huquqi bor mansabdor shaxs qilib ko‘rsatish; – xavfsizlik normalarini buzmaslikka qaratilgan farmoyish, ko‘rsatmalarni bajarmagan holda uning salbiy oqibatlarining oldini olish istagi. Shuni qayd etib o‘tish lozimki, shaxs anglangan manfaat sifatida ehtiyojini qondirish uchun qanday obyektiv imkoniyatlar bor, nimalar unga yordam beradi, nimalar xalaqit beradi – hammasini hisobga oladi, baholaydi va o‘z oldiga aniq

maqsad qo‘yadi, unga erishish uchun belgilangan yo‘l va vositalarni tanlaydi, qaror qabul qiladi va xatti-harakatni amalga oshiradi. 1 – ehtiyoj: – buzilgan g‘ayriijtimoiy ehtiyoj; – nuqsonli ehtiyoj; – ijtimoiy o‘rinli ehtiyoj; – hayotiy zarur ehtiyoj. 2 – manfaat: – jamiyatga zid manfaat; – ijtimoiy xolis manfaat; – ijtimoiy foydali manfaat. 3 – motiv: – hayotiy; – ma’naviy o‘rinli; – buzilgan. 4 – maqsad: – qonunga xilof; – huquqiy yo‘l qo‘yilgan. 5 – yo‘l tanlash: – noqonuniy; – qonuniy. 6 – qaror: – ijtimoiy xavfli; – ijtimoiy ijobiy xavfsiz. 7 – xatti-harakat: – jinoyat qonuni bilan jazolanadigan; – ma’muriy javobgarlik belgilanadigan; – moddiy, intizomiy javobgarlik belgilanadigan;

– qonun bilan ruxsat etilgan yoki taqiqlanmagan. Insonni ehtiyojini sezish va manfaatni anglashdan muayyan xatti-harakatga olib keladigan bu ruhiy jarayonning o‘ziga xos xususiyati shundaki, uning kechishi jarayonida shaxs bir necha marta tegishli qarorni tanlashni amalga oshiradi: ehtiyojni qondirish kerakmi yoki undan o‘zini tiyish kerakmi; qaysi yo‘l bilan bu ehtiyojni qondirish kerak; buning uchun qaysi yo‘lni tanlash kerak va hokazo. Bunday tanlash imkoniyati hal qilishning turli yo‘llari mavjudligi bilan belgilanadi. Agar bunday imkoniyat yo‘q bo‘lsa, xatti-harakat zarur bo‘lib, bu ayrim holatlarda jinoyat hisoblanmaydi. Tanlashning zarurligi qarorlar ijtimoiy ahamiyatining turli-tumanligiga, tanlashning o‘zi insonning ma’naviy olamiga bog‘liq. Demak, muayyan jinoiy xatti-harakat sodir etish ruhiy jarayoni yo‘nalishini belgilab beruvchi va uning negizida yotuvchi insonning ruhiy-ma’naviy olami, dunyoqarashi hisoblanadi. Shuning uchun ham jinoyatchilikning oldini olishda shaxsning ma’naviy shakllanganligini o‘rganish kriminologiyadagi eng asosiy va dolzarb muammolardan biridir.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2..Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. .Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999.

O'xshashlar

Kriminologiya fan sifatida

Davlat mexanizmi

Davlat mexanizmi

Oilaga, yoshlarga va axloqqa qarshi jinoyatlar

Kriminologiyaning fanlar tizimidagi o‘rni va boshqa fanlar bilan aloqasi